“Ovo nije naš rat”
Nacionalne manjine u Vojvodini tokom ratova devedesetih.
Ispod možete pronaći verziju članka sa glasovnim čitanjem.
Ivo Martinović je rođen i odrastao u Petrovaradinu, gradu koji je danas deo Novog Sada, glavnog grada Autonomne pokrajine Vojvodine na severu Srbije. Martinović — pripadnik hrvatske nacionalne manjine — živeo je u Petrovaradinu sa svojom porodicom do jeseni 1991. godine, kada je odlučio da emigrira u Hrvatsku zbog raznih oblika pritiska, pretnji i povremeno otvorenog nasilja s kojima se njegova zajednica suočavala dok je Srbija vodila rat u Hrvatskoj.
“Vojvodina je specifično okruženje, ne samo za bivšu Jugoslaviju, već i za celu Evropu. Bila je pozitivan primer kako je moguće da različite verske, nacionalne i sve druge oblike zajednica koegzistiraju na malom prostoru,” prisetio se Martinović za veb-sajt Neispričane priče. “Nažalost, to je nekome smetalo, taj identitet Vojvodine,” rekao je.
Martinovićeva životna priča jedna je od mnogih koje su zabeležene i objavljene na Neispričanim pričama. Ovaj veb-sajt pokrenula je nevladina i neprofitna organizacija Građanski centar Vojvodine, kako bi istakla široko rasprostranjena kršenja ljudskih prava u Vojvodini tokom devedesetih.
Zlostavljanje i prisilna mobilizacija “nepodobnih građana”
Mnoga zlostavljanja iz devedesetih bila su usmerena prema nacionalnim manjinama u pokrajini. Ove manjine — Mađari, Hrvati, Rusini i drugi — suočavale su se s pritiscima da se asimiluju, učestvuju u ratu na strani Srbije ili da napuste Srbiju u svetlu rastućeg srpskog nacionalizma. Neispričane priče fokusiraju se na lična iskustva hrvatskog stanovništva, čije su pripadnike vlasti i ekstremni nacionalisti smatrali “nepodobnim građanima”, od kojih je jedan deo bio proteran iz Vojvodine tokom ratnih godina.
U intervjuu za Neispričane priče, Martinović je napomenuo da je Vojvodina, “zbog svog ustava, zbog različitih verskih i nacionalnih manjina, mnogo mešanih brakova, bila jedno od mesta koja su ometala sprovođenje Velikosrpske politike, i kao takva je trebalo da se ‘očisti.’” Ovo navodno čišćenje manifestovalo se kasnije, tokom ratova u Jugoslaviji, ne samo u političkom već i fizičkom smislu.
Martinović se prisetio da je propaganda u srpskim medijima predstavljala Hrvate iz Vojvodine kao “produženu ruku” nacionalističke politike tadašnjeg predsednika Hrvatske Franje Tuđmana. Širili su se strahovi da se hrvatsko stanovništvo, posebno u sremskom regionu Vojvodine, priprema za oružanu pobunu protiv vlasti i lokalnog stanovništva. Ipak, “to se nikada nije desilo,” rekao je Martinović. Umesto toga, “pokazalo se koliko je sve to bilo izveštačeno i izmišljeno.”
Širenje mržnje nije bilo ograničeno samo na medijski prostor, već je preraslo u verbalna zlostavljanja i fizičko nasilje koje su sprovodili pripadnici lokalne zajednice, paravojnih formacija ili ekstremnih političkih partija. “Našoj komšinici, koja je bila samohrana majka petoro dece, od kojih su četiri bile devojčice, bačena je bomba na garažu koja je bila deo kuće. Jasno je da ona nikome nije mogla predstavljati pretnju u takvoj situaciji, a pravo je čudo da je preživela i uspela da othrani tu decu,” prisetio se Martinović.
Još jedan stalan izvor pritiska za stanovništvo, kako srpsko, tako i nesrpsko, tokom ratnih godina bila je pretnja prinudnom mobilizacijom. Dok su se neki dobrovoljno pridruživali Jugoslovenskoj narodnoj armiji ili paravojnim formacijama koje su vodile ratove u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, a kasnije i na Kosovu, mnogi su pokušavali da izbegnu mobilizaciju, čak i ako je to značilo da se moraju skrivati mesecima ili godinama. Posebno teško bilo je Hrvatima, koji su, ako bi bili regrutovani, mogli biti poslati da pucaju na članove porodice ili prijatelje u Vukovaru ili drugim ratnim zonama.
Martinović je imao mnogo prijatelja Srba koji su bili poslati da ratuju u Hrvatskoj. Kada bi se vratili kući na vikend ili nekoliko slobodnih dana, primećivao bi “da su se ti ljudi psihički promenili, da su pali u depresiju, blago rečeno. Danas bi se to nazvalo posttraumatski sindrom.”
