Lako je promašiti muzej Solomoni, ušuškan u neobeleženoj drvenoj prodavnici u ulici od makadama u Beratu, Albanija. Iz vana se vide dva mala, simetrično postavljena postera, na kojima piše “Muzeo Solomoni Berat”, belim slovima koja lebde iznad rezbarene kamene menore.

Ispod postera je mastilom ručno ispisan broj. On pripada Simonu Vrušu (Vrusho), jedinom vlasniku, kreatoru i turističkom vodiču muzeja koji dokumentuje jevrejsku istoriju Berata. Nažalost, on je preminuo u februaru.

Vrušo je uspevao da finansira muzej kombinujući svoju penziju i skromne donacije. Kada je preminuo, muzej Solomoni Berat, jedini muzej o jevrejskoj istoriji u Albaniji, ujedno i jedini jevrejski muzej na albanskom jeziku i retko svedočanstvo nedokumentovane istorije, našao se pred zatvaranjem.

Kada smo posetili Berat prošlog leta, prve komšije su pomogle meni i mom prijatelju da pozovemo broj izlistan ispod postera. Simon je stigao pola sata kasnije. Oniski, snažni muškarac sa svetlucavim očima i jakim stiskom ruke, podelio je sa velikom posvećenošću detalje o istoriji muzeja, gde je jedna soba sadržala uramljene, ručno izrađene postere sa pojedinostima o jevrejskom prisustvu u Beratu, pomoći Albanaca islamske i hrišćanske veroispovesti za vreme Holokausta, i o naporima stručnjaka da obrade ovaj deo istorije.

Vrušo je govorio i o svojoj nedavno objavljenoj knjizi, “Jevreji u Beratu”, za koju se nadao da će biti prevedena sa albanskog na engleski. Otvoren u maju 2018, muzej Solomoni Berat obišlo je više od 400 posetilaca iz inostranstva, od Litvanije, preko Sjedinjenih Država, Kine, Izraela, Švedske, Turske, do Grčke. Posete su zabeležene u pohabanoj knjizi gostiju, prepunoj uzvičnika i smajlija.

Berat je grad poznat po raznolikosti kultura. Uvršten je u baštinu Uneska (UNESCO) zbog specifične arhitekture pod uticajem ilirske i starogrčke baštine i vladavine vizantijskog i turskog carstva. Poseduje i dugu istoriju verske koegzistencije između pravoslavnih hrišćana, katolika, bektaša, sunita i Jevreja. U gradu postoje džamije, kapele, pravoslavne crkve i, navodno, grobnica poznate jevrejske mesijanske ličnosti.

Neki smatraju da su Jevreji među zaslužnima za versku različitost u većem delu Albanije još od drugoga veka, kada su se rimski Jevreji preselili u Albaniju, što se povezuje za nedavno otkrivene ruševine sinagoge u Sarandi koja potiče iz petoga veka. Krajem 15. veka, turski sultan je pozvao Jevreje da žive u Osmanskom carstvu nakon inkvizicije i proterivanja iz Španije.

To je podstaklo talas migracija sefardskih Jevreja širom carstva, uključujući Albaniju i delove današnjega Kosova. Jevreji su se, uglavnom, smestili u obalskim gradovima Valona i Drač, ali su se neki kasniji preselili u Berat u 17. veku. Tamo su se pridružili mešavini većinski muslimanskog stanovništva koje je živelo sa hrišćanima.

Iako je brojčano stanje ovog stanovništva opadalo zbog preobraćanja u islam, ova zajednica je učvršćena zahvaljujući još jednom talasu iz Janjine, što je dovelo do rasta jevrejskih zajednica u Đirokastru, Elbasanu i Skadru.

Muzej ima dva jedinstvena istorijska elementa koja još više obogaćuju već bogatu istoriju: pomen “jeretičke” ličnosti iz 17. veka, Sabataia Zvija, i uloge albanskih zajednica muslimanske i hrišćanske veroispovesti za vreme Holokausta.

Sabatai Zvi, rabin i kabalista iz Izmira, bio je izuzetno popularni jevrejski mesija iz 17. veka. Zvi je putovao kroz Izmir, Rodos, Solun, Kairo, Gazu, Jerusalim i Siriju, između ostalog, i njegov pokret je dostigao masovan broj pratilaca u inostranstvu sredinom 1600. godina. To se promenilo 1666, kada su turske vlasti zatvorile Zvija u Konstantinopolju i Galipolju, optužujući ga za pobunu.

Sultan Mehmed IV je Zviju dao izbor da se preobrati u islam ili da umre; on se krajem te godine preobratio u Hadrijanopolju (sada Jedrene). Nakon ove jeresi, Zvija su rabinske vlasti uveliko prokazale. Prvobitno ga je zaposlio sultan i on je živeo u Hadrijanopolju i Konstantinopolju, ali je kasnije proteran u Dulčino (sada Ulcinj) nakon što je obznanjeno da su verni poštovaoci nastavili da ga prate i da se s njim savetuju.

