Inicirana 1999. godine, publikacija pod nazivom “Zajednički istorijski projekat” trebalo je da ponudi materijal nastavnicima istorije na Balkanu i preispita etnocentrično podučavanje istorije. Začet u režiji nevladine organizacije Centar za demokratiju i pomirenje u jugoistočnoj Evropi (Center for Democracy and Reconciliation in Southeast Europe, CDRSEE), sa sedištem u grčkom gradu Solunu, projekat namerava da ohrabri kritičko promišljanje i debatu s ciljem dugoročnog pomirenja na Balkanu.

Projekat je proizveo pet tomova (čitanki), počev od srednjovekovne balkanske povesti, a zaključno sa savremenom istorijom.

Niz članaka predstavlja kritiku pojedinačnih tomova projekta, uz prateću analizu istorijski važnih događaja iz albanske prošlosti, kao i onih koji uopšte nisu spomenuti. Štaviše, u ovom serijalu članaka biće razmotreno kako bi ovi istorijski događaji trebalo da se prikažu, a na osnovu rada međunarodno priznatih autora poput Noela Malkolma (Noel Malcolm), Olivera Šmita (Oliver Schmitt), Petera Bartla (Peter Bartl) i drugih koji se bave raznim istorijskim razdobljima i dešavanjima na Kosovu.

Ovakvo ispitivanje stanja stvari od posebnog je značaja kada imamo u vidu da je, za vreme sprovođenja projekta, CDRSEE održavao bliske radne odnose sa svim ministarstvima prosvete u regionu i uživao podršku 25 međunarodnih donatora, među kojima i Evropske unije. Štaviše, na projektu su bili angažovani istoričari iz celog regiona, pa tako i oni sa Kosova.

Kritika čitanke “Balkanski ratovi”

Treća čitanka, podeljena u pet poglavlja, tretira Balkanske ratove 1912. i 1913. godine, u kojima su balkanske države — Crna Gora, zatim Srbija, Bugarska i Grčka — vodile rat protiv Osmanskog carstva. Ideja na kojoj se ova čitanka bazira jeste promena tradicionalnog predstavljanja ovih ratova kao primarno političkih događaja, kao i prezentovanje raznovrsnih gledišta. Dakle, ne samo bitke, pobede i porazi, već i patnja i odnos među običnim ljudima, zato što je u ovim ratovima bilo svirepih postupaka i zločina, ali i činova čovečnosti i solidarnosti.

Još na početku čitanke, izdavači objašnjavaju da objavljivanje gradiva iz raznih mesta regiona pomaže da se shvate različita gledišta na istorijske procese i struje unutar društava koja se, po definiciji, smatraju „homogenim”.

Prvo poglavlje, „Ekonomije i društva”, podeljeno u tri potpoglavlja, baca jedan opšti pogled na društva regiona pre Balkanskih ratova, dajući uvid u razlike među raznim evropskim zemljama toga vremena. Potpoglavlje „Ljudi”, koje tretira demografske i društvene promene i posledice koje iz njih izviru, kao i potpoglavlje „Kultura”, koje razmatra kulturne i tehnološke promene od osetljivog uticaja na život ljudi, ne sadrži apsolutno ništa o Albancima. Međutim, u potpoglavlju „Privreda”, koje prikazuje ekonomski razvitak, dokumentujući ga iz raznih aspekata (državni budžeti, trgovinski odnosi, poljoprivreda, industrija i izgradnja železnica), dve slike o sredstvima prevoza u Albaniji iz dvadesetog veka jedino su što se odnosi na Albance.

Drugo poglavlje, „Politika”, takođe podeljeno u tri potpoglavlja, nudi izvore za pronicanje u mnogostranost političkih i ideoloških činilaca koji su doveli do rata između balkanskih naroda. Celo prvo potpoglavlje, „Pokretačke ideologije”, u vezi s Albancima iznosi samo jednu karikaturu 1913. godine iz novina „Dielli” [Sunce] s podnaslovom: „Bežite od mene! Krvoločne zveri!”, u kojoj je Albanija oslikana kao naoružana žena koja brani Skadar od Crne Gore [majmun], Janjinu od Grčke [tigar], nogu vezanih od Srbije [zmije]. 

Treće i zadnje potpoglavlje, „Očekivanje i objava rata”, izdvaja dva odlomka iz novina koje su se van zemlje izdavale na albanskom, jedne u Bostonu a druge u Sofiji, koje izražavaju različite stavove prema Prvom balkanskom ratu. Srž članka bostonskih novina „Dielli” [Sunce] jeste da je „u interesu Albanije potpuno ujedinjenje s Turskom, protiv balkanskih zemalja”, a onog u sofijskim novinama „Sloboda Albaniji” jeste da „se albanski narod ne treba ujediniti s Turskom, već treba da podigne glas i da od velikih sila traži svoja prava”. Prikazivanje ovih dvaju članaka od velike je vrednosti, jer pripomaže shvatanju različitih gledišta unutar albanskog društva toga vremena.

Treće poglavlje, „Društva u ratu”, teži uravnoteženom prikazivanju života vojnika i civila raznih narodnosti na frontu i u pozadini, iznoseći protivrečna gledišta, da bi izvršilo demitizaciju herojskih narodnih pripovedanja. Bilo kako bilo, prvo potpoglavlje, „Ratni frontovi”, daje samo srpsko gledište, opisujući pobedu srpske vojske nad turskom u Kumanovu, prema isečku iz knjige iz 1913, „Balkanski rat u slici i reči”, u kojem se ova pobeda prikazuje kao „dokaz sposobnosti srpskih oficira i besprimerne hrabrosti srpskih vojnika, kojima je ideja vodilja bila osveta Kosova”. 

U ovom se opisu Kumanovska bitka neprestano upoređuje s Kosovskim bojem 1389. godine: „…dok na celom frontu naši redovi nisu pošli na bajonet sa čvrstom odlučnošću, da bajonetskom borbom, prsa u prsa, kao nekad na Kosovu […] u tome momentu blizu sto hiljada Srba imalo je za cilj samo jedno: pobeda ili smrt ravna smrti kosovskih mučenika”.

Nigde se ne prikazuju zločini srpskih i crnogorskih snaga nad albanskim civilima, čak putem jednog pasusa, takođe iz knjige „Balkan u slici i reči”, izdavači kod čitaoca stvaraju utisak da su srpske i crnogorske snage bile korektne u odnosu prema civilima. Vredi izneti ovaj pasus u celini: „Na jednom uglu seo jedan srpski vojni, prost redov, na jedan kamen, u krilo uzeo dva muškarčeta Turčeta, jednog na jedno, drugog na drugo koleno, obema ih rukama zagrlio, u jednoj šaci drži tajin (vojnički hleb), u drugoj tesak. Teskom reže tajin, prvi zalogaj daje jednom, drugi drugom Turčetu, a treći uzima sebi. Ja stadoh u prikrajak i srce me zabole, što nisam imao pri ruci fotografski aparat, da snimim ovu veličanstvenu sliku ljubavi srpskog vojnika prema deci pobeđenog neprijatelja i njegovog saučešća prema nesreći njihovoj.”

Stranica koja sledi sadrži sliku iz 1912. godine koja zauzima čitavu gornju polovinu, s turskom decom koja srpskim vojnicima ukazuju poštovanje. Ovde se prenosi i jedan odlomak iz tada objavljenog memoara turskog hirurga, političara i pisca, Rize Nura, u kojem se Albanci okrivljuju za poraz osmanskih snaga: „Albanski bataljoni, obmanuti od Srba napustiše front; albanski vojnici dezertiraše Janjinu; Albanci ubiše osmanskog komandanta koji je branio Skadar; Albanci, grčki plaćenici, predaše Solun bez borbe i bezuslovno.” Ovaj odlomak završava rečenicom: „Lanac događaja pokazuje da su sve te nesreće izazvali Albanci.” Naredno potpoglavlje, naslovljeno „Život na frontu”, koje ne sadrži ništa o Albancima, daje odlomak o susretu između turskih i crnogorskih vojnika u Skadru, nakon predaje grada, tokom kojeg crnogorski vojnici daju turskim vojnicima beli hleb koji Turci sa zahvalnošću primaju.

Treće potpoglavlje, „Paralelni rat”, još na početku donosi pasaž iz Izveštaja Međunarodne komisije Fondacije Karnegi za međunarodni mir iz 1914. godine, koji komentariše „paralelne” gubitke posle spaljivanja sela i egzodusa ljudi, ali ne govori ništa o Albancima. Nakon toga se daje samo jedno svedočenje Meri Edit Daram, napisano po završetku Balkanskih ratova, o ratnim razaranjima u selima u okolini Skadra i jednu fotografiju izgladnelih ljudi koji su zaposeli baštu italijanskog konzulata u Skadru. Zadnje potpoglavlje, „Iza linije fronta”, pokazuje stanje u Skadru kada su ga opsedale crnogorske snage, a prema opisu jednog italijanskog novinara.

Četvrto poglavlje, „Frontovi i posmatrači”, sačinjeno od dva potpoglavlja, nudi istorijske izvore koji odražavaju stav balkanskih naroda prema Balkanskim ratovima. U prvom potpoglavlju, „Balkanske pokrajine Osmanskog carstva”, u kojem su kao pokrajine prikazane Albanija i Makedonija, o Albancima ima dosta gradiva koje je, za razliku od drugih poglavlja, pažljivo odabrano i prikazano korektno. Potpoglavlje „Balkanske teritorije Austrougarske” ne sadrži ništa o Albancima, što je razumljivo, jer albanske teritorije nisu bile pod austrougarskom vladavinom.