Martinović se u svom svedočenju za Neispričane priče prisetio kako je vojna policija upadala u kuće mladića pozvanih na mobilizaciju, čak i kada bi im roditelji rekli da sinovi nisu kod kuće. Jednog od njegovih prijatelja izvukli su iz ormara, gde se skrivao, i odmah poslali na front, bez prilike da se presvuče ili oprosti sa porodicom.
Uprkos svim pritiscima, Martinović je bio odlučan da ostane u Petrovaradinu koliko god može. Međutim, kada je shvatio da su mu šanse da izbegne mobilizaciju sve manje, odlučio je da se preseli u Hrvatsku. Pošto je istočna Hrvatska, koja se graniči sa Srbijom, bila ratna zona, morao je da putuje preko Bosne i Hercegovine. Za Neispričane priče je ispričao kako je, dok je napuštao Srem na putu ka Bosni, “video beskrajan red tenkova i vojnih vozila koji su išli prema Vukovaru.” Takođe je primetio “ljude po selima u Sremu, koji su izlazili na puteve, noseći flaše rakije, veselo pozdravljajući vojsku koja prolazi, valjda želeći da pobiju što više ljudi.”
Nedugo nakon toga, u maju 1992. godine, Martinovićevi roditelji i sestra, koji su u početku ostali u Petrovaradinu, odlučili su da se presele u Zagreb. Stalno su bili izloženi uznemiravanju putem telefona, a srpski nacionalisti su dolazili pred njihovu kuću, preteći im da odu jer je, kako su govorili, njihov sin “u Hrvatskoj i kolje Srbe.”
Dok je boravio u Zagrebu, Martinović je radio sa humanitarnom organizacijom Zajednica protjeranih Hrvata iz Srijema, Bačke i Banata. Organizacija nije imala političku ulogu, već je, kako je Martinović rekao za Neispričane priče, “nastojala pomoći desetinama hiljada ljudi koji su emigrirali da se snađu, da dobiju papire jer nije bilo lako u tim ratnim okolnostima preseliti se u novu sredinu.”
Većina proteranih bili su Hrvati, ali je među njima bilo i Mađara, Srba, drugih nacionalnosti i osoba iz mešovitih brakova. “Morali smo da im pomognemo,” rekao je Martinović.
Od propagande do otvorenog nasilja
Martinovićeva priča simbolizuje sistemsku represiju nad Hrvatima i drugim nacionalnim manjinama u Vojvodini tokom jugoslovenskih ratova 1990-ih. Sa rastom konkurentskih nacionalizama širom bivše Jugoslavije 1980-ih, narativi o srpskoj izuzetnosti i viktimizaciji dobili su popularnu podršku i na kraju dominirali javnim diskursom. U okviru srpskog nacionalističkog pogleda, sve druge nacije u bivšoj Jugoslaviji smatrane su neprijateljskim prema srpskom narodu, a primeri iz istorijskih sukoba korišćeni su za jačanje nepoverenja i netrpeljivosti prema drugim grupama.
Na severu Srbije, najlakše je bilo širiti mržnju prema Hrvatima evociranjem sećanja na Nezavisnu Državu Hrvatsku (NDH), nacističku marionetsku državu tokom Drugog svetskog rata. Ustaški režim NDH ne samo da je okupirao Srem, već je osnovao i upravljao koncentracionim logorom Jasenovac, gde je ubijeno između 77.000 i 99.000 Srba, Jevreja, Roma i komunista.
Bolna sećanja na Jasenovac bila su laka za eksploataciju, a mediji su gurali narative koji su izjednačavali tiraniju NDH sa politikom svih Hrvata. Krajnje desničarska politika Hrvatske demokratske zajednice (HDZ), vladajuće stranke u Hrvatskoj tokom 1990-ih, koja je prisvajala elemente ustaške ikonografije i ideologije, dodatno je olakšavala propagandu mnogim srpskim medijima.
HDZ je i danas vladajuća stranka u Hrvatskoj, iako je prošla kroz značajne promene. U 2024. godini, formirala je koaliciju sa Domovinskim pokretom, krajnje desnom grupacijom čiji su skandali uključivali negiranje ratnih zločina i korišćenje nacističkih slogana.
Kako navodi Fond za humanitarno pravo u Beogradu, pozivajući se na podatke popisa iz 1991. i 2002. godine, udeo Hrvata u Vojvodini se u periodu od 11 godina smanjio u 39 od 45 opština. Na kraju ovog perioda bilo je 18.262 Hrvata manje, što predstavlja pad od 24,41% ukupne hrvatske populacije.
U pisanom saopštenju za K2.0, Marijana Stojčić, istraživačica u Centru za primenjenu istoriju, udruženju aktivista/kinja za ljudska prava i istoričara/ki u Beogradu, naglasila je da je promena u etničkoj strukturi Vojvodine bila posledica procesa dehumanizacije drugih naroda, koji je bio prisutan još od nacionalističke mobilizacije u Srbiji krajem 1980-ih. “Jugoslovenski ratovi su na mnogo načina bili ratovi protiv manjina,” rekla je Stojčić. “Nasilje i zločini tokom devedesetih bili su pripremljeni i kasnije opravdani ugroženošću i samoodbranom ‘nas’ protiv svih onih koji su dovodili u pitanje postavljenu etnonacionalnu homogenost.”
Stojčić je primetila da je nacionalistički diskurs devedesetih svodio politiku na binarnu podelu između prijatelja i neprijatelja i promovisao netoleranciju prema bilo kojoj vrsti različitosti — etničkoj, religijskoj, rodnoj ili političkoj. “Atmosfera egzistencijalne pretnje koja se stvarala nametala je homogenizaciju kao logičan odgovor i podsticala dalju mobilizaciju u borbi protiv onih koje je vladajuća elita označila kao neprijatelje,” rekla je Stojčić. “Dojučerašnji prijatelji, komšije i rodbina postali su neprijatelji samo zato što su imali drugačija imena. Znamo rezultate: progon, etničko čišćenje i promena demografske slike jugoslovenskih teritorija, uključujući Vojvodinu.”
Sombor: studija slučaja
Sličan trend može se posmatrati na nivou pojedinačnih gradova ili opština. Članak Centra za primenjenu istoriju prati položaj verskih i nacionalnih manjina u Somboru tokom devedesetih. Sombor je značajan primer, jer je vekovima bio multikulturalan i multietničan grad, još od perioda Austrougarske, kao i ostatak Vojvodine. Ipak, sledio je trend homogenizacije tokom jugoslovenskih ratova.
Prema popisima sprovedenim početkom tri decenije — 1981, 1991. i 2002. godine — ukupan broj stanovnika Sombora ostao je gotovo nepromenjen, oscilirajući između 96.000 i 99.000. Međutim, broj Hrvata opao je sa 15.228 u 1981. godini na 8.106 u 2002. godini. Broj Mađara u Somboru smanjio se sa 18.813 na 12.386, dok se broj Srba povećao sa 46.957 na 59.799.
Povećanje srpske populacije može se pripisati nekoliko faktora, od kojih se najviše ističe dobrovoljna ili prisilna migracija Srba iz ratnih zona u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Međutim, drugi dublji faktori ukazuju na političke promene tog perioda. Dok je broj onih koji su se izjašnjavali kao Jugosloveni iznosio 14.058 u 1981. godini, do 2002. godine pao je na samo 5.098. Ovo nije bila samo reakcija na nestanak države, već i gubitak potrebe za zajedničkim identitetom koji je prevazilazio etničku pripadnost.
Kao i u ostatku Vojvodine, nacionalne tenzije su se rasplamsale u Somboru početkom 1990-ih, kada se propaganda ubrzano pojačavala, a svakodnevni život postajao sve više militarizovan zbog izbijanja jugoslovenskih ratova. Zabeležen je niz pretnji i otvorenih akata nasilja u Somboru, uključujući pritisak na lokalnu katoličku zajednicu.
Dana 31. decembra 1991. godine, bomba je eksplodirala u dvorištu Crkve Svetog Stjepana (Ištvana) Kralja, uzrokujući materijalnu štetu, ali bez žrtava. Dana 16. juna 1992. godine, grupa od tri osobe, među kojima je jedan bio maloletnik, provalila je u katoličku crkvu u selu Kljajićevo i ubila 82-godišnjeg crkvenog domara nemačkog porekla. Iako su mnogi ljudi, uključujući novinare i lokalne stanovnike, osudili ovaj napad, slični incidenti su se nastavili. Somborske novine su izveštavale o oba incidenta, a njihovi komentatori su bili među onima koji su osudili napade. Članak Centra za primenjenu istoriju detaljno prati hronologiju takvih nasilnih napada.
Mađarska zajednica u Somboru suočila se sa sličnom represijom kao i hrvatska populacija. Mnogi Mađari su bili uključeni u antiratni pokret i zalagali su se za oslobađanje od prisilne mobilizacije.
Dana 23. aprila 1992. godine, politička stranka Liga socijaldemokrata Vojvodine organizovala je javnu diskusiju u gradskoj skupštini Sombora o prisilnoj mobilizaciji Mađara i rastućem siromaštvu u Vojvodini, između ostalih tema. Diskusiju je prekinula grupa od oko 20 naoružanih ljudi, koji su došli zajedno sa lokalnim predstavnicima Srpske radikalne stranke — možda najekstremnije desničarske stranke — i smatrali ovaj događaj separatističkim okupljanjem. Pevali su patriotske pesme i vikali: “Svi napolje, ili ćemo baciti bombu! Idite u Mađarsku!”
Tiha milenijumska generