Kur flasim për Kosovën, nuk mund të shmangim komunitetin masiv të diasporës që jeton jashtë shtetit. Kosovarët janë të shpërndarë.

Stereotipet për diasporën janë zhvilluar si në Kosovë, ashtu edhe jashtë saj: BMW-të, bllokime të trafikut në verë dhe dhuratat e zakonshme nga ‘shacit’. Megjithatë, pak është i njohur procesi që njerëzit i nënshtrohen në shtëpinë e tyre që njëkohësisht është një shtet i huaj; të jesh shqiptarë në Zvicër, por zviceranë në Kosovë. Duke pasur dy ‘origjina’ të kombësisë mund të jetë një dhuratë por gjithashtu një barrë.

Në dokumentarin e tij “Zvicra”, Fisnik Maxhuni tregon se si modelet e të menduarit në komunitetet e diasporës përsëriten pa pushim: ‘A jam shqiptar apo zviceran? A mund të jem të dy?’ Në kërkimin e tij për identitet, Maxhuni ka vendosur ta dokumentojë këtë luftë të brendshme në film.

I lindur më 1989 në Kosovë, Maxhuni mbeti pa shtetësi deri në vitin 2005, kur më në fund mori shtetësinë zvicerane. Si një fëmijë emigrant, ai ndjenë se i është dashur të punojë dhjetë herë më shumë për të arritur në botë, por që atëherë ka përfunduar studimet në Gjenevë dhe Londër, ka shërbyer si asistent diplomatik në ambasadën zvicerane në Tokio, si dhe ka kaluar kohë në Indonezi dhe Bolivi.

Maxhuni ishte në DokuFest të këtij viti në një shfaqje të veçantë të “Zvicra”, që u pasua nga një diskutim me audiencën. K2.0 u takua me Maxhunin të nesërmen për të diskutuar më tej mbi çështjet e trajtuara në film.

K2.0: Pse keni qenë të interesuar të reflektoni mbi temën e nacionalitetit të dyfishtë dhe formimit të identitetit?

Fisnik Maxhuni: Është një pyetje shumë e thjeshtë dhe e rëndësishme. Së pari, kam lindur në Kosovë dhe jam rritur këtu deri në moshën 4 vjeçare. Më pas u zhvendosa në Zvicër. Pra, në vitet e hershme të mia në Zvicër, më duhej të përpiqesha të kuptoja nëpër çfarë isha duke kaluar – duke u bërë zviceran.

Për shkak se isha fëmijë, ishte më e lehtë, por në të njëjtën kohë kisha për të ndërtuar identitetin tim bazuar në disa suvenire dhe kujtime që kisha. Ato ishin kryesisht të ndërtuara mbi atë çfarë prindërit e mi po reflektonin, identitetin që kanë dhe atë që donin të ma përcillnin.

Çështja e identitetit të dyfishtë është shumë personale, por Zvicra është gjithashtu një vend shumë i çuditshëm – një person që jeton në pjesën franceze është krejtësisht ndryshe nga një person që jeton në pjesën gjermane. Identiteti në Zvicër është diçka që është e vështirë të kuptohet dhe të zbatohet në jetën e përditshme, pasi dikush nga Zürich dhe Lausanne janë krejtësisht të ndryshëm.

Për mua, ishte edhe më e vështirë, sepse së pari duhej të gjeja identitetin tim brenda Zvicrës dhe pastaj jashtë saj. Imagjinoni një ishull, ku jetojnë shqiptarët, turqit dhe kinezët – do të kishit të njëjtat pyetje, sepse do të duhet të kuptosh se si po zhvillohesh në vendin ku jeton, por gjithashtu se cila është baza jote.

Kjo është gjëja që ishte me të vërtetë e rëndësishme për mua. Është psikoterapi për mua ta bëj këtë film, edhe pse në film janë personazhet që bëjnë psikoterapinë.

Foto: Tuğhan Anıt / DokuFest.

Pra, ishte një temë e madhe për ta trajtuar personalisht. Pse keni zgjedhur të bëni përmes filmit?

Filmi është medium me të cilin po punoj në këtë moment, si dhe me shkrim. Por gjithashtu mendova se dua të vendos një imazh në atë që po kërkoj dhe të krijoj një ndjenjë të vendit. Zvicra është disi e mërzitshme dhe nuk është aq e bukur edhe pse njerëzit thonë se është. Të paktën në qytet është e mërzitshme. Malet janë ndryshe.

Por po, filmi është arma ime e zgjedhur. Pse do të zgjedhja diçka tjetër? Pse të shkoj në politikë? Nuk më intereson fare. Ishte film, sepse ky është mediumi im kryesor i shprehjes, por kjo mund të ndryshojë. Unë mund të filloj të pikturoj rreth kësaj … kush e di?

Keni thënë se ishte një përvojë e vështirë që të vendosni se te cila anë të qëndroni: shqiptare ose zvicerane. Çfarë mendoni sot? A jeni shqiptar apo zviceran?

Në televizionin zviceran kam thënë se jam regjisor zviceran nga Kosova, por kjo nuk i përgjigjet me të vërtetë pyetjes …

Unë mendoj se i përgjigjem pyetjes së identitetit në këtë mënyrë: Marr atë që është e mirë për mua, çfarë është e dobishme. Marr atë që është e rëndësishme për mua dhe e vë kudo. Nëse mendoj se kjo gjë zvicerane është e rëndësishme: e përdor. Nëse një gjë shqiptare është shumë e rëndësishme për mua, unë e marr edhe atë.

Është përzierja – si të shkosh në një restorant dhe në vend që të porositësh një pjatë e cila është në meny, ju propozoni nëse dikush mund t’i zëvendësojë patatet me një sallatë. Unë marr këtë dhe atë, kështu që të krijoj pjatën time. Kjo pjatë do të jetë identiteti im nga i cili mund të ushqehem. A la carte.

Çfarë shpresoni të arrini me dokumentarin tuaj?

Arritja kryesore për mua është ta bëj atë në radhë të parë. Gjithmonë jam duke punuar në disa projekte në të njëjtën kohë dhe me këtë, qëllimi kryesor ishte vetëm për ta përfunduar të jem i sinqertë, sepse ishte shumë e vështirë për tu bërë.

Patëm shumë probleme me financat. Ishte një pikë ku mendoja se filmi nuk do të realizohej, por më pas Swiss TV erdhi dhe bashkë-prodhoi atë. Ata na paguan një shumë të vogël parash, kështu që të paktën mund të udhëtonim dhe t’i paguanim njerëzit.

Arritja e vërtetë është që të ja tregojmë dikujt. Asnjë nga personazhet nuk mund të vinte dje sepse kishin punë dhe gjëra të tjera, por familja e tyre ishte atje. Për dy prej tyre, erdhi e gjithë familja. Kishte 23 njerëz vetëm për një person! Kjo është arritja kryesore.

Nuk flas për atë që do të thotë në aspektin e karrierës sime, sepse nuk e definoj veten si regjisor dokumentarësh.

U referova arritjeve në një kuptim më të gjerë, si duke sjellë ndryshime shoqërore ose duke krijuar ndërgjegjësim mbi çështjet …

Jo, sigurisht shpresoj për shumë gjëra. Por për mua gjëja kryesore është që njerëzit të shohin diçka që kam krijuar dhe e kam sjellë në publik, sepse gjëja më e keqe është kur askush nuk e sheh atë.

Sa i përket ngritjes së vetëdijes, nuk jam me të vërtetë i sigurt nëse është çështje që duhet ngritur. Duhet vetëm të diskutohet. Nuk jam mjaft i sigurt nëse “ndërgjegjësimi” është termi i duhur. Ajo që me të vërtetë dua është të krijoj një debat më shumë sesa vetëdijësim.

Çfarë lloj debati do të shpresonit?

Që njerëzit të flasin për përvojat e tyre. Nuk dua që njerëzit të më japin një mendim për këtë apo atë. Do të doja që dikush të thoshte: ‘Po, unë jam rritur në Turqi dhe më pas erdha këtu dhe kjo është historia ime.’ Nuk jam aq i interesuar që njerëzit të më tregojnë nëse e kanë apo nuk e kanë pëlqyer filmin.

Sidoqoftë, tregimet duhet të ndahen dhe natën e kaluar shumë njerëz dolën përpara dhe thanë: “E di, kam ardhur këtu, kam jetuar këtu dhe filmi ishte interesant për shkak të kësaj dhe asaj …”

Foto: Tuğhan Anıt / DokuFest.

Çfarë mendoni se njerëzit në këtë pozitë përballen me më së shumti? Cilat lloj ndjenjash vijnë kur jeni fëmijë nga diaspora ose “shaci” ose “shqiptari” në Zvicër?

