Do sada je bila skoro nevidljiva, sa fasadom sakrivenom iza vrta sa drvećem. Neko bi je možda i teško primjetio dok se pokušava probiti kroz rijeku električnih automobila koje voze nesmotreni mališani na trgu Skenderbeg.

Međutim, njenih 8,500 kvadratnih metara dovelo je do nesuglasica u gradu Prištini u zadnjih, evo već mjesec dana. Zgrada u kojoj je nakada bio smješten trgovački centar „Gërmia“, prvi trgovački centar u gradu, a sada i dom Poreske uprave Kosova, leži na mjestu na kome se predviđa izgradnja koncertne dvorane.

Izgradnja koncertne dvorane u gradu je obećana tokom izborne kampanje gradonačelnika Špend (Shpend) Ahmetija prošle godine, kada je kao željena lokacija bio naveden nekadašnji tržni centar. Međutim, odluka o lokaciji nije dobila nivo podrške koju je opština očekivala za tako značajan projekt za razvoj grada.

Iako je u javnim raspravama ostalo jasno da je glavnom gradu potrebna koncertna dvorana, postoje i kritičari projekta – građani i profesionalci na polju umjetnosti i arhitekture – od kojih mnogi zagovaraju očuvanje zgrade s obzirom na njegovu arhitektonsku vrijednost i njen položaj u kolektivnom sjećanju.

Oni koji se protive projektu također dovode u pitanje potrebu da se žrtvuju postojeći dragocjeni prostori i zalažu se za prestanak kulture „uništavanja starog, izgradnje novog“, slogana koji je nastao nakon Drugog svjetskog rata, ostao prisutan u danima Jugoslavije i koji još više odjekuje u 21. vijeku na Kosovu.

Lokacija u centru Prištine za novu koncertnu dvoranu je sve drugo ali ne i dogovorena, a prouzrokovala je negodovanje javnosti. Foto: Ade Mula (Atdhe Mulla) / K2.0.

Na debatu koja je započela u zajednicama umetnika i muzičara, arhitekata i urbanista, opštine i drugih, uticao je i strah od gubitka glavnog sponzora projekta, Evropske komisije. Preko instrumenta pretpristupne pomoći EU, predviđen je fond od preko 15 miliona eura (ali još nije odobren) za finansiranje projekta koncertne dvorane u opštini. Međutim, novac je došao sa uslovima koji su iskomplikovali proces donošenja odluke.

Prema deklaraciji koju je EU objavila na Fejsbuku 2. Augusta, uslovi su bili da se lokacija koncertne dvorane nalazi na „pogodnom zemljištu na značajnoj lokaciji“ i da za izgradnju nema pravnih i tehničkih prepreka. U međuvremenu, opštinski izvori navode da bi izabrana lokacija trebala biti „oslobođena bilo kakvog uslovljavanja“, vidljiva i da nema problem sa vlasništvom. Međutim, glavni otpor prema projektu je usredsređen na sudbinu zgrade koja se trenutno nalazi na odabranoj lokaciji.

Bivši trgovački centar Germia, završen 1972. godine, smatra se primjerom modernističke arhitekture. U septembru je pokrenuta peticija na internetu za podršku zaštiti zgrade zbog straha od rušenja. Foto: Creative Commons.

Krajem septembra organizacija DoCoMoMo, međunarodna komisija za dokumentaciju i očuvanje savremenog pokreta, pokrenula je onlajn (online) peticiju za zaštitu zgrade Gërmia. Predstavljena na Kosovu od Bekima Ramkua, peticija DoCoMoMo-a je pokrenuta zbog izrazite zabrinutosti da bi izbor ove lokacije također značio rušenje nekadašnjeg trgovačkog centra, modernog objekta otvorenog 1972. godine, kao i jednog od rijetkih ostataka modernističke arhitekture izgrađene u vrijeme Jugoslavije u samom srcu grada.

DoCoMoMo i Fondacija za arhitekturu Kosova, uz podršku drugih relevantnih organizacija za zaštitu kulturne baštine, kao što je Ec Ma Ndryshe, podnijele su zvaničnu prijavu Ministarstvu kulture i njegovim relevantnim institucijama da uključe nekadašnji trgovački centar na Spisak objekata kulturne baštine pod privremenom zaštitom. Dana 10. oktobra, zgrada je uvrštena na novoobjavljenu listu koja garantuje zaštitu do godinu dana, označavajući pobjedu onih koji žele spriječiti rušenje onoga što osećaju prepoznatljivom ikonom u samom centru grada.

