Hijerarhije sećanja
Otkrivanje života muslimanskih Albanaca u Americi
Piše Shan Karemani — 10/6/2025
Amerika nakon 11. septembra postala je neprijateljsko mesto za muslimane koji su tu odrastali. Islam se smatrao pretnjom, a svako ko je makar ličio na muslimana mogao je postati meta. Sećam se kada sam prvi put čuo za Balbira Singha Sodhija, Sika koji je ubijen u Arizoni četiri dana nakon napada. Nije bio musliman, ali su ga ljudi tako videli. Njegov turban, brada i tamna put bili su dovoljni. Njegovo ubistvo je bilo podsetnik da se, u očima mnogih, vera i rasa često stapaju u jedno. Čak ni muslimani koji su mogli da se smatraju belcima – poput Albanaca – nisu bili potpuno zaštićeni.
U takvom okruženju moji roditelji su nas vaspitavali. Podizali su dva albanska muslimanska dečaka u zemlji u kojoj se islam smatrao državnim neprijateljem broj jedan. Stalno su se kolebali između dve mogućnosti: da nas odgajaju kao muslimane bez ustručavanja ili da pokušaju da nas zaštite tako što ćemo skrivati taj deo sebe. Kao kosovski Albanci rođeni i odrasli u Americi, često smo mogli da “prođemo” kao belci – sve dok neko ne bi saznao da smo muslimani. Tada bismo automatski ispali iz tih granica “belosti”, iako su se ponekad istovremeno rađale i nove vrste solidarnosti.
Neke albanske muslimanske porodice koje sam poznavao rešavale su ovaj problem tako što su decu odgajale kao katolike, ili bez vere – u nadi da će im to pomoći da se lakše uklope. Ali to je često značilo i gubitak povezanosti. Mnoga ta deca odrasla su bez znanja jezika, bez dublje veze sa kulturom i istorijom Albanaca. Ne tvrdim da su Albanci koji nisu muslimani išta manje Albanci – ali za mene je vera bila način da ostanem povezan sa svojim albanskim identitetom.
Ta lična veza podstakla je i moje dublje interesovanje za korene, pa sam počeo da istražujem istoriju Albanaca u Sjedinjenim Državama. Vremenom sam primetio da su priče na koje sam nailazio uglavnom bile usmerene na ljude čiji verski identitet nije bio kao moj. Najčešće su se pominjali ljudi poput Fana Nolija – poznatog pisca, episkopa i političara koji je osnovao Albansku pravoslavnu crkvu u Americi – ili Faika Konice, pisca, publiciste i diplomate koji je bio snažno antireligiozno nastrojen.
Noli i Konica su, naravno, bili važne nacionalne ličnosti, ali su predstavljali samo jedan specifičan deo iskustva Albanaca u Americi – onaj hrišćanski ili sekularni. Njihova istaknutost svakako se delom objašnjava i ulogom koju su imali u izgradnji albanske države. Obojica su bili aktivni početkom 20. veka, u periodu stvaranja albanske državnosti – Konica je zastupao interese Albanije na Londonskoj konferenciji 1913. godine, dok je Noli 1918. godine lično tražio od predsednika SAD Woodrowa Wilsona da podrži albansku nezavisnost.
Njihov politički rad u SAD bio je neodvojiv od šire borbe za albansku nezavisnost. Ali u ovom članku, razmišljam o njima kroz prizmu albansko-američke historije, gdje kršćanske i sekularne ličnosti dominiraju narativom. Osim toga, moje istraživanje se fokusira na ličnosti iz prva dva značajna talasa migracije Albanaca u SAD; Albanci koji su pretežno dolazili iz Albanije, od kasnih 19. vijeka do 1960. godine.
Migrimi i shqiptarëve në SHBA
Migrimi i shqiptarëve drejt SHBA ka ndodhur në pesë valë kryesore:
- Fundi i viteve 1800 deri në vitin 1939, kryesisht punëtorët burra nga Shqipëria.
- 1945 deri në 1960, kryesisht të mërguar politikë antikomunistë nga Shqipëria.
- Vitet 1960 deri në fillim të viteve 1980, nga komunitetet shqiptare në Jugosllavi.
- Fillimi i viteve 1990, nga ata që iknin prej trazirave post-komuniste në Shqipëri.
- Fundi i viteve 1990, dhjetëra mijëra refugjatë kosovarë shqiptarë.
U okviru šire priče o istoriji Albanaca u Americi, iskustvo muslimanskih Albanaca obično zauzima sporedno mesto. Na primer, Nolijevo osnivanje Albanske pravoslavne crkve u Bostonu početkom 1900-ih se naširoko slavi, dok je albanska džamija u Maineu, koju je otprilike u isto vreme osnovala zajednica imigranata, uglavnom zaboravljena ili nepoznata.
A šta je sa imamom Vehbijem Ismailijem, koji je takođe emigrirao u SAD da bi služio albanskoj zajednici, decenijama kasnije? Šta je sa Muharremom Nadjijem, Salihom Myftiuom, Isom Hoxhom i Babom Rexhepijem? Neki, poput Nadjija, potpuno su odsutni iz albanske istoriografije, dok su drugi ostali uglavnom nepriznati.
Kako bih bolje razumeo to odsustvo, okrenuo sam se životima onih koji su predugo bili zanemareni: muslimanskim Albancima u SAD čije priče retko dobijaju priznanje.
Zaboravljena albanska džamija u Biddefordu
Od oktobra 2024. do januara 2025. godine, PBS, američki javni emiter, prikazivao je dokumentarnu seriju pod nazivom “Američki muslimani: Otkrivena istorija”. Svaka od šest epizoda serije bila je posvećena određenom aspektu istorije muslimana u SAD. Jedna epizoda, pod nazivom “Da li je ovo jedna od prvih američkih džamija?”, osvetljava džamiju koju su 1929. godine izgradili sirijski imigranti u Severnoj Dakoti.