Mendoj se pjesa më e vështirë është të kuptojmë dhe të pranojmë se po ndodh diçka brenda vetes. Disa e dinë se ka diçka që ndodh brenda tyre, por nuk dinë ta kuptojnë atë. Dua që ata të thonë: ‘Hej! E di çfarë? Kam ato ide kontradiktore! Po e ndiej këtë dhe atë. ‘

Për shembull dikush vjen dhe ju thotë: “Kam jetuar në Zvicër, më pas u zhvendosa këtu dhe kam studiuar në Francë dhe sinqerisht nuk e di, nuk ndihem zviceran, ndjehem me të vërtetë shqiptar por në të njëjtën kohë e shoh veten duke jetuar në Egjipt! Çfarë është kjo? Pse ndjej konflikt brenda? ‘

Dua që njerëzit të thonë: ‘Mirë. Ky është një konflikt dhe duhet ta trajtoj atë. ‘Dhe përpiquni të përcaktoni se cilat elemente janë duke punuar brenda tyre.

Dhe të paktën të ndajnë historinë e brendshme të tyre?

Po.

Pra, qëllimi i filmit ishte gjithashtu të tregonte tregimet e njerëzve të tjerë?

Po sigurisht.

Mund të kujtoni pikën fillestare të filmit? Ishit të shtrirë në shtrat dhe menduat ‘duhet të bëj një film’?

Jo, e kjo është interesante sepse ideja nuk erdhi nga unë. Ishte miku im, bashkëdrejtuesi i filmit, i cili është zviceran. E njohim njëri-tjetrin për një kohë të shkurtër dhe që kur jemi takuar kemi folur shumë për këtë temë, sepse ai ishte i interesuar për Kosovën.

Që të dy punonim si mësues dhe natyrisht që të dy kemi pasur fëmijë shqiptarë në klasën tonë. Shihnim të gjithë këta fëmijë duke kaluar nëpër këto çështje identiteti, por nuk kuptonin se po kalojnë nëpër to.

E mendoja kështu: “Me të vërtetë dëshiroj të bëj një film për këtë dhe për mua do të ishte mirë ta bëja bashkë me të.” Pra, ideja nuk ishte e imja. Është ai që e provokoi atë brenda meje. Ai ishte shkaktari.

Foto: Tuğhan Anıt / DokuFest.

Si dhe pse keni zgjedhur personazhet që janë në film?

Ne zgjodhëm shumë karaktere. Zgjodhëm mbi 40. I takuam, patëm diskutime me ta i filmuam dhe gjithçka.

Por në fund vetëm ata që janë në film kanë mbetur për shkak të dy gjërave. Ishin padyshim më karizmatikët dhe i doja sepse dhanë një ide të gjerë të karaktereve të mundshme. Natyrisht mund të kisha marrë dikë shumë më të vjetër dhe shumë më të ri, por u përpoqa ta barazoj dhe të bëj pak nga gjithçka.

Por arsyeja tjetër ishte se pas intervistës apo redaktimit, ata fatkeqsisht nuk donin të ishin në film. Nga më shumë se 40 njerëz, vetëm 8 pranuan të jenë në film. Kështu që kemi pasur 32 njerëz duke thënë: ‘Shumë faleminderit, ishte kënaqësi të takohem me ju dhe ishte mirë për të reflektuar, por nuk dua të jem në film’, dhe në fakt kjo ngriti edhe më shumë pyetje mbi këtë çështje në kokën time.

Mendova se ata persona meritonin të ishin në film, sepse ata janë krenarë për atë që thanë. Edhe pse disa ishin me të vërtetë të pasigurtë.

Unë u preka nga vajza me flokë dhe thonjë të gjatë në film. Në fillim ajo ishte si: ‘Sigurisht se jam shqiptare’ dhe pastaj në fund ajo tha ‘Nuk e di, ndryshoj mendimin tim çdo ditë’. Mendoj se ishte një moment prekës sepse e kuptoi se ajo ishte shumë e paqartë në supozimet e saja për të qenë shqiptare apo zvicerane …

Po plotësisht! Dhe ajo kishte guximin të thoshte: ‘Hej, e di çfarë? Jam dakord të jem në këtë film “- dhe ata njerëz me të vërtetë meritonin të ishin në film. Njerëzit që e shohin për herë të parë nuk e dinë këtë, por kaq shumë njerëz u përmbajtën, sepse ndiheshin jo rehat me atë që thanë.

Ajo që mu duk gjithashtu interesante ishte futbollisti i cili tha se: “Eventualisht, në tre breza do të ketë një kombësi të përzier. Nuk do të jetë më rreth vendimit për të qenë shqiptarë apo zviceranë. “A e shihni se kjo gjë po vjen?

Natyrisht që e shoh se vjen. Dua të them se jemi në Prizren. Këtu njerëzit kanë kryesisht emra shqiptarë por flasin gjuhë të tjera. Ata vijnë nga pasardhës të ndryshëm. Pra, çfarë është kjo gjëja për të qenë vetëm shqiptarë? Dy prindërit e mi janë shqiptarë dhe u martuan, por kjo nuk do të thotë se nuk kam ndonjë të afërm që vjen nga diku tjetër. Pra, çfarë është kjo gjë të jesh 100% shqiptarë? Për mua, janë me të vërtetë gjepura.

Nëse flas për veten time, për të pasur fëmijë – nuk do të më bëhej vonë nëse ata janë 100 apo 50 përqind shqiptarë. Ende do doja që të flasin shqip [qesh]. Ndihem si një personazh në film! Por po kështu është. E shoh atë që vjen, sepse është e pamundur të shmanget. Jo se ne duam ta shmangim atë.

Por ka akoma shumë stigmë rreth martesës. Prindërit shqiptarë shpesh u thonë vajzave dhe djemve të tyre të martohen me dikë nga rajoni: Një grua duhet të jetë e sjellshme dhe të martohet me një shqiptar dhe djemtë duhet të punojnë shumë dhe të marrin një grua shqiptare. A mendoni se ajo që duhet të ndodhë është që ky brez i ri të fitojë guximin që të ngrihet kundër kësaj dhe të thotë: ‘E di çfarë, unë ju dua prindër, por do të bëj gjënë time në mënyrën time’? A mendoni se ky lloj ndryshimi i mentalitetit mund të arrihet përmes filmave?

Po definitivisht. Dua të them, shpresoj kështu. Dje dikush tha se nuk ka të bëjë me cilësinë e një libri, pikture apo filmi. Çdo gjë që shihni dhe e vendosni përpjekjen për të parë në thellësi dhe për t’u kushtuar vëmendje, do të ndryshojë jetën tuaj. Pa marrë parasysh nëse është e mirë apo jo, do të ndryshojë diçka në jetën tuaj. Natyrisht, sapo të jeni në faqen e fundit të një libri dhe ta mbyllni, ajo ka ndryshuar jetën tuaj në një farë mënyre edhe një film në të njejtën mënyrë.

Filmi është ky bashkim i çmendur. Dje kishim, mendoj rreth 340 vetë në të njëjtën dhomë duke parë të njëjtën gjë. Për mua është çmenduri kur ta mendoni.

Është interesante se si njerëzit që vijnë nga prejardhje të tjera kulturore, ruajnë identitetin e tyre dhe mbahen në të. Edhe njerëzit që kanë lindur në Zvicër këmbëngulin që ata janë shqiptarë ….

Janë gjepura sepse nuk ruajnë identitetin e tyre. Ata krijojnë një të ri. Një turk i lindur në Gjermani nuk është turk. Ai ka krijuar identitetin e tij i cili është krijuar në Gjermani. Pse kemi ‘shacis’? Sepse ne kemi shqiptarë që rriten diku tjetër kështu që ata vazhdojnë të krijojnë shtetin e tyre. Mund të jetë ‘Shaci-Land’.

Nuk e di se si është në Zvicër, por në Gjermani ka shumë vende që janë të populluara kryesisht nga njerëz i një rajoni, duke krijuar një lloj ‘subkulture’. Ata krijojnë një identitet të ri. A mendoni se ka të bëjë diçka me ‘rezistencë’?

Në fakt kjo është një gjë që e kam diskutuar me miqtë sepse në njëfarë mënyre shqiptarët janë shumë të lidhur me identitetin për shkak të historisë. Për shkak se ishim në rrezik që të na zhdukej, ne u përpoqëm ta ruajmë më shumë. Po, është një ndjenjë e rezistencës për shkak të frikës.

