Inicirana 1999. godine, publikacija pod nazivom “Zajednički istorijski projekat” trebalo je da ponudi materijal nastavnicima istorije na Balkanu i preispita etnocentrično podučavanje istorije. Začet u režiji nevladine organizacije Centar za demokratiju i pomirenje u jugoistočnoj Evropi (Center for Democracy and Reconciliation in Southeast Europe, CDRSEE), sa sedištem u grčkom gradu Solunu, projekat namerava da ohrabri kritičko promišljanje i debatu s ciljem dugoročnog pomirenja na Balkanu.

Projekat je proizveo pet tomova (čitanki), počev od srednjovekovne balkanske povesti, a zaključno sa savremenom istorijom.

Niz članaka predstavlja kritiku pojedinačnih tomova projekta, uz prateću analizu istorijski važnih događaja iz albanske prošlosti, kao i onih koji uopšte nisu spomenuti. Štaviše, u ovom serijalu članaka biće razmotreno kako bi ovi istorijski događaji trebalo da se prikažu, a na osnovu rada međunarodno priznatih autora poput Noela Malkolma (Noel Malcolm), Olivera Šmita (Oliver Schmitt), Petera Bartla (Peter Bartl) i drugih koji se bave raznim istorijskim razdobljima i dešavanjima na Kosovu.

Ovakvo ispitivanje stanja stvari od posebnog je značaja kada imamo u vidu da je, za vreme sprovođenja projekta, CDRSEE održavao bliske radne odnose sa svim ministarstvima prosvete u regionu i uživao podršku 25 međunarodnih donatora, među kojima i Evropske unije. Štaviše, na projektu su bili angažovani istoričari iz celog regiona, pa tako i oni sa Kosova.

Kritika čitanke “Nacije i države u jugoistočnoj Evropi”

Čitanka „Nacije i države u jugoistočnoj Evropi”, podeljena u četiri poglavlja, uglavnom je  usredsređena na 19. vek, mada obuhvata i istorijske izvore iz 18. veka o razvoju nacionalnih pokreta u području, i iz 20. veka o rađanju nacionalnih država i novim razvojima u odnosima između nacije i države. 

U žiži ove čitanke, kao što stoji u uvodu, nalaze se: stvaranje nacionalnih država, pitanja izgradnje nacija, nacionalne ideologije i sukoba podstreknutih nacionalizmima. Pošto većina naroda u području uči više o sopstvenoj naciji, zapostavljajući susede ili dobijajući jednostrane informacije o njima, izdavači su izrazili težnju da ispune praznine u znanju koje narodi ovog regiona imaju jedni o drugima.

U prvom izdanju ove čitanke, prvo poglavlje, „Stvaranje nacionalnih država: ciljevi i uspesi”, od ukupno četrdesetak jedinica, sadrži jednu kratku pesmu napisanu na albanskom u vreme Berlinskog kongresa iz 1878. godine, kada su velike evropske sile većale o utvrđivanju granica Osmanskog carstva i Balkana. Pesma kaže: „Molim vas, oprezni budite/S Albanijom,/Nemojte je poderati/Kao da je siroče,/Jer nismo mi ni Grci, ni Bugari,/Pa ni Crnogorci/Mi smo Albanci/I želimo jedino slobodu.” Osim nje, tu stoji i sasvim kratak odlomak iz jednog članka Jeronima de Rade, iz 1886. godine, koji podržava jednu zasebnu albansku državu: „Jednu državu, posebnu i nezavisnu, u kojoj će se svi ljudi iste krvi okupiti, kao što se porodica okuplja u jednoj kući.” Otud se prelazi na 1912. godinu: predstavljeni su odlomci iz jednog izveštaja britanskog ambasadora u Osmanskom carstvu, koji govori o nastojanjima Albanaca da se izbore za svoju vlastitu državu, i prikazana je jedna gravura iz tog perioda o proglašenju nezavisnosti Albanije.

Informacija je jednostrana i ne uspeva da đacima područja ispuni prazninu u znanju o albanskom nacionalnom pokretu i načinu na kojije stvorena albanska država. Štaviše, informacija koja je data mogla bi da učvrsti predrasude koje narodi regiona imaju prema Albancima, jer se albanski nacionalni pokret ne može predstaviti samo kroz jednu pesmu iz vremena Berlinskog kongresa, a ni jedan odlomak, takođe kratak i beznačajan, kao obrazloženje podrške u korist zasebne albanske države..

Drugo izdanje ove čitanke, iz 2012, ali samo u albanskoj verziji, a ne i u engleskoj ili verzijama jezika područja, u ovom poglavlju dodaje jedan memorandum Albanaca protiv Sanstefanskog sporazuma (1878), kojim se utvrđuje proširenje Srbije i Crne Gore na teritorije naseljene Albancima; dve protestne note Albanaca iz raznih oblasti upućene Berlinskom kongresu (1978), u kojima se traži pomoć u obustavljanju svireposti srpskih, crnogorskih, bugarskih i ruskih snaga prema mesnom stanovništvu; jedan dokument iz 1880. godine, koji sadrži zahteve Centralnog komiteta Prizrenske lige poslate sultanu. Ove dopune su korisne, ali ne pomažu da se shvati način stvaranja albanske države.

Bilo bi potrebno dostojnije predstavljanje albanskog nacionalnog preporoda koji je počeo u tridesetim godinama 19. veka i bio okončan 1912. proglašenjem nezavisnosti Albanije. Pošto je i sam naziv poglavlja „Stvaranje nacionalnih država: ciljevi i uspesi”, trebalo bi dati do znanja da je stremljenje albanskog nacionalnog preporoda bila jedna država koja bi obuhvatila sve prostore nastanjene Albancima. Međutim, dostignuće albanskog narodnog preporoda bila je država koja se prostire na teritoriji manjoj od polovine prostora nastanjenih Albancima.

Što se tiče Prizrenske lige — političke organizacije koja se suprotstavila fragmentaciji područja naseljenih Albancima —ovde se navodi samo nekoliko zahteva iz 1880. godine upućenih sultanu, a glavni od njih je za imenovanje jedne jedine osobe koja bi vladala svim albanskim područjima. Međutim, to stoji samo u drugom izdanju ove čitanke iz 2012. godine i samo u albanskoj verziji, a ne i u engleskoj ili verzijama jezika područja. Ovakvo predstavljanje stvara pogrešan utisak o odnosima Albanaca i Osmanskog carstva. 

Trebalo bi prvenstveno navesti suštinske delove prvog dokumenta koji objavljuje Prizrenska liga, nazvanog Kararname ili Knjiga odluka, odobrene18. juna 1878, čiji prvi član kaže da će se Prizrenska liga protiviti svakoj vlasti osim vlasti Osmanskog carstva, a drugi dodaje da će „…lično braniti carska prava neukaljene ličnosti Njegovog Veličanstva, Sultana, našeg vladara”. Isti se dokument kasnije poziva na šerijat, u odnosu na zaštitu života, imovine i časti vernih drugova nemuslimanske veroispovesti. Dakle, trebalo bi još na početku spomenuti saradnju Prizrenske lige i vlade Osmanskog carstva, jer je Liga početno uživala simpatije osmanske vlasti i nije od nje imala nikakvih prepreka tokom osnivanja.

Takođe treba pojasniti da je samo malo više od jedne godine nakon osnivanja Prizrenske lige, na sastanku održanom oktobra 1879. godine u Prizrenu, Liga odobrila program autonomije, a gotovo tri godine nakon toga, u jednom velikom skupu, upravo u Prizrenu, objavila da će se zalagati za potpunu nezavisnost, što pojačava odlučnost Osmanskog carstva da je uguši, hapseći i ubijajući njene glavne vođe. Ničeg od ovih pojašnjenja nema nigde u ovoj čitanci. Nakon nasilnog gušenja Prizrenske lige od strane Osmanskog carstva, tokom naredna tri desetleća, na Kosovu su usledila tri ustanka, svaki od njih lokalan i kratkotrajan, ali ova čitanka ne spominje nijedan od njih, mada se izričito kaže da je jedan od ciljeva poglavlja predstavljanje negodovanja prema raznim carskim režimima. Konačno, pošto poglavlje teži predstavljanju raznih načina nastojanja izgradnje nacija i njihovih rezultata, bilo bi umesnije da je, pošto je prostor bio ograničen, umesto prikazivanja jedne gravure iz tog perioda o proglašenju nezavisnosti Albanije 1912. godine, u potpunosti bilo obuhvaćeno proglašenje nezavisnosti 1912. godine, tekst koji je u samoj svojoj celini kratak.

Umesto jedne od dveju protestnih nota upućenih Berlinskom kongresu, a sadržinski gotovo istih, bilo bi vrednije navesti podatke o masovnom proterivanju muslimanskih Albanaca s teritorija Sandžaka i Niša, od 1877. do 1878. godine, od strane Srbije. Prema istoričaru Noelu Malkolmu, ispada da je broj muhadžira pridošlih na teritoriju Kosova tokom ovih godina bio oko pedeset hiljada. Ovo proterivanje muslimanskih Albanaca s ovih teritorija i njihovo useljenje na sadašnju teritoriju Kosova dovelo je do pooštravanja odnosa između muslimanskih Albanaca i pravoslavnih Srba na Kosovu. Iz ovog razloga, a i zbog opšteg mrtvila, slabe administracije, boljeg života u Srbiji, u razdoblju od 1878. do 1912. godine se, prema Malkolmu, sa Kosova iselilo oko šezdeset hiljada Srba.

Na kraju ovog poglavlja je, što se tiče stvaranja kosovske države, predstavljeno jezgro tačaka iz proglašenja nezavisnosti Kosova 2008. godine i Odluke Skupštine Srbije o njenom poništenju. Nakon ovih dokumenata se iznosi jedan objektivan sažetak o političkom procesu na Kosovu, još od završetka rata (1999), pa do proglašenja nezavisnosti (2008), ali nedostaju suštinski elementi Odluke Međunarodnog suda pravde iz 2010. godine, prema kojem je proglašenje nezavisnosti Kosova u skladu s međunarodnim pravom.

Zanemarivanje albanskog jezika i albanskih nacionalnih simbola

Drugo poglavlje, „Uređenje nacionalne države”, podeljeno je u pet potpoglavlja: „Opšti aspekti državne organizacije”, „Građansko društvo”, „Nacija i crkva”, „Infrastruktura nacionalne države” i „Stvaranje nacije”. Prva četiri ne sadrže ništa o Albancima. U prvom potpoglavlju bi mogli biti prikazani centralni elementi prvih ustava Albanije i Kosova, sledeći model koji se koristio kod drugih zemalja područja. 

I potpoglavlje o državljanstvu, kao što je to bilo u slučajevima drugih država, moglo je obuhvatiti definicije državljanstva prema ustavima Albanije i Kosova. Začuđujuće je to što u trećem i četvrtom potpoglavlju nema ničeg o odnosima albanskog naroda s crkvama, kao što se to čini sa drugim državama u ovoj čitanci. 

U potpoglavlju „Stvaranje nacije”, što se tiče značaja jezika po razvoj nacije, samo su iznete dve rečenice iz osnivačkog dokumenta „Društva štampanja albanskih slova” (1879), organizacije koja je okupljala albanske intelektualce: „Svi obrazovani narodi su postali civilizovani putem pisanja na vlastitom jeziku. Svaki narod koji ne piše na vlastitom jeziku i nema dela na svom jeziku je u mraku i varvarstvu.” Toliko. Da je barem bio iznesen podatak da je Naum Većilhardži 1825. godine sastavio albansko pismo, a 1844. prvi albanski bukvar. 

Ovde nedostaju podaci koji su od značaja po jezička kretanja 20. veka, kao „Književna komisija Skadra” iz 1916. godine u kojoj je elbasansko narečje bilo uspostavljeno kao zvanična jezička varijanta, a posebno Kongres pravopisa, održan u Tirani 1972, u kojem dobiva konačan oblik jezički standard koji se zasniva na toskijsom dijalektu, i kao takav biva prihvaćen od strane Albanaca sa Kosova i iz bivše Jugoslavije.

Ovo potpoglavlje donosi u potpunosti jedno veoma zanimljivo pismo (1897) novinara Faika Konice upućeno austrougarskom ministru spoljnih poslova, Agenoru Goluhovskom, u kojem on razrađuje plan o „razvijanju jednog nacionalnog osećanja koje bi Albance učinilo svesnim o suštinskoj razlici koju imaju s Turcima”. U tu svrhu, Konica je tražio finansijsku potporu za izdavanje novinskog lista „Albania” i nekolicine brošura, ali i da bi otvarao albanske škole i da bi osnivao društva.

Dalje se u ovom potpoglavlju donosi jedan vredan odlomak iz vizije Kralja Albanaca, Zoga Prvog, koji govori o značaju služenja obaveznog vojnog roka po izgradnju nacija (1928), pošto je pogled Albanacauvek bio uperen prema plemenskim poglavarima ili prema begovima, kao višim vlastima, i da bi oni trebalo da nauče da bududržavljani države.

Prvo potpoglavlje, „Šta je nacija?”, trećeg poglavlja „Nacionalne ideologije”, ne sadrži ništa o Albancima, ni o Kosovu, dok drugo potpoglavlje, „Samoodređenje” sadrži korektan odlomak o albanskoj biti iz jednog članka Paška Vase, iz 1879. godine, sledeći tako model ponuđen uz odlomke iz spisa važnih narodnih ličnosti gotovo svih delova područja. 

I naredno potpoglavlje, „Nacionalna znamenja”, iznosi jedan isečak iz jednog govora Fana Stilijana Nolija koji govori o značenju albanske zastave koja je bila Skenderbegova, ali zaboravljena četiri i po veka, dok je nije ponovo pronašao Faik Konica u biografiji Marina Barletija. U ovom su potpoglavlju prikazane, i albanska zastava, u odeljku zastava, i tekst albanske himne, u odeljku nacionalnih himni. Zadnje potpoglavlje, „Nacionalna mitologija”, daje jedno kratko objašnjenje od jednog savremenog albanskog istoričara o poreklu albanskog grba, koji „potiče od grbnog simbola našeg narodnog heroja, Đerđa Kastriota Skenderbega”, ali poglavlju nedostaju odlomci iz nekog spisa neke od ličnosti Kosova u vezi sa kosovskom biti, objašnjenja o značenju kosovske zastave, sama zastava Kosova, podaci o himni Kosova, nešto o poreklu kosovskog grba, itd.

U nijednom od tri potpoglavlja trećeg, četvrtog i zadnjeg poglavlja, „Sukob nacionalističkih ideologija”, nema ničeg o Albancima ili Kosovu. Kod drugog potpoglavlja, „Konkretni sukobi”, stoji tekst Memoranduma SANU iz 1986. godine u kojem se Kosovo spominje posredno, kad se kaže: „Autonomne pokrajine bi morale postati pravi sastavni delovi Republike Srbije.” Isto potpoglavlje, što se tiče sukoba u bivšoj Jugoslaviji, jedino iznosi podatke o sukobu između Srbije i Hrvatske, a nijedan o onome između Srbije i Kosova. Potpoglavlje „Prevazilaženje nacionalizma” uglavnom predstavlja delove ugovora potpisanih između sukobljenih strana, ali o sukobu između Srbije i Kosova nema ničeg, mada bi možda trebalo biti delova iz Kumanovskog sporazuma, potpisanog 9. juna 1999. godine između NATO i SFRJ, koji označava kraj oružanog sukoba na Kosovu.

Ovaj niz članaka napisao je autor u okviru projekta pod nazivom “Analiza alternativnih udžbenika CDRSEE-a”, koji sprovodi organizacija ADMOVERE, uz finansijsku podršku švajcarskog Saveznog ministarstva za spoljne poslove pri Ambasadi Švajcarske u Prištini. Članci ne odražavaju nužno stavove donatora.

Naslovnica: Isečak iz knjige “Podučavanje savremene istorije jugoistočne Evrope”.