Godine 1915, grupa albanskih imigranata u saveznoj državi Maine osnovala je jednu od najranijih poznatih džamija u SAD koju je u potpunosti osnovala imigrantska zajednica.
Iako dokumentarac jasno navodi da je to bila jedna od prvih džamija u SAD, poželeo sam da saznam više, pa sam počeo da kopam po istoriji. Ono što sam otkrio me je iznenadilo: još 1915. godine, grupa albanskih imigranata u saveznoj državi Maine osnovala je jednu od najranijih poznatih džamija u SAD koju je u potpunosti osnovala imigrantska zajednica. Jedna džamija jeste postojala ranije, u Njujorku 1912. godine, ali je osnovana od strane osmanskih vlasti i bila je povezana s diplomatskom misijom — za razliku od ove u Maineu, koja je nastala iz naroda.
Krajem 19. veka, kompanija Pepperell Mills iz Biddeforda, Maine, počela je da dovodi albanske radnike — najverovatnije iz same Albanije — da popune stručne pozicije u farbanju i dizajnu tekstila, jer su imali iskustva u radu s tkaninama. Mnogi su dolazili sami, ostavljajući porodicu iza sebe. Kao i većina imigranata tog vremena, imali su malo novca i radili za niske nadnice u fabrikama.
Pošto je dosta tih radnika bilo muslimanske veroispovesti, često su se zajedno molili. Na kraju su, 5. aprila 1915. godine, osnovali Nacionalno muhamedansko versko društvo Amerike. Time je formirana jedna od najranijih džamija u SAD koju su osnovali imigranti — u ovom slučaju, muslimanski Albanci. Džamija više ne postoji, a njena tačna lokacija ostaje nepoznata.
Ipak, Charles Butler iz Istorijskog društva Biddeforda uveren je da se nalazila u zgradi Pepperell Counting House u ulici Main Street u Biddefordu. Ta zgrada, koja je bila deo fabričkog kompleksa gde su radnici i živeli i radili, imala je veliku prostoriju za sastanke na drugom spratu. Zbog bliske povezanosti radnika s fabrikom, Butler smatra da je upravo ta soba bila praktično i logično mesto gde bi se okupljala muslimanska zajednica na molitvu — baš kao i druge verske grupe koje su je koristile kroz godine.
Zgrada Pepperell Counting House i dalje postoji, na uglu ulica Main Street i York Street u Biddefordu. Bio sam radoznao da vidim kako danas izgleda, pa sam naišao na snimak obilaska koji prikazuje objekat kao poslovni prostor za iznajmljivanje. Pri kraju snimka vodič prikazuje prostranu prostoriju na drugom spratu — verovatno isti prostor koji su pre više od jednog veka koristili muslimanski Albanci kao svoju džamiju.
Na sajtu Maine Memory Network pronašao sam i fotografiju albanskog odbora Nacionalnog muhamedanskog verskog društva Amerike. Na slici je šest osnivača društva, među kojima i Mustafa Fuat Kapshtica, koji je 1913. godine emigrirao iz Albanije u SAD. Prema podacima iz biblioteke McArthur, rođen je 1891. kod Kapshtice, a umro je 1982. godine, nakon što je promenio ime u Henry Kasem i preselio se u Njujork.
Smrtonosna pandemija gripa iz 1918–1919. odnela je živote mnogih stanovnika Biddeforda. Prema podacima Pluralism Project-a sa Harvardskog univerziteta, lokalna muslimanska zajednica obezbedila je deo groblja Woodlawn kako bi njeni članovi mogli da budu sahranjeni zajedno, sa nadgrobnim spomenicima okrenutim prema Meki. Neki su ukrašeni polumesecom i zvezdom, dok se na drugima, poput onog Edhema Nexhipa (1896–1918), nalazi natpis “Albanski muhamedanac” i “Roftë Atdheu” (Živela otadžbina).
Albanski muslimani iz Waterburyja, Connecticut
Još jedna džamija koju je osnovala imigrantska zajednica u SAD veruje se da je nastala 1919. godine u Waterburyju, u saveznoj državi Connecticut, takođe od strane Albanaca. Prema rečima Raechel Guest, sadašnje direktorke biblioteke “Silas Bronson” u Waterburyju, Albansko muhamedansko versko društvo bilo je osnovano u gradu pre 1916. godine. Njegova misija bila je da prenosi verska učenja o “ljubavi, bratstvu, miru, ljubavi prema otadžbini, napretku i pravednosti u punom skladu”, kako je definisano u njegovom statutu. Takođe je imalo za cilj da štampa verske i obrazovne knjige na albanskom jeziku, otvara škole, osniva džamije, šalje predavače albanskim zajednicama i pomaže svojim članovima koliko god je moguće.
Imam u Waterburyju u tom periodu bio je Mehmet Tosun, za koga naučnica Frances Trix kaže da je bio “lično imenovani i neformalno obrazovani vođa”. Poreklom iz Albanije, Tosun je stigao u SAD tokom Prvog svetskog rata i registrovao se za vojnu obavezu. Nakon rata, nakratko se vratio u Albaniju, a zatim ponovo došao u SAD sa svojom suprugom Barije i njihova dva sina.
Ova zanimljiva anegdota predstavlja iznenađujuću fusnotu zaostavštine jednog albanskog imama koji je, nakon što je izgradio jednu od najranijih muslimanskih zajednica u SAD, takođe pomagao da se prehrane generacije lokalnih porodica — pa čak i holivudska ikona — s jedne tihe farme.
Porodica Tosun kasnije je osnovala mlekaru Willow Brook Dairy, farmu za proizvodnju i distribuciju mleka sa sedištem u Wolcottu, Connecticut. Isporučivali su mleko od vrata do vrata širom Wolcotta i okolnih gradova, a snabdevali su i lokalne škole u sklopu školskog programa ishrane.
Prema rečima Sylvije Tosun, muzičarke koja je ujedno i unuka Mehmeta Tosuna, njen deda je bio mnogo više od verskog vođe. Ona ga opisuje kao derviša i duhovnog iscelitelja koji je putovao širom Bliskog istoka, privlačeći ljude koji su tragali za isceljenjem i duhovnim vođstvom.
Takođe je ispričala kako se porodični biznis s mlekom povezao s neočekivanim delovima američkog života. Među mnogim domaćinstvima kojima su dostavljali mleko nalazila se i kuća čuvene glumice Marilyn Monroe u Roxburyju, Connecticut, u vreme njenog braka sa dramaturgom Arthurom Millerom. Ova zanimljiva anegdota predstavlja iznenađujuću fusnotu zaostavštine jednog albanskog imama koji je, nakon što je izgradio jednu od najranijih muslimanskih zajednica u SAD, takođe pomagao da se prehrane generacije lokalnih porodica — pa čak i holivudska ikona — s jedne tihe farme.
Danas, u Waterburyju postoje dve albanske džamije: Albansko-američki kulturni i islamski centar “Hasan Prishtina” i Zajednica albansko-američkih muslimana.
Uticaj Muharrema Nadjija na globalni islam
Dana 22. jula 1891. godine, na svet je došao još jedan značajan, ali gotovo potpuno nepoznat muslimanski Albanac — Muharrem Nadji. Nisam naišao na njegovo ime dok nisam počeo da istražujem muslimanske Albance u Sjedinjenim Američkim Državama, ali njegova priča zaslužuje priznanje.
Nadji je rođen u selu Revani, koje se danas nalazi u Grčkoj i poznato je kao Dipotamia, ali je nekada bilo naseljeno albanskim muslimanima. Albaniju je napustio 1914. godine, nakon što je Grčka okupirala delove zemlje. Prvo je otišao u Argentinu, a zatim 1917. godine emigrirao u Sjedinjene Američke Države, nastanivši se u malom gradu Mansfieldu, u saveznoj državi Ohio.
Dostupno je vrlo malo informacija o Nadjiju, što otežava da se stvori potpuna slika o njegovom životu. Ipak, pronašao sam nekoliko referenci u arhivama lista Mansfield News-Journal. U članku od 8. juna 1954. godine, pod naslovom “On želi da ljudi ‘upoznaju’ Muhameda”, nalazi se njegova fotografija u kući, dok čita Kuran. Ova priča je kasnije ponovo objavljena u časopisu The Light, međunarodnom muslimanskom magazinu koji se izdaje u Pakistanu, što je dovelo do velikog broja pisama koja su mu stigla od čitalaca iz celog sveta, izražavajući divljenje i radoznalost povodom njegove misije.
Prema članku, Nadji je 1927. godine osnovao Islamic Center of America (Islamski centar Amerike) i sam finansirao njegovo delovanje, koristeći najveći deo svoje skromne plate radnika u čeličani. Svoj ograničeni imetak posvećivao je postavljanju celostranih oglasa u Mansfield News-Journalu, u kojima je prenosio razne islamske tekstove. To je činio u želji da ispravi američke zablude o islamu i muslimanima. U članku se navodi njegova izjava: “Pročitao sam mnoge univerzitetske udžbenike o Kuranu i učenjima Muhameda. U njima ima mnogo grešaka.”
U tekstu se dalje objašnjava da je Nadji, kada se prvi put preselio u Mansfield, “ozbiljno razmatrao povratak u svoju domovinu”. Međutim, u tom periodu, tvrdio je da je imao viziju poslanika Muhameda, koji mu je poručio da muslimani “nikada nisu pokušali da poučavaju u Americi” i da je on potreban tamo. Ova vizija ga je ubedila da ostane, i ostatak svog života posvetio je širenju znanja o islamu.
Takođe, nije se ustručavao da javno odgovori na islamofobične prikaze u američkim nacionalnim medijima. Godine 1946. magazin Life objavio je foto-esej pod naslovom “Muslimanske molitve”, koji je podgrevao orijentalističke stereotipe o položaju žena u islamu.
Kao odgovor, Nadji je osporio narativ iz Life-a — ne kako bi negirao postojanje rodne nejednakosti u muslimanskim društvima, već da bi ukazao na selektivno predstavljanje. Istakao je da prakse poput pokrivanja i rodne segregacije nisu isključivo islamske, i doveo u pitanje tvrdnju Life-a da u svetu ima samo 209 miliona muslimana, iznevši podatke koji pokazuju da ih ima 603 miliona.
Sredinom 1950-ih, Nadji je postao zvanični predstavnik Lahore Ahmadiyya pokreta u SAD, koja je promovisala ono što je smatrala univerzalnom porukom islama protiv rasizma i sektaštva. S obzirom na snažan naglasak pokreta na borbi protiv rasne diskriminacije, njegova poruka posebno je odjeknula među afroameričkim zajednicama u prvoj polovini 20. veka.
S obzirom na to koliko su Nadjijevi spisi kružili među ranim crnačkim muslimanima, zanimljivo je zamisliti da su i ličnosti poput Malcolma X — revolucionarnog crnačkog muslimanskog lidera koji je osporavao belačku nadmoć, kolonijalizam i kapitalizam — možda bile u dodiru s njegovim idejama.
Dok sam čitao knjigu Patricka Bowena “A History of Conversion to Islam in the United States” (Istorija prelazaka u islam u Sjedinjenim Američkim Državama), naišao sam na fascinantan detalj o uticaju Nadjija na rane afroameričke muslimanske zajednice. Početkom 1940-ih, dok su SAD ulazile u Drugi svetski rat, FBI je istraživao afroameričke muslimanske grupe pod sumnjom za izbegavanje vojne obaveze i antiameričko delovanje. Među metama su se našli crnački sunitski lideri poput Muhammada Ezaldeena i šeika Nasira Ahmada, kao i organizacija Moslems of America (MOA).
Tokom tih istraga, FBI je otkrio da su Nadjijeve knjige i pamfleti bili široko rasprostranjeni među tim zajednicama, a navodno se najmanje jedno njegovo delo čitalo na svakom sastanku MOA. S obzirom na to koliko su Nadjijevi spisi kružili među ranim crnačkim muslimanima, zanimljivo je zamisliti da su i ličnosti poput Malcolma X — revolucionarnog crnačkog muslimanskog lidera koji je osporavao belačku nadmoć, kolonijalizam i kapitalizam — možda bile u dodiru s njegovim idejama.
U arhivi časopisa The Islamic Review došao sam do broja iz januara 1961. godine, u kojem se nalazi nekrolog posvećen Nadjiju, koji je preminuo od srčanog udara 5. jula 1960. u 68. godini života. Dženazu je predvodio imam Vehbi Ismaili, verski vođa muslimanskih Albanaca u SAD. Tokom službe, Ismaili je podelio više značajnih priča o Nadjiju, koje nam omogućavaju da steknemo potpuniju sliku o njegovom životu.
Ismaili je naglasio da je Nadji većinu svoje zarade trošio na štampanje i besplatnu distribuciju islamske literature, čime je omogućio da znanje o islamu stigne do ljudi širom sveta. Njegova posvećenost veri bila je tolika da je, kako je Ismaili rekao, „količina posla koju je Nadji sam obavio za islam neuporediva sa radom bilo koje organizacije“.
Nadjijev uticaj dopirao je daleko van savezne države Ohio. Njegovo ime bilo je poznato na više kontinenata, a mnogi su mislili da iza njega stoji neka velika verska institucija ili imućni pokrovitelj. Ismaili, koji je posetio Nadjijev dom svega nekoliko sati pre sahrane, pregledao je njegovu poštu i pronašao pismo od čoveka sa Filipina koji je tražio 1.000 dolara od Nadjija za izgradnju džamije u svom selu.
U Nigeriji, Društvo muslimanskih studenata iz ogranka u Ilobuu izrazilo je duboku zahvalnost za literaturu koju im je Nadji poslao, opisujući njegov rad kao “inspirativan i pun znanja”. U pismu datiranom na 23. maj 1960, svega nekoliko nedelja pre Nadjijeve smrti, sekretar društva Hamid Oyeniyi zahvaljuje na primljenom materijalu i podstiče ga da nastavi svoju misiju. “Neka vas Allah, u Svojoj beskrajnoj veličini, još više čuva i pomaže”, stoji na kraju pisma.
Ismaili je prisutnima na sahrani rekao: “Vidite, nisam bio jedini koji je mislio da iza mnogih Nadjijevih poduhvata stoji neka velika verska organizacija ili prijateljska milionerska ruka pomoći”, čime je istakao kako su ljudi pretpostavljali da Nadji raspolaže značajnim resursima, dok je zapravo bio skroman musliman iz radničke klase, koji je delovao sam, kao “jednočlana organizacija”.
Ismaili je završio svoj govor poslednjim detaljem. Objasnio je da je Nadji znao da mu se bliži kraj. Na stolu je ostavio parče papira datirano na 29. jun 1960. godine, tačno nedelju dana pre smrti. Ismaili je pročitao zapis naglas: “U ime Boga, Milostivog, Samilosnog. Bog je Zaštitnik onih koji veruju. Obećanje Božje je blizu. Pokoravajte se svome Gospodaru i činite dobra dela ako želite da uspete. Vaš kraj je blizu, doći će brzo, milostivo, bez teškoća. Bog će vam, u Svojoj Veličini, biti darežljiv.”
Njegovoj sahrani prisustvovalo je više od 200 ljudi, među kojima i mnogi nemuslimani. Ismaili je primetio da su “svi plakali kao deca zbog gubitka dragog prijatelja”.
Nadji je sahranjen na groblju Mansfield Cemetery u okrugu Richland, Ohio. Na njegovom nadgrobnom spomeniku ispisan je šehadet: “Nema boga osim Boga, Muhamed je Božiji poslanik”, ispisan na engleskom i arapskom jeziku. Na moje iznenađenje, na sajtu Find a Grave postoji Nadjijeva fotografija, zajedno sa slikom njegovog nadgrobnog spomenika — jedina jasna slika njega koju sam uspeo da pronađem.
Imam Vehbi Ismaili kao vođa muslimanskih Albanaca
Vehbi Ismaili je poznatiji među muslimanskim Albancima nego Nadji, a podaci o njegovom životu su znatno dostupniji putem interneta i objavljenih izvora. Prvi put sam naišao na njegovo ime čitajući knjigu “Shqiptarët e Amerikës” (Albanci Amerike, 2003), autora Vehbija Bajramija, koji je izvor većine sledećih informacija.
Ismaili je rođen u Skadru 1919. godine. Studirao je u medresama u Kruji i Tirani, pre nego što se 1937. preselio u Kairo da bi pohađao Univerzitet Al-Azhar. U jednom trenutku je razmišljao o povratku u Albaniju, ali nakon fašističke okupacije i uspona komunističkog režima, njegov otac mu je napisao iskreno pismo u kome ga je molio da ostane daleko odatle. Prema Bajramiju, pismo je glasilo: “Koliko god želim da si mi blizu — niko to ne želi više od mene — ipak ti savetujem da ne napraviš grešku i da se ne vraćaš u domovinu, jer bi se time doveo u veliku opasnost”. Uzevši očev savet k srcu, Ismaili je ostao u Egiptu i nastavio studije.
Godine 1949, Ismaili je primio pismo od Albansko-američkog muslimanskog udruženja (Albanian-American Muslim Association) u Detroitu, osnovanog 1917. kao ogranak muslimanskog društva koje su osnovali albanski imigranti u Biddefordu, u kome su ga pozvali da postane njihov verski vođa. U početku je oklevao, ali uz ohrabrenje prijatelja koji su verovali da može učiniti više za svoju veru i svoj narod u SAD, na kraju je pristao. Tog aprila krenuo je za Detroit, gde ga je čekala rastuća zajednica muslimanskih Albanaca iz Albanije.
Ismailijev dolazak naišao je na kritike vodećih albanskih listova u Bostonu, Dielli i Liria, koji su prvobitno podržavali totalitarni komunistički režim Envera Hoxhe, ali su ga kroz nekoliko godina počeli kritikovati. Prema Bajramiju, ovi listovi, vođeni antiteističkim stavom albanske vlade, pribegli su klevetama tako što su Ismailija označili kao agenta kralja Zoga — prikazujući imama kao neprijatelja nacije. U to vreme je kralj Zogu, bivši albanski monarh koji je vladao autoritativno i bio saveznik fašističke Italije pre nego što je pobegao u egzil, bio žigosan od strane Hoxhinog komunističkog režima kao simbol izdaje.
Neuznemiren, Ismaili je krenuo da služi albanskoj zajednici. Prvobitno je obezbedio prostorije u Detroitskom međunarodnom institutu za islamske usluge i časove albanskog jezika. Međutim, njegov cilj je bila stalna džamija, te je putovao širom SAD i Kanade da prikupi potrebna sredstva.
Veći deo finansijske podrške došao je od samih Albanaca. Albansko udruženje muslimanskih žena u Detroitu doniralo je 1.400 dolara, što bi danas bilo oko 16.000 dolara. Pravoslavni Albanci takođe su odigrali važnu ulogu u podršci ovoj inicijativi.
U to vreme, unutar albanske pravoslavne zajednice javljale su se podele. Godine 1950, albanski izaslanik Grčke patrijaršije, episkop Mark Lipa, stigao je u SAD i pokušao da stavi albanske pravoslavne crkve pod grčku crkvenu vlast.
Prema dnevniku Qerima Panaritija, tada glavnog urednika lista Dielli, Lipin dolazak izazvao je duboke podele unutar albanske zajednice u Bostonu i smatran je direktnim izazovom za Nolija i nezavisnost Albanske pravoslavne crkve. Ismaili je čvrsto stao u solidarnost sa Nolijem, braneći nacionalni karakter albanskih verskih institucija od strane stranog uplitanja.
Ismailijev rad na osnivanju džamije u Detroitu, kao i Nolijeva odbrana verske nezavisnosti Albanaca, ukazivali su na šire međureligijsko nastojanje da se ojača albanski identitet u SAD.
Përfundimisht, më 6 qershor 1951, Xhamia Myslimane Shqiptare hapi dyert për publikun. Me rritjen e vazhdueshme të komunitetit, objekti nuk i përmbushte më nevojat e anëtarëve të saj. Në vitin 1962, u shit dhe paratë u përdorën për të blerë tokë për një xhami të re dhe më të madhe. Me ndihmën e komunitetit më të gjerë shqiptar, përfshirë një donacion prej 500 dollarësh nga Noli (në vlerë mbi 5,000 dollarë sot), u ndërtua nga themeli një xhami e re në Harper Woods, një periferi në verilindje të Detroitit.
Angazhimi i Ismailit për themelimin e një xhamie në Detroit, si dhe mbrojtja e pavarësisë fetare shqiptare nga Noli, shpërfaqën një përpjekje të gjerë ndër-fetare për ta forcuar identitetin shqiptar në SHBA dhe për t’i rezistuar si kontrollit kishtar grek, ashtu edhe ndërhyrjeve politike nga regjimi i Hoxhës.
Xhamia e re, me një kupolë dhe minare të stilit osman, u hap zyrtarisht më 23 shkurt 1963. Interesante është se arkitekti, Frank Beymer, ishte një gjermano-amerikan nga Ohio, që kishte përqafuar Islamin falë përpjekjeve të Nadjit. Beymer mbikëqyri ndërtimin e xhamisë pa asnjë pagesë. Xhamia vazhdon t’i shërbejë komunitetit edhe sot si Qendër Islame Shqiptare, nën udhëheqjen e imam Shuajb Gërgurit.
Na kraju, 6. juna 1951. godine, Albanska muslimanska džamija otvorila je svoja vrata za javnost. Kako je zajednica nastavila da raste, zgrada više nije mogla da zadovolji potrebe svojih članova. Godine 1962. prodata je, a novac je upotrebljen za kupovinu zemljišta za novu i veću džamiju. Uz pomoć šire albanske zajednice, uključujući donaciju od 500 dolara od Nolija (danas preko 5.000 dolara), nova džamija je izgrađena od temelja u Harper Woodsu, predgrađu severoistočno od Detroita.
Ismailijev rad na osnivanju džamije u Detroitu, kao i Nolijeva odbrana verske nezavisnosti Albanaca, ukazivali su na šire međureligijsko nastojanje da se ojača albanski identitet u SAD i pruži otpor kako grčkoj crkvenoj kontroli, tako i političkom mešanju od strane Hoxhinog režima.
Nova džamija, s kupolom i minaretom u osmanskom stilu, zvanično je otvorena 23. februara 1963. Zanimljivo je da je arhitekta, Frank Beymer, bio nemačko-američkog porekla iz Ohaja, koji je prihvatio islam zahvaljujući Nadjijevom trudu. Beymer je nadgledao izgradnju džamije bez ikakve nadoknade. Ona i danas služi zajednici kao Albanski islamski centar, pod vođstvom imama Shuajba Gërgurija.
U intervjuu iz 1994. godine, Ismaili je istakao značaj očuvanja albanskog jezika i kulture u dijaspori, napominjući napore porodica da obezbede da njihova deca ostanu vezana za svoje nasleđe kroz časove jezika u džamijama i crkvama. Takođe je ispričao o osamnaestogodišnjoj Fatmire Sylejmani, koja je, nakon što je videla poziv za donacije u Rilindji, koja se izdavala u Švajcarskoj od 1992. do 1996. godine, organizovala događaj u džamiji u Harper Woodsu i prikupila preko 3.000 dolara za albansku decu na Kosovu, koja su tada bila primorana da pohađaju paralelni školski sistem.