Iako pod privremenom zaštitom, i dalje je moguće vršiti određene intervencije u zgradi Gërmia, međutim, opcije su mnogo ograničenije nego ranije. Sve dok zgrada ostane pod takvom zaštitom, svaku promjenu mora razmotriti i odobriti Zavod za zaštitu spomenika, koji je pri Ministarstva kulture.

Prema Zakonu o kulturnom naslijeđu, privremeno zaštićena dobra dobijaju isti nivo zaštite kao i ona koji su pod trajnom zaštitom. Međutim, planovi za restauraciju i konzervaciju se razvijaju i sprovode tek kada imovina koja je na privremenoj listi dobije trajnu zaštitu.

Odluka da se privremeno zaštiti bivša zgrada Gërmia stoga ne isključuje u potpunosti izgradnju buduće koncertne dvorane na ovoj lokaciji, ali javni pritisak ponovo je otvorio pitanje najpogodnijeg mjesta za buduću koncertnu dvoranu u Prištini.

Alternativne lokacije

Perparim Rama je bio arhitekta na čelu tima za tehničku procjenu kojeg je imenovala opština kako bi procijenili lokaciju za koncertnu dvoranu. Na proljeće 2018. godine njegov jedini zadatak je bio da procijeni izvodljivost projekta na lokaciji Gërmia, koju je već izabrala opština.

Objasnio je za K2.0 da je njegovo insistiranje sa opštinom otvorilo put za predlaganje različitih potencijalnih lokacija. „Bilo je puno rizika [da smo analizirali samo tu lokaciju], a ja sam insistirao da započnemo proces i pogledamo druge mogućnosti“, kaže Rama.

Tim za tehničku procjenu uključio je i Arianit Loksa (Loxha) iz Asocijacije arhitekata i Besa Luza (Luzha), glas umjetničke zajednice, kao i druge predstavnike opštinskih odjela i EU, koji su učestvovali u diskusijama. Lokacije su procenjivane na osnovu skupa kriterijuma koje su predlagale različite uključene strane, među kojima je bila i blizina centru grada, pristup, vidljivost, potencijal koji bi služio kao katalizator za regeneraciju područja, kao i potrebu rušenja već postojeće zgrade na lokaciji.

K2.0 je imao pristup finalnim rezultatima procijenjenih lokacija kojom se potvrdilo da je lokacija koja je dobila najviše bodova i ukupni konsenzus bila iza Palate omladine i sporta, zajedno sa bivšom štamparijom Rilindja. Ova lokacija je dobila ogromnu većinu bodova, ukupno 159, zadovoljavajući praktično sve kriterijumime sa maksimalnim brojem bodova tokom evaluacije.

„Pronašli smo lokaciju koja je zadovoljavajuća, centralna, vrlo vidljiva na ulazu u grad, sa parking prostorom, i lokaciju koja bi mogla da pomogne konačnom povezivanju grada sa cijelim kvartom Arberia … a to što je stadion u blizini tehnički ne predstavlja problem“, rekao je Rama.

Arhitekta je jasno vidio mnoge mogućnosti sa ovom lokacijom. „Mogli bismo izgraditi potpuno novo okruženje koje ima potencijal da transformiše grad, a mogli bismo također stvoriti i novu značajnu zgradu“, tvrdi on, dodajući da su u stvari svi uključeni izrazili opšti konsenzus o lokaciji, izuzev jedne strane: „Predstavnici EU su insistirali da to mora biti Gërmia.“

U kancelarija EU u Prištini su rekla za K2.0 da lokacija iza Palate omladine i sporta nije pogodna zbog blizine gradskih sportskih stadiona. „Izgradnja koncertne dvorane u blizini sportske infrastrukture nije odgovarajuća zbog očiglednih razlika u sigurnosnim zahtevima i postavkama u slučaju kada bi se dva događaja (tj. fudbalska utakmica i koncert) odvijala u isto vrijeme”, rekao je portparol kancelarije.

Trenutno se raspravlja o alternativnim lokacijama za koncertnu dvoranu, uključujući i jednu blizu kampusa Univerziteta u Prištini. Foto: Ade Mula (Atdhe Mulla) / K2.0.

Lokacija gdje je Gërmia je dobila 122 poena u evaluaciji, isti broj bodova kao i druga lokacija koja se nalazi ispred kampa Univerziteta u Prištini, koja uključuje dio zgrade koja je ranije bila dom Radio Kosova. Dio postojeće zgrade bi se mogao iskoristiti kao proizvodni prostor, dok bi se na lokaciji izgradila i nova zgrada. Prema riječima direktora Odjeljenja za kulturu u opštini Priština, Jil (Yll) Rugova, EU je sada otvorena za razmatranje ove lokacije kao jedne od opcija.