Nedokumentovane albanske žrtve

Peto i zadnje potpoglavlje, „Posle rata”, tretira političke, ekonomske, društvene i ideološke posledice u tri potpoglavlja. Cilj poglavlja nije da do tančina dokumentuje sve moguće kratkoročne i dugoročne posledice Balkanskih ratova, već da prikupi izvore koji doprinose shvatanju složene prirode posleratnih posledica i dugoročnih tekovina tih ratova.

Prvo potpoglavlje, „Političke posledice”, ne sadrži ništa o Albancima. Ovde figurira jedan deo govora srpskog poslanika i pisca, Jovana Skerlića, održanog 1913. godine, u kojem se on pita „da li je Srbija danas dobila apsolutno sve što je mogla dobiti, da li je njen položaj bolji i sigurniji no što je ranije bio” i odgovara, „posle nedavnog arnautskog upada, posle brutalnog ultimatuma Austrije da izlazimo iz Albanije, mi možemo imati sumnje u potpunost tih rezultata”. Ovde se prikazuje i jedna slika sa zastavama velikih sila na skadarskoj tvrđavi iz maja 1913. Ovo potpoglavlje sadrži i deo govora kralja Srbije, Petra, održanog u avgustu 1913, s obećanjima na jednaka prava svih ljudi koji žive u aneksiranim teritorijama Srbije, bez obzira na etničko poreklo, ali ništa o tome što je usledelo nakon tih obećanja.

U drugom potpoglavlju, „Socijalno-ekonomski rezultati”, nema ničeg o ekonomskim i društvenim posledicama po Albance i Albaniju. Ovde je prikazana jedna tabela u kojoj su podaci o nastradalima i žrtvama iz svih zemalja u Balkanskom ratu, ali nijedan podatak o Albancima. 

Tabela publikovana u ovom poglavlju ne sadrži podatke o albanskim žrtvama ili bilo koje druge informacije o Albancima.

Isto i kod trećeg potpoglavlja, „Ideološke posledice”, nema ničeg o Albancima ili Albaniji. Ovde stoji jedan odlomak iz izveštaja „Izveštaj Međunarodne komisije za istraživanje uzroka i vođenje Balkanskih ratova”, koji je publikovala Karnegi fondacija za međunarodni mir, ali ni u njemu nema ničeg o Albancima koji su se iselili, o spaljenim selima, o ljudima koji su preostali u područjima koja su postala delovima drugih država i koji su prebrodili teška vremena.

Što se tiče zločina srpskih snaga nad albanskim civilima tokom Balkanskih ratova godina 1912–13, u ovoj čitanci bi mogli biti navedeni odlomci iz knjige austrijskog socijaldemokrate Lea Frojndliha, „Golgota Albanije — optužba protiv istrebljivača albanskog naroda”, zatim „Izveštaj Međunarodne komisije za istragu uzroka i odvijanje Balkanskih ratova” iz 1914, sastavljenog u Karnegi fondaciji za međunarodni mir, pa i iz tekstova ruskog dopisnika Lava Trockog, „Iza kulisa Balkanskih ratova”.

U ovoj knjizi bi moglo biti i odlomaka iz članaka srpskih socijaldemokrata: Koste Novakovića, Dušana Popovića, Dragiše Lapčevića i Triše Kaclarovića, izdatih u beogradskim socijalističkim novinama „Radničke novine”, u jednom od kojih se, recimo, kaže: „Redakcija Radničkih novina poseduje podatke o strašnim zločinima srpskih snaga nad Albancima, ali su tako stravični da ih radije ne bi izdala”. 

Ovde bi bili posebno korisni članci socijaldemokrate Dimitrija Tucovića, od kojih jedan kaže „… mi smo izvršili pokušaj ubistva sa predumišljajem nad čitavim jednim narodom”. Možda bi ova čitanka, navodeći isečke srpskih socijaldemokrata, tako ispunila misiju objavljenu u uvodu, da predstavi različita gledišta unutar društava koja se smatraju „homogenim”.

Ovaj niz članaka napisao je autor u okviru projekta pod nazivom “Analiza alternativnih udžbenika CDRSEE-a”, koji sprovodi organizacija ADMOVERE, uz finansijsku podršku švajcarskog Saveznog ministarstva za spoljne poslove pri Ambasadi Švajcarske u Prištini. Članci ne odražavaju nužno stavove donatora.

Naslovnica: Isečak iz knjige “Podučavanje savremene istorije jugoistočne Evrope”.