Ismaili je bio i posvećen pisac, autor preko 50 knjiga na verske i književne teme. Njegova najpoznatija knjiga, “Muhammad, the Last Prophet” (Muhamed, poslednji poslanik), prevedena je na 25 jezika i proučavana širom sveta. Tokom svog boravka u Kairu, imao je pionirsku ulogu u povezivanju albanske i arapske književne tradicije. Prevodio je dela poput “Zlatne kolevke” Ernesta Koliqija, poznatog po dubokim psihološkim uvidima i dramskoj narativnoj strukturi, uvodeći albansku književnost u arapski svet.
Uprkos svojim dostignućima i snažnoj zajednici čiji je deo postao u SAD, Ismaili je razvio duboku čežnju za domovinom. Počevši od 1962. godine, više puta je aplicirao za vizu za posetu Albaniji, ali su svi zahtevi bili odbijeni. Tokom razgovora sa muslimanskim albanskim intelektualcem Mexhidom Yvejsijem, Ismaili je bio podstaknut da umesto toga poseti Kosovo. Yvejsi mu je rekao: “Tvoja čežnja za Albanijom, za Skadrom, može se ublažiti jer je Kosovo, iako pod srpskom okupacijom, i dalje Albanija”.
Kada je Ismaili u početku oklevao, Yvejsi mu je predložio da ode u Đakovicu i poseti kuću njegovog oca, hafiza Selima Yvejsija, rekavši: “Odande će ti se otvoriti celo Kosovo”. Sledeći Yvejsijev savet, Ismaili je odlučio da krene na put. Nekoliko dana kasnije, otputovao je na Kosovo, gde će se vratiti još dva puta između 1970. i 1980. godine. Po dolasku, dočekan je s toplinom i gostoprimstvom.
“Kosovo me je osvežilo, obnovilo”, kasnije je rekao. Opisao je kako su ga ljudi primali u svoje domove s bratskom ljubavlju, čineći da se oseća kao da je u svojoj domovini. “Zato sam, kad god sam imao priliku, u govoru ili pisanju, branio Kosovo i pokušavao da pružim podršku i sredstva kad god sam mogao.” Ismailijeva posvećenost Kosovu ostala je čvrsta; 1994. godine, Albanski islamski centar pod njegovim vođstvom prikupio je 17.200 dolara za podršku Kosovu tokom perioda aparthejda i represije.
U međuvremenu, 1988. godine, posle oko 50 godina — i onoga što je prvobitno trebalo da bude kratak period studiranja u Kairu — Ismaili se vratio u svoj dom u Skadru, što je bilo moguće tek nakon što je politička klima u Albaniji počela da se menja posle Hoxhine smrti 1985. godine. Naravno, nakon pet decenija, mnogi članovi njegove porodice su preminuli. Posetio je grobove svojih roditelja i jednog od braće, iako nije uspeo da pronađe grobove svoje druge dvojice braće. Prema Bajramiju, kada je Ismaili napustio Skadar 1937. godine, grad je imao 36 džamija. Kada se vratio, zatekao je samo jednu — Olovnu džamiju (alb. Xhamia e Plumbit), izgrađenu 1773. godine — u jako zapuštenom i oronulom stanju.
Ismailijevo duhovno vođstvo ostavilo je posebno dubok trag u albanskoj dijaspori u SAD. Njegove dženaze, posebno, postale su deo kolektivnog sećanja zajednice. U oktobru 1949. godine, samo nekoliko meseci po dolasku u Detroit, otputovao je u Njujork i predvodio ono što se smatra prvom islamskom sahranom na albanskom jeziku u SAD, odajući počast Mid’hatu Frashëriju, sinu Abdyla Frashërija, istaknutog lidera Prizrenske lige koji se zalagao za veću autonomiju u okviru Osmanskog carstva i postavio temelje za konačnu nezavisnost Albanije.
Skoro 60 godina kasnije, iste te obrede su izveli za samog Ismailija nakon njegove smrti 17. maja 2008. godine, u 88. godini života. Njegova sahrana bila je omaž čoveku koji je život posvetio vođenju generacija američkih Albanaca u veri i naciji.
Ismaili je sahranjen na groblju Knollwood Memorial Park u Kentonu, Mičigen. Na njegovom nadgrobnom spomeniku je ispisan sledeći ajet iz Kur’ana: “A oni koji veruju i čine dobra dela, njihovo boravište biće Džennet, nagrada za ono što su radili (18:107)”.
Jednom je rekao: “Ne znam da li sam učinio dovoljno za Albance”. Verujem da njegovo nasleđe govori samo za sebe. Njegove sumnje da li je učinio dovoljno zasenjene su nepobitnim uticajem koji je imao na Albance širom sveta — od Detroita do Njujorka, Kosova do Egipta i dalje.
Vera i otpor albanskih muslimana u Njujorku
Dok je Hoxha sistematski brisao versko nasleđe Albanije, suzbijajući sve oblike bogosluženja i nasilno pretvarajući Albaniju u prvu ateističku državu na svetu, muslimanski Albanci u Njujorku bili su odlučni da očuvaju svoju veru i kulturu. Godine 1966. okupili su se na Skupštini Albansko-američkog islamskog centra, predvođeni velikim muftijom Salihom Myftiuom, gde su postavili temelje za osnivanje džamije.
Myftiu, rođen 1891. godine u Skadru, poticao je iz duboko religiozne i patriotske porodice. Rano se uključio u pokret za nezavisnost Albanije i snažno se zalagao za prevod Kur’ana na albanski jezik. Tokom Drugog svetskog rata, suprotstavio se italijanskim fašistima, nemačkim nacistima i usponu komunizma. Njegov oružani otpor doveo je do zatvaranja od strane fašista i nastavka sukoba s komunističkim režimom posle rata. Nakon godina izgnanstva u Italiji, emigrirao je u SAD 1965. godine, gde je postao ključna figura u albanskoj dijaspori i pomogao osnivanje Albanskog američkog islamskog centra kako bi podržao i verske i nacionalne ciljeve.
Nakon godina napora, džamija Albansko-američkog islamskog centra zvanično je otvorena 12. novembra 1972. godine u naselju Flatbush u Bruklinu. Ceremoniji je prisustvovao veliki broj Albanaca, od kojih su mnogi nosili tradicionalnu albansku nošnju. Kada je osamdesetogodišnji Myftiu presekao vrpcu kako bi zvanično otvorio džamiju, učinio je to sa “Bismillah” – “U ime Boga”, kao način da se obnovi verski ponos među albanskim izgnanicima u vreme kada su takvi izrazi bili zabranjeni u njihovoj domovini.
U tekstu lista New York Times koji je izveštavao o događaju, citiran je kako kaže: “Razlog izgradnje naše džamije je da okupimo albanski narod i da pokažemo Enveru Hoxhi da narod i dalje želi da sačuva svoju veru”.
Imam Isa Hoxha, rođen 25. maja 1918. u selu Bytyç, u Tropoji, postao je prvi imam novoosnovane džamije. Hoxhin život, slično kao i život Myftiua, bio je oblikovan i njegovim verskim obrazovanjem i njegovim angažmanom u albanskoj nacionalističkoj borbi protiv fašističkih i nacističkih okupatora tokom Drugog svetskog rata. Nakon uspostavljanja komunizma u Albaniji, bio je prinuđen na izgnanstvo i služio je albanskim muslimanskim zajednicama širom Evrope, pre nego što se nastanio u SAD 1962. godine.
U Albanskom islamskom centru Amerike, Hoxha je nastavio svoju misiju duhovne i nacionalne službe. U tekstu lista New York Times koji je izveštavao o događaju, citiran je kako kaže: “Razlog izgradnje naše džamije je da okupimo albanski narod i da pokažemo Enveru Hoxhi da narod i dalje želi da sačuva svoju veru”.
Decenijama kasnije, ostao je vatreni govornik. Na demonstracijama ispred Bele kuće 10. maja 1996. godine, tražeći podršku SAD za oslobađanje Kosova, izjavio je: “Naš glas je glas Albanaca koji žude za domovinom, glas dijaspore koja poziva na oslobođenje naših okupiranih teritorija. Taj glas nije utihnuo već vek u borbi za nezavisnost Albanije i neće prestati dok Kosovo ne bude slobodno i dok Albanija ne postane ono što albanski narod zaista želi.”
Napori Myftiua i Hoxhe imali su važnu ulogu u očuvanju albanskog muslimanskog identiteta u SAD. Osnivanje džamije u Bruklinu, zatim još jedne u Nju Džerziju, kao i stipendija osnovana u Hoxhino ime za podršku mladim albanskim studentima, predstavljaju značajan doprinos očuvanju tog identiteta na području Njujorka.
Baba Rexhepi i bektaši iz Mičigena
U široj priči o albanskim muslimanima u SAD, ne može se izostaviti priča o bektašima. Bektaši su sledbenici sufijskog reda u islamu koji je razvio specifičnu, liberalnu i mističnu tradiciju, kombinujući elemente i sunitskog i šiitskog učenja. Nekadašnje duhovne vođe janičara u Osmanskom carstvu, izgubili su uticaj nakon što su 1826. godine rasformirani, a potom i zvanično zabranjeni u Turskoj od strane Mustafe Kemala Atatürka 1925. godine. Red je tada premestio svoj centar u Albaniju, gde je ostao važna duhovna snaga.
Jedna od njegovih najuticajnijih ličnosti bio je Rexhep Beqiri, rođen 1901. godine u Đirokastri, u porodici duboko ukorenjenoj u bektaškoj tradiciji. Sa 21 godinom dao je zavet i postao Dervish Rexhepi, služeći više od dve decenije kao duhovni vođa u lokalnoj tekiji. Ali 1944. godine, kada je građanski rat u Albaniji počeo da se okreće u korist komunista, situacija se drastično promenila. Jedan posetilac ga je upozorio da novi režim planira da ga uhvati i ubije zbog njegovog uticaja i antikomunističkih stavova. “Mučiće te i ubiti na najstrašniji način”, rekao mu je. “Bolje ti je da bežiš.” I tako je pobegao, nikada više ne videvši svoju voljenu Albaniju.
Dervish Rexhepi je proveo četiri godine u izbegličkom kampu u Bariju, Italija, pre nego što se preselio u Kairo. Usled rastuće političke nestabilnosti u Egiptu, i podstaknut pozivom svoje sestre iz Njujorka, odlučio je da se preseli. U decembru 1952. godine otputovao je u SAD brodom MS Saturnia, noseći sa sobom kofer i duhovnu tradiciju koju je želeo da očuva u novoj zemlji. Iako je bio izričiti antikomunista, američke vlasti, zaslepljene hladnoratnom paranojom u doba makartizma, skoro su mu uskratile ulazak u zemlju, etiketiravši ga kao komunistu bez ikakve provere.
Rexhepi je stigao u Njujork sa željom da otvori bektašku tekiju. Ali, kako piše u biografiji koju je napisala Frances Trix, mnogi Albanci u Njujorku, pod uticajem sekularnih ideala, ličnih uverenja i pritiska asimilacije, izbegavali su ga. Iako su ga neki stariji bektaši dočekali s dobrodošlicom, njegovo prisustvo je uznemirilo druge. Albanski kulturni centar, kojim su dominirali komunisti, blokirao je njegove pokušaje da organizuje okupljanja, strahujući od povratka duhovnog života među dijasporom.
S obzirom na otpor, Rexhepi je napustio Njujork i zaputio se ka Detroitu. Tamo je dočekan srdačno. I muslimani i hrišćani Albanci su ga dočekali srdačno, a nekoliko bektaških porodica ponudilo je svoju podršku. Dana 24. oktobra 1953. godine, sedamnaest Albanaca okupilo se u dvorani St. Andrew’s Hall i obećalo sredstva za izgradnju tekije. Većina su bili fabrički radnici ili vlasnici malih radnji, ali su uprkos tome prikupili značajnu sumu novca.
Tekija je zvanično otvorena u Tayloru, u saveznoj državi Mičigen, 15. maja 1954. godine, uz prisustvo velikog broja ljudi, uključujući posetioce iz Njujorka. Sa otvaranjem, Rexhepi je unapređen u čin “babe”, duhovnog vođe u redovima bektaškog tarikata. Na ulazu, Baba Rexhepi je proučio Fatihu, uvodni ajet Kur’ana, kako bi blagoslovio ovaj događaj.
U govoru održanom dvadeset godina kasnije, povodom godišnjice otvaranja tekije, osvrnuo se na ranije neuspele pokušaje da se osnuje tekija u Njujorku i na protivljenje albanskog komunističkog režima, koji je pretio porodicama onih koji su podržavali taj poduhvat. Takođe je istakao ključni doprinos albanskih žena. Među njima je pomenuo Havu Seid, Kile Selfo, Fiqiret Myrtezu, Shaniko Qytezu, Zejnep Adam, Shazo Ali, Fato Nakoleci i Nekije Peshkopiju, čija su posvećenost i rad bili od presudnog značaja za ostvarenje ideje o tekiji.
Rexhepijeva uloga u zajednici prevazilazila je njegovu duhovnu funkciju. Njegova empatija i spremnost da pomogne onima u nevolji bili su očigledni svima. Sredinom 1950-ih, član jedne italijanske porodice koja je živela preko puta tekije izvršio je samoubistvo. Lokalna katolička crkva odbila je da obavi sahranu osobi koja je sebi oduzela život. Rexhepi, koji je tečno govorio italijanski zahvaljujući svom izbegličkom periodu provedenom u Italiji, pristao je bez oklevanja, sastavio i održao versku službu na italijanskom jeziku.
Godine 1966. pokrenuo je “Zëri i Bektashizmës” — Glas bektašizma — dvogodišnji časopis koji je na pristupačan način objašnjavao istoriju, principe i mističnu filozofiju bektašizma. Časopis je takođe prihvatao priloge albanskih intelektualaca i pozivao na jedinstvo, moralnost i nacionalni ponos. Većinu tekstova pisao je sam Rexhepi.
Ostao je posvećen svojoj duhovnoj misiji i zajednici sve do smrti 1995. godine. Umro je u Mičigenu, daleko od svoje rodne Đirokastre, ostavivši za sobom malu, ali trajnu versku instituciju koja i danas služi Albancima u Americi.
Ko ostaje upamćen, i zašto?
Upadljivo je, i donekle zabrinjavajuće, to što za mnoge od ovih ličnosti nisam čuo sve dok nisam započeo ovo istraživanje. Može se razumeti da su neki detalji izgubljeni tokom vremena, ali je mnogo teže objasniti zašto su čitavi životi i priče — od kojih su neke nesumnjivo ostavile snažan trag — ostali na marginama naše istorijske svesti. Vredi se zato zapitati: po kojim kriterijumima se meri nečiji istorijski značaj?
Noli je široko upamćen po svojoj ulozi u ranoj izgradnji albanske države, kao i po svom političkom, akademskom i verskom radu. Ismaili, s druge strane, mnogo je manje prisutan u našem kolektivnom pamćenju, uprkos životnom delu koje je podrazumevalo očuvanje verske zajednice u egzilu, podršku Kosovu u najtežim godinama, obnavljanje verskog života nakon Hoxhe i podučavanje generacija albanske dece u Americi jeziku, istoriji i kulturi. Ta razlika u vidljivosti odražava način na koji se oblikuje istorijsko pamćenje — i čiji se doprinosi izdvajaju u prvi plan.
Kontrast između toga kako pamtimo ljude poput Nolija i Ismailija otkriva više o hijerarhiji sećanja unutar naših istorijskih narativa nego o tome kakvi su oni zaista bili.
Ovaj tekst nije pokušaj da se povuku direktne paralele, već poziv da se razgovor proširi izvan uskih okvira u kojima se obično vodi. Ne moramo imati konačne odgovore na pitanja istorijskog značaja da bismo umeli da cenimo živote iz prošlosti koji su na različite načine oblikovali naše zajednice. Ipak, značajno je to što se ličnosti koje su bile bliže povezane sa stvaranjem države — poput Nolija i Konice — i dalje nalaze u središtu našeg kolektivnog pamćenja, što odražava dominaciju narativa zasnovanih na državi u načinu na koji se istorija pripoveda.
Kroz istraživanje sam uvideo da su muslimanski albanski lideri — zajedno sa ženama, radnicima, studentima i drugima — među onima čiji je doprinos unapređenju albanskog života van okvira stvaranja države ostao u senci. Kontrast između toga kako pamtimo ljude poput Nolija i Ismailija otkriva više o hijerarhiji sećanja unutar naših istorijskih narativa nego o tome kakvi su oni zaista bili.
Činjenica da je Nadji praktično nepoznat čak i u albanskim krugovima teško je shvatljiva i zaslužuje poseban tekst. Njegov doprinos možda nije bio nacionalnog karaktera, ali zato nije bio ništa manje značajan. Njegov život pripoveda drugačiju priču — onu u kojoj je islam, a ne albanski identitet, bio glavna pokretačka snaga.
To što su ove istorije i dalje tako malo istražene ne ukazuje samo na ograničenja albanske istoriografije, u kojoj su muslimanski doprinosi često marginalizovani, već i na šire probleme u složenoj politici proizvodnje znanja. Ko odlučuje čiji će se životi pamtiti, koje će se priče prepričavati, koje zaostavštine očuvati, a koje baciti u istorijski zaborav?
Što više čitam i istražujem albansku istoriju — u ovom slučaju kroz prizmu emigracije u SAD — to mi više liči na napuklo retrovizorsko ogledalo: pokazuje delove prošlosti, ali nikada celu sliku. Neki delovi su jasni, a drugi potpuno izostali. Naravno, nijedno ogledalo nije savršeno, ali bi barem trebalo da pokušamo da popravimo ono koje imamo — jer ono što u njemu nedostaje nije samo zaboravljeno, već je učinjeno nevidljivim.
Naslovna fotografija: via CC.