U progonstvu, kao penzionisani otomanski službenik, Zvi je proživeo poslednje tri i po godine svoga života u Dulčinu. Neki kažu da je posećivao Berat tokom tih poslednjih godina, a neki da je preminuo u Dulčinu.

Nakon preobraćenja i kasnije smrti, Sabatai je i dalje imao svoje poštovaoce, od kojih su se neki preobratili u islam i postali poznati kao donmesi (donmeh), kripto-Jevreji koji su u javnosti bili muslimani, ali su tajno praktikovali judaizam. Ovi sledbenici postoje i dan-danas, iako su njihove brojke daleko manje.

Po Balkanu se raštrkana nalaze raznorazna hodočasnička mesta povezana sa putovanjima koje je Sabatai preduzimao na području Osmanskog carstva, od Izmira, gde je odrastao i školovao se, preko Ulcinja, gde je proveo poslednje godine svog života, do oblasti oko Berata i njegovih sela, što su mesta za koja neki kažu da je u njima sahranjen. Pretpostavlja se da je Sevi sahranjen u dvorištu između Xhamia e Mbretit (Sultanove džamije) u Beratu i Teqeja e Helvetive (Halvatijevog svetilišta).

Muzeu Solomoni Berat je jedino mesto u ovom lancu koje dosledno i eksplicitno navodi Zvijevo ime. Ukrasna ploča Solomonovog muzeja na kojoj su Zvijeve slike nosi naziv: SABBATAI ZEVI “Ku varroset një hebre, Vendi bëhet i shenjtë”, što se prevodi kao “Gde je Jevrej sahranjen, tu zemlja postaje sveta”, što naizgled sugeriše da je Vrušo verovao da je Zvi sahranjen u Beratu.

Drugi važan i detalj koji se češće spominje jeste onaj u vezi sa Albancima muslimanima i hrišćanima koji su spasavali Jevreje tokom Holokausta. Ovaj deo prošlosti je tek nedavno rasvetljen, nakon pada zloglasno izolovane Narodne Republike Albanije 1992.

Italijanske snage su 1939. godine izvršile invaziju na Albaniju, ali se njihova uprava pokazala popustljivijom nego što je to bio slučaj sa oblastima koje su okupirale nemačke snage. Tako nije bilo i na susednom Kosovu, koje je podeljeno između Nemačke i Italije, te pripojeno fašističkoj Albaniji 1941. Kada su stotine Jevreja iz nemački okupiranog Kosova poslate u koncentracione logore u Srbiji, Austriji i Nemačkoj, lokalne vlasti su pomogle Jevrejima da pobegnu u ruralne oblasti Albanije.

Godine 1942, oko 600-1200 Jevreja izbeglo je i stiglo u Albaniju, gde su ih albanske porodice prihvatile i krile u okolini Berata, Kavaje, Kroje, Tirane, Fjera, Šijaka i Skadra. Muzej Solomoni pripoveda priče o beratskim stanovnicima muslimanima i hrišćanima koji su rizikovali svoje živote da bi pomogli Jevrejima.

Dok su neke jevrejske izbeglice u Albaniji imale okrutnu sudbinu za vreme italijanske okupacije, navodno su zaštićeni svi koji su živeli u Albaniji od nemačke uprave 1943, sem jedne porodice. To je zato što je, kada je Albanija prvi put potpala pod nemačku kontrolu 1943, albanska vlada odbila da preda spisak sa imenima Jevreja koji su živeli u Albaniji.

Radnje koje je preduzela albanska kolaboracionistička vlada, kao i njeni građani, da zaštiti Jevreje, dovođene su u vezu sa pojavom “Bese”, što se grubo prevodi kao “vera” ili “zakletva”, koja je u vezi sa strogim poštovanjem obećanja koje se ne može prekršiti, čiji je deo i polaganje zakletve da se zaštite gosti. Usled toga, broj Jevreja u Albaniji se, u stvari, povećao posle Holokausta, od oko 200 na, kako govore neke procene, 1.500, ponajviše zahvaljujući stanovnicima Berata.

Muzeo Solomoni Berat je retko svedočanstvo ovih nedovoljno poznatih detalja i predstavlja ishod nadljudskih napora jednog čoveka. Sećam se uzbuđenja kod Simona Vruša kada je saznao da su ljudi iz dvaju novih zemalja potpisali njegovu knjigu gostiju. On je čak i čučnuo da bi uslikao događaj, osmehujući se.

Nadajmo se da će ova posebna institucija dobiti neophodna sredstva da bi nastavila da privlači nove posetioce i generiše nova znanja čak i nakon tužnog upokojenja čoveka koji je sve to omogućio.

Naslovna Fotografija: Rachel Pafe