Kjo është ajo që pashë me studentët që kisha. Kishin frikë se nëse nuk veprojnë apo pretendojnë të jenë shqiptarë, nuk do të dinë se si të jenë zviceranë. Kështu e vendosën veten në atë pozicion ku mund të jenë pjesë e komunitetit shqiptar. Por kjo nuk do të thotë asgjë. Ata nuk janë shqiptarë. Janë shqiptarë në Zvicër, kjo është diçka tjetër.

Por a mendoni se këta shqiptarë janë të përjashtuar nga shumica? A keni ndjerë ndonjë racizëm institucional ose përdorimin e gjuhës raciste në media kundër shqiptarëve në Zvicër? A mendoni se perceptimi i përgjithshëm është neutral ose …?

Unë mendoj se ksenofobia është një gjë e madhe në Zvicër dhe kudo. Por ajo gjithashtu del nga frika. Kanë frikë se njerëzit e rinj po vijnë. Mbaj mend në brezin tim në vitet ’90. Ishte shumë e vështirë të jem i sinqertë. Por mendoj se tani është ndryshe

E kisha këtë profesor belg në antropologji dhe një ditë tha: ‘A ka ndonjë shqiptar këtu?’ Unë ngrita dorën me një mik. Ai tha: ‘Më vjen keq për ju, por do të ndryshojë. Pashë italianët, dhe më pas emigrimi spanjoll erdhi dhe i shpëtoi ata, atëherë portugezët erdhën dhe shpëtuan imazhin spanjoll. Tani ju ruani reputacionin e portugezit, sepse jeni më keq në një farë mënyre. Por mos u shqetësoni, për disa vite do të vijë migrimi i veriut të Afrikës dhe Lindjes së Mesme dhe do t’ju shpëtojnë’. Pikërisht kjo ndodhi. Është me të vërtetë interesante, sepse është ciklike në një kuptim, dhe pastaj thjeshtë shkrihesh me popullsinë.

Foto: Tuğhan Anıt / DokuFest.

A mendoni se e ashtuquajtura ‘krizë e refugjatëve’ që Evropa ka përjetuar ka ndikuar në mënyrën se si perceptohen muslimanët shqiptarë në Zvicër?

Mendoj se po. Por me boshnjakët dhe shqiptarët ishte kjo: ‘ti e di se kemi muslimanë në shtëpi, por ata janë të bardhë dhe perëndimorë …’ kështu që mendoj se feja sot nuk luan një rol të rëndësishëm në Zvicër.

Pra, ju keni një pikëpamje pozitive për të ardhmen e shqiptarëve të Kosovës në Zvicër?

Mendoj se po evoluon. Por nuk jam personi i duhur për të gjykuar. Nuk duhet të jap një mendim për këtë. Duhet të mbetet e hapur, ashtu si në film. Nuk dua të ofroj zgjidhje të lehtë, por të shkaktoj një bisedë. Preferoj të propozoj të flas për filmat e mi në 2 ose 10 vjet.

A keni përjetuar racizëm?

Po, definitivisht. Mendoj se forma më e keqe e racizmit që përjetova ishte kur jetova në Japoni për gati një vit. Ishte forma më e keqe e racizmit, por jo për shkak të të qenurit shqiptarë apo zviceranë, por thjesht sepse isha “i bardhë”. Dhe vërtetë që ishte racizëm, por e kam kaluar dhe tani jam mirë.

Dhe në Zvicër?

Në Zvicër ka ndryshuar shumë. Dua të them, siç thashë, si fëmijë …. Nuk e di nëse është racizëm, ksenofobi apo një lloj diskriminimi në shoqëri. Por patjetër e përjetova atë kur është fjala për familjen time. Gjetja e një pune ishte me të vërtetë e vështirë.

Për mua është ndryshe ngaqë e shoh ndryshimin. Kur e pashë atë që ndodhi me prindërit e mi dhe miqtë më të vjetër të cilët nuk mundën të gjejnë një punë dhe që ishte shumë e vështirë për ata që të studionin, mund të thosha: ‘Oh lëre fare.’ Por në vend të kësaj unë thashë: ‘Hej, e di çfarë? Ndoshta do të ndryshojë për mirë. Le të shohim’. Dhe mendoj se kjo po ndryshon patjetër. Por po, unë e përjetova atë.

A ndiheni ende i diskriminuar?

Diskriminimi ekziston për çdo gjë. Ju jeni një grua, duhet ta dini këtë.K

Foto kryesore: Tuğhan Anıt / DokuFest.