Međutim, čini se da se gradonačelnik grada Špend Ahmeti, fokusirao na jednu lokaciju i bio je veoma glasan u traženju odgovora na pitanje o vrijednosti i značaju zgrade Gërmia, neprekidno govoreći stručnjacima u televizijskim debatama da ako žele da se bore za zaštitu ove zgrade, trebali bi objasniti koji je njen značaj. „Dozvolite mi da izgradim koncertnu dvoranu“, rekao je Ahmeti kao neka vrsta ultimatuma u televizijskoj debati u Klanu Kosova, nakon što je rekao da se odluka mora donijeti brzo, prije nego što se sredstva koja su rezervisana od EU ne povuku iz jednačine zbog kontroverze koja se stvorila i nepostojanja odluke o lokaciji.

Profesor Arber Sadiki smatra da je zgrada koja se trenutno nalazi na izabranoj lokaciji jedna od najvažnijih koje su izgrađena u Prištini nakon Drugog svjetskog rata. Foto: Ade Mula (Atdhe Mulla) / K2.0.

Međutim, profesor Arber Sadiki sa Fakulteta za arhitekturu i urbanizam sa Univerziteta za biznis i tehnologiju u Prištini definitivno vidi arhitektonsku vrijednost zgrade. „Zbog svoje arhitekture, ali i sa aspekta njenog društvenog konteksta, to je jedna od najvažnijih zgrada u post-ratnoj (Drugi svjetski rat) Prištini“, kaže on, podsećajući da su prestižne jugoslovenske publikacije o arhitekturi pisale o zgradi. „Geometrijska čistoća zapremine koja stvara ovu građevinu i izuzetno autentična tekstura njegove fasade pradstavlja jedinstvenu arhitektonsku vrijednost, ne samo u tom periodu, već i danas“, dodaje profesor.

Ahmeti je i javno branio svoj izvještaj o očuvanju, navodeći da je opština intervenisala kako bi zaštitila objekte poput Centralne banke Kosova ili studentske menze (kantine). Opština je pokrenula i projekat za obnovu starog grada. Međutim, njen pristup zgradi Gërmia je bio drugačiji.

Istoričarka umetnosti Vesa Sahači (Sahatçiu) smatra da opština i javnost treba da budu mnogo više otvorenog uma što se tiče definicije kulturnog naslijeđa. „Postoji ta tendencija da potcjenjujemo vrijednost zgrada izgrađenih u 20. vijeku“, kaže Sahači. „Postoji i taj pojam kulturne baštine [kao nečega što je] stvarno staro. Mislim da niko nije svjestan da sada postoje trendovi veoma ozbiljnih organizacija koje pokušavaju da očuvaju modernističku arhitekturu i modernističke zgrade. To nije tako loša ideja.“

Kao primjer, Sahači navodi pokušaje Fondacije Getti da sačuva Nacionalnu biblioteku Kosova, čija je zgrada često opisivana kao ružna i koju su kosovske institucije do nedavno ignorisale. „Priština je prolazila iskustvo rušenja u zavisnosti od smjene ideoloških i političkih sistema, tako da je izuzetno važno pokušati zaustaviti takvu vrstu mentaliteta i prakse“, upozorava ona. „Ako je stara Priština gotovo nestala osim malog skeleta koji je ostao, izuzetno je važno očuvati novu Prištinu, a ne pokušavati je promijeniti, mutirati, do tačke u kojoj će biti neprepoznatljiva“.

Za arhitektu Rama, mogućnost izgradnje koncertne dvorane na lokaciji ne mora podrazumijevati rušenje zgrade, navodeći da ukoliko zgrada treba da ostane na lokaciji, jedna od mogućnost bi bila izgradnja koncertne dvorane iznad zgrade, navodeći primjer Elbphilharmonie u Hamburgu.

Debate i podjele

Predloženi kriterijum EU da lokacija mora biti na „pogodnom zemljištu i na značajnom mjestu“, izazvala je dalje rasprave o suštini centra grada. Za Ramku iz DoCoMoMo, nedostatak ažuriranih regulatornih planova centra grada otežava otvorenu debatu. „Kada nemate viziju, kada nemate regulacioni plan ili smernice o budućem izgledu Prištine, onda ne znate kako odgovoriti na to“, kaže on.

Zadnji regulacioni plan za ono što se smatra samim centrom Prištine, gdje se nalazi zgrada Gërmia, datira iz 2005. godine. U regulacioni planu grada nije predviđena koncertna hala, a to znači da bi Skupština Prištine morala da odobri uključivanje u regulacioni plan takve koncertne dvorane na bilo kojoj lokaciji koja se dogovori u obliku jednog ažuriranog dokumenta.

Kao alternativu, Ramku ukazuje na primjer Bilbaa, gdje je kvart izvan centra grada, koji je bio u ekonomskom padu doživio procvat izgradnjom kultnog Gugenhajm (Guggenheim) muzeja. Za profesora Sadika, problem izbora „centralne“ lokacije ima još jednu dimenziju. „Insistiranje da se ovaj objekat po svaku cijenu mora nalaziti u centru grada ne stoji, i čak smatram da takvo insistiranje u suštini predstavlja neku vrstu kulturne segregacije, ako ne i kulturnog rasizma“, kaže on.

Rasprava je pokazala podjele unutar opštine, a direktor Odjela za kulturu Jil Rugova javno je izrazio neslaganje sa stavom gradonačelnika o očuvanju zgrade. Foto: Ade Mula (Atdhe Mulla) / K2.0.

Razvoj debate je također pokazao nedostatak transparentnosti i jasnu podjelu u razmišljanju i pristupu opštinskog tima i različitih predstavnika stranke. Direktor Odeljenja za kulturu i član Vetëvendosje Jil Rugova javno je govorio protiv gradonačelnikove vizije, tvrdeći da bi trebalo zaštititi lokaciju Gërmia, i da projekat koncertne dvorane ne bi trebalo da se implementira tamo, ukoliko to podrazumeva rušenje zgrade.

„Stvarno mislim da ova zgrada ne bi trebala biti uništena, a ukoliko u ovoj zgradi bude koncertna dvorana to bi trebalo biti na način da se zgrada transformiše, da joj se očuva trenutna fasada i da se sačuva sve ostalo što institucija za očuvanje kulturne baštine bude smatrala da se treba očuvati“, rekao je Rugova za K2.0, nekoliko dana nakon što je zgrada stavljena pod zaštitu, naglašavajući da zgrada ima i visoku finansijsku, ali i arhitektonsku vrijednost.

Na pitanje o budućnosti zgrade, s obzirom na moguće povlačenje EU sredstava ukoliko lokacija uskoro ne bude potvrđena, on govori o prihvatanju ideje o koncertnoj dvorani u transformiranoj zgradi Gërmia. „Iskreno, slažem se sa gradonačelnikom da bi bilo sramota da izgubimo ovu zgradu [zbog budućih zloupotreba]“, rekao je Rugova na pitanje da li postoji rešenje na vidiku.

Sa već postojećom idejom o potencijalnom rušenju zgrade, koja je dovoljno problematična, iznoseći u sred debate svoj stari prijedlog od prije nekoliko godina, kritičar umjetnosti Škelzen Malići (Shkëlzen Maliqi) – da se ova zgrada pretvori u muzej savremene umjetnosti – je dodao još jednu otežavajuću okolnost za pronalaženje sporazumnog rješenja.  

Vlada Kosova je 23. oktobra donijela odluku o eksproprijaciji društvenih preduzeća koja su dijelila vlasništvo nad Gërmia pod rukovodstvom Kosovske agencije za privatizaciju. Premijer Ramush Haradinaj najavio je ovu odluku na Fejsbuku, dodajući da je izvršena eksproprijacija zgrade s ciljem izgradnje koncertne dvorane „uz očuvanje arhitektonskog stila kao dijela sjećanja i uz uvažavanje zahtjeva umjetničkih zajednica“.

Međutim, Asocijacija arhitekata, koja je bila uključena u tim za tehničku procjenu lokacije projekta, je isti dan održala javnu raspravu. Sastanak je rezultirao, kako je Koha Ditore opisao, zaključkom da „nema alternativnih rješenja ili zaključaka.“

„Zgrada Germija bi trebala biti srušena, a umjesto toga bi trebalo izgraditi novu zgradu koja bi odražavala današnje vrijeme“, rekao je jedan arhitekta na kraju, dok je sve-muški panel ustao i ostavio mnogo ljudi u javnosti da se žali kako im je potrebno da se razgovori nastave.

Za Ramku vrijednost Udruženja arhitekata u zastupanju arhitektonske zajednice na Kosovu se stalno dovodi u pitanje. „Imamo dva udruženja, a njihov uticaj je sve manji i manji“, kaže on, što odražava veću podjelu među onima koji su zaduženi za razvoj grada. „Oni nemaju nikakav uticaj na zajednicu arhitekata, i oni ne govore u ime zajednice arhitekata.“

Javnost očekuje još jednu debatu. Par dana nakon objavljivanja onlajn (online) peticije, gradonačelnik Špend Ahmeti je preko društvenih mreža, 4. oktobra, objavio da će javna debata biti organizovana u Kino Armata. Međutim, više sedmica nakon javne debate i nakon objave, datum još nije objavljen.

Naslovna fotografija: Majlinda Hoxha / K2.0.