Në vitin 2015, kur bendi slloven dhe avan gard i rokut industrial, Laibach, u bënë grupi i parë perendimor që performoi në Korenë e Veriut, u shokua e gjithë bota. Prej kur janë formuar, e më pas ndaluar në Jugosllavi, Laibach janë bërë të njohur për imazhe fashiste; e për ata që nuk dinë shumë për ta, vështirë ishte të dallohet se a po i përdornin këto imazhe në mënyrë satirike, apo po lavdëronin regjimin më të izoluar në botë. Dilemë kjo që nuk u qartësua fare nga performancat e këtij grupi në Berlin e Pyongyang, ku anëtarë ishin të veshur si nazistë që janë kthyer pas një pushimi shtatëdhjetë vjeçar në hapësirë, me këngë të Sound of Music.

Ai që e udhëheqi koncertin ishte Morten Traavik, artist dhe regjisor norvegjez i filmit, i cili e pëlqen Korenë e Veriut (e ka vizituar më shumë se njëzet herë) dhe ndërhyrjet e çuditshme dhe të pahijshme. Si artisti mysafir i parë dhe i fundit i Ushtrisë Norvegjeze, ai e vuri një kondom gjigant mbi një raketë bërthamore. Para katër viteve e inçizoi përsëri albumin debutues të pop grupit A-ha, Hunting High and Low, me një grup të muzikantëve tradicional të Koresë së Veriut. Filmi i tij i ri, “Liberation Day”, e dokumenton historinë e këtij koncerti të Laibach.

Gjatë bisedës, Traavik e ruan këtë karakter. Kur vjen fotografi i K2.0, ai shkon deri në dhomën e tij në hotel për t’u ndërruar në atë që e përshkruan si “kostum shumë më cool”. Kur kthehet pas disa minutave, maica e zezë që e ka të veshur – në kombinim me mjekrrën e hirtë me maje – e bëjnë të duket si gjeneral ushtarak totalitar. Në maicë – që e ka marrë në Korenë e Veriut – e ngjet logon zyrtare të Laibach. Sa është duke folur e ndërprenë një thirrje telefonike. Nga telefoni i tij dëgjohet “The Whistleblower”, kënga nacionale e Laibach që i ngjanë një himnit, e videoklipin e së cilës e ka inçizuar vet Traavik. Mua dhe fotografit me qetësi na i tregon disa kartela identifikuese me ngjyrë të kuqe, ngjyrë gjaku. Nuk është Kim Jong-il, por këngëtari i Laibach, Milan Frans, i cili është duke shikuar në një distancë të përhershme.

Por si Laibach, edhe personaliteti i Traavik është kontradiktë. Një përgjigje tjetër i ndërpritet kur i biri i tij i vogël e vizaton një shpatë të kaltërt plastike në fytin e babait të tij. Edhe pse Traavik do të kishte shumë dëshirë që të merrte pjesë në Sarajevo Film Festival javën e ardhshme, ku do të shfaqet “Liberation Day”, në atë kohë ai do ta përcjellë djalin e tij në  ditën e parë të shkollës, që për të mbetet priorite.

K2.0 u takua me Traavik në DokuFest për t’i zbuluar prioritetet tjera të tij dhepër t’u zhytur më thellë në botën e tij unike.

Në projektet tjera të Traavik përfshihen “Pimp My Aid Worker” dhe “Miss Landmine”. Foto: Agan Kosumi / K2.0.

K2.0: A e keni shfaqur këtë film në Korenë e Veriut?

Traavik: Po, por është shfaqur para një audience shumë të zgjedhur. Të paktën kështu e di unë. Ua kam treguar edhe dy vëllezërve të mi të rok en rollit, z. Ryu dhe z. Ri – të cilët i shihni në film – ai tipi që është zyrtar i madh, edhe ndihmësi jonë, homologu im, i cili gjithashtu paraqitet mjaft shumë. E morra me llaptop tetorin e kaluar dhe ja dhashë z. Ryu, zyrtarit, me USB. Ai e mbajti për një javë kështu që nuk kam ide kujt ia ka tregu, por ata dy e kanë pa. Ju pëlqeu, por sigurisht që pak a shumë janë të obliguar me kontratë që ta thonë këtë. Ka elemente që nuk i pëlqejnë, por e vërejsha që kanë mendu që ka pasë mundësi me qenë shumë më keq.

Ky film është mjaft i sinqertë. E tregon saktësisht çfarë ka ndodh. Edhe nuk mendoj që e kemi zbutë. I kemi tregu anët problematike, por nuk e kemi tjerrë me të drejtat e njeriut, që me e pa njerëzit sa i ligë është sistemi i Koresë së Veriut. Ne po i ofrojmë njerëzve mundësi që të mendojnë për vete.

Këtë problem e kam me shumë dokumentarë. E shfletova programin e filmave që e kam këtu dhe ende ka dhjetëra e dhjetëra filma për Siri, për refugjatë, për të drejtat e njeriut, aktivizëm social. Sigurisht që i mbështeti këto qëndrime… paj, ndoshta jo krejtësisht, por i kuptoj ato. Ama shpeshherë, edhe nëse është dokumentar i prodhuar mirë, i gjithë qëllimi ndonjëherë del si me tregu se çfarë virtyte të mira kanë filmbërësit, e unë nuk e shoh kështu. Lajmet e mediat veç se e ofrojnë këtë, ndoshta jo në mënyrë shumë kinematografike, por mesazhi është i njejtë. Dokumentarët dhe arti që më intereson janë ato që nuk përpilojnë ndonjë rrëfenjë të themeluar.

Një skenë në film e paraqet Laibach duke ushtruar para dhjetëra censorë. Askush nuk është i sigurt se çfarë detyre e kanë ata, madje as ata vet. Kjo situatë duket më shumë absurde sesa e frikshme…

…ka shumë njerëzi, edhe në një sistem si Korea e Veriut. Kjo nuk e bënë sistemin ose nivelin e shtypjes më të ndjeshëm. Gjërat mund të jenë serioze dhe qesharake njëkohësisht. Mendoj që Korea e Veriut, si Laibach, është shembull shumë i mirë i diçka që është njëkohësisht tepër serioze e edhe komike. Duhet të jesh i aftë që t’i shohësh të dy anët njëkohësisht, sepse nëse nuk je, përfundon ose si njeri i tmerrshëm ose i tmerruar që inkurajon agresion drejtë shteteve apo grupeve tjera, ose si luftëtar për të drejtat e njeriut, që e përlëvdon vetën. Shkon shumë më larg nëse i sheh gjërat kështu.

Për shembull, fjalimi hyrës i z. Ryu në fillim të filmit, nëpërmjet së cilit i liston të gjitha termet përçmuese që janë përdorur kundër Laibach në mediat perendimore, kur jemi etiketuar si fashistë e nazistë, dhe vjen në përfundim që ky bend nuk mund të performojë më në Pyongyang. Është hajgare e shkëlqyeshme nga ana e tij. Unë isha i vetmi në atë dhomë që e dinte që po e bënë me qëllim, e vetëm për hajgare. Ai në fakt e merr këtë teknikë të Laibach, të përdorimit të gjuhës së fortë, dhe e përdorë kundër tyre. Ishte shembull shumë i mirë i një personi që ka humor pak të djallëzuar e që nuk e pret prej tij hiç. Por duhet të kalosh shumë kohë në një vend kaq të kontrolluar siç është Korea e Veriut për t’i parë këto sende.

Versioni i shkurtër zyrtar i filmit Liberation Day

Fakti që njerëzit kalojnë pak kohë atje është një prej arsyeve kryesore për përjetësimin kaq të lehtësishëm të të gjitha stereotipeve për Korenë e Veriut. Nëse je gazetar, shkon për një javë atje dhe je shumë i kontrolluar. Mund të flasësh vetëm me njerëz të cilët t’i lejojnë ata, dhe dëgjon vetëm klishe të pakuptimta si “jemi shumë mirënjohës ndaj liderit tonë të madh”. Harroje që mundesh me pa diçka ma shumë se një Truman Show stereotipik me një vizitë.

E pastaj si gazetar kthehesh dhe redaktori të kërkon diçka dhe sigurisht që gjithmonë e shkruan atë që lexohet më së shumti: “këtë nuk duan që ta shohësh në Korenë e Veriut”. Pastaj e fotografon një autobus me gomë të shqyer. Kështu e kanë njerëzit shumë më lehtë të kryejnë punë se sa t’i kalojnë katër vite duke e vizituar këtë vend për ta fituar besimin e njerëzve e për të mësuar diçka prej momenteve të papritura.

Por arsyeja pse ne arritëm që t’i kapim këto momente njerëzore në filmin tonë ishte sepse gjatë gjithë kohës që e kam kaluar në Korenë e Veriut… e gjithë ajo kohë bëri që Korea e Veriut të jetë e relaksuar sa duhet afër meje dhe njerëzve që i solla unë, dhe kështu u krijua një atmosferë që e mundësoi këtë, dhe bëri që të jemi në pozitë relativisht të barabartë.

Laibach zakonisht janë shumë të mbrojtur, dhe në film rrallëherë zbulojnë diçka për vetën, përveç performancave. Çfarë përshtypje kishin për Korenë e Veriut?

Në fakt ata janë më të këqinj se koreanët e veriut. Më lehtë e ke me pasë një moment me ndonjë korean të veriut se më ndonjë anëtar të Laibach.

Ishin të njejtë si të gjithë tjerët që nuk kanë vendosur ende: të shokuar me atë se sa i çuditshëm është vendi, sepse është. Por është edhe më i zakonshëm se që mund ta merrni me mend. Ky ambiguitet është diçka që shumica e njerëzve e përjetojnë, dhe ndonjëherë është shumë kontradiktor. Është për shkak të gjithë atyre paradave ushtarake, mbikëqyrjes, sistemit shumë të kontrolluar, por njëkohësisht përjeton edhe shumë mirësi dhe ëmbëlsi të sinqertë prej njerëzve, dhe me të vërtetë nuk është vend i rrezikshëm.

Për Jani [Ivan Novak, inxhinieri i ndriçimit i Laibach], i cili është më i vjetër, u bë udhëtim sentimental. Në një udhëtim kaq të shkurtër në Korenë e Veriut sheh shumë aspekte të Jugosllavisë, e kështu mund të ndjesh nostalgji. Kjo ndjesi e komunitetit dhe barazisë relative. Edhe pse është asi barazie “të gjithë janë barazisht të varfër”, të paktën është një lloj barazie. Pastaj është estetika, objektet klasike të socializmit – uniformat, theksi i heroizmit partizan.

Fotografia: Agan Kosumi / K2.0.

Uebfaqja e juaj, e cila është e projektuar si organizatë e ‘Zhvillimit dhe Shpikjeve Artistike’, i liston Laibach dhe Korenë e Veriut në Departamentin e Kulturës si ‘TotalKunst’. A këto dyja si të njejta, edhe pse janë të ndryshme?

Deklaratë artistike e kam nënvizimin e faktit që lloji i performancave me të cilat merrem unë si artist është prej pikëpamjes që unë e quaj ‘hiperteatër’. Nuk ke nevojë t’i fusësh në këtë ekuacion Shakespeare e materialet e trilluara. Të gjitha veprimet performuese janë rituale; prej performancave të vogla të përditshme të cilat i bëjë kur e veshi këtë maicë për fotografin, e deri te teatri i madh politik në Korenë e Veriut – krejtë zhurma me Trumpin në një anë e Korenë e Veriut në anën tjetër. Si regjisor, ky realitet të ofron shumë situata të gatshme teatrale.

Laibach e zbuluan këtë shumë herët, dhe e bënë si shenjë dalluese të tyre ekspozimin e këti faktori shumë teatral e gati parodik të propagandës dhe komunikimit masiv. Ata e kanë shkatërruar jo duke qenë luftëtarë për të drejtat e njeriut të cilët e dënojnë nga larg, por nëpërmjet osmozës.

Ajo strategji pati ndikim shumë të madh në mua dhe ende e informon punën time. Nuk mund të shkosh atje me një banderolë të llojit të Amnesty International. Duhet të punosh brenda një forme e formati të cilin ata e kuptojnë, dhe ta përdorësh gjuhën propagandistike në të cilën janë të zhytur. Atëherë mund t’i shtosh disa nivele në atë gjuhë që nuk janë të dukshme menjëherë, edhe për shumë njerëz që janë në Korenë e Veriut, por kjo nuk ka rëndësi.

Shumë isha krenar kur Z. Ryu e dha atë fjalim hyrës. Kjo ishte krejtësisht produkt i bashkëpunimit tonë në tri ose katër projekte tjera të mëdha para Laibach. Të gjitha ishin për për shkatërrimin ose pasurimin e lehtë të estetikave të propagandës. Pra në atë kuptim mund të themi që Laibach është bendi më i përshtatshëm dhe më i papërshtatshëm për të performuar në Korenë e Veriut. Kjo është bukuria e saj, ky ambiguitet, kjo kontradiktë me vetën. Në film ose art, nuk dua përgjigje. Dua të debatoj me vetën.

Radiohead u kritikua shumë për performancën e tyre në Izrael së fundmi. Çfarë u thua njerëzve që argumentojnë se duke performuar në një shtet totalitar si Korea e Veriut, i bjen që je duke e mbështetur atë?

Nuk besoj në bojkotim kulturor, e as në bojkotim në përgjithësi. Në disa raste mund të funksionojë, por historikisht ka shumë pak shembuj të bojkotimeve që kanë bërë diçka më shumë se përjetësimin e status kuos, e madje edhe në mënyrë shumë të fëlliqtë për ata që ishin më së pakti fajtorë.

E lexova dikund që ‘bojkotimi është luftë për frikacakë’, dhe pajtohem me këtë. Ose duhesh me nxjerrë penisin edhe me bombardu vendin, me e kry, ose me u angazhu. Edhe muzika industriale e ish-Jugosllavisë është alternativë më e mirë se bombardimi me dronë.

Mundesh edhe me e kthy lojën e me i pyet, çfarë sugjerimi keni ju? Çfarë strategjie keni për t’u marrë me një vend si Korea e Veriut ose Izraeli? Ose çfarëdo sistemi që nuk i plotëson të gjitha pritjet e tua për funksionimin e një shoqërie. Nuk do të nxjerrësh shumë nëse fillon t’i aplikosh këto standarde.

E turistët që e vizitojnë Korenë e Veriut?

Shumë pyetje e mirë. Siç është në të gjitha aspektet në rastin e Koresë së Veriut, është shumë lehtë të gjesh të këqija. Me gjasë ka më shumë të këqija se të mira. Por njëkohësisht, ajo një e mirë që është, është shumë e madhe. Nuk ndryshon kurgjo, por e vënë një fytyrë njerëzore në të dy anët, dhe kjo nuk mundet me qenë diçka e keqe, edhe nëse regjimi fiton të hyra nga turizmi. Është me të vërtetë për njerëz si ne, që e kemi fetish shkatërrimin e utopive.

E kam parë që njerëzit që punojnë me turistë janë zakonisht mjaft të rinj dhe shpeshherë ulen e i dëgjojnë duke pirë birrë në mbrëmje. Dëgjojnë çfarë kanë në telefona apo ipoda. Ka impulse të cilat ndahen. Nuk mund t’i masësh këto shkëmbime të vogla e modeste me ndonjë standard implicit që çfarëdo që bënë në Korenë e Veriut duhet të kontribuojë në shkatërrimin e shtetit në të ardhmën e afërt. Kjo do të ishte shumë e padrejtë dhe jo realistike. Turizmi ka më pak ndikim se shkëmbimi kulturor.

Shihet në film se kur Laibach është duke ushtruar me korin femëror të Koresë së Veriut, është periudhë mjaft intensive. Sigurisht është krijuar një lidhje e mirë mes tyre…

Po, me gjithë frustrimin e mangësitë organizative që i përjeton, prapë se prapë je duke u munduar që të bashkëpunosh. E ke një detyrë dhe mundohesh ta zgjidh bashkë. Për Laibach si bend kjo ishte si një lloj terapie grupore. Mendoj që u bëri mirë sa i përket ndjesisë së tyre të përbashkët për qëllimin e tyre në jetë. Mendoj se ndjehej kjo në performancat e tyre pasi që u kthyen. Kishin më shumë guxim dhe vendosmëri se më parë. Para kësaj bëheshin pak të dëshpëruar, si pleq të mërzitur.

A ke plane bashkëpunimi me ta?

Unë dhe dy kompani të produksionit që ishin të përfshira në Liberation Day po kemi dëshirë që ta bëjmë një seri të animuar për dekadën e fundit të Jugosllavisë, nëpërmjet lindjes dhe zhvillimit gradual të Laibach. Do të jetë si një lloj dokumentari i animuar dramatik, dhe do të përfshijë shumë hulumtim në arkiva të vjetra. Prandaj është interesante që jemi këtu, në festivale të ish-republikave jugosllave. Sheh pikëpamje të ndryshme.K

Liberation Day do të shfaqet në Kino Kalaja sonte prej orës 20:00 (e mërkurë, 9 gusht).

Foto kryesore: Agan Kosumi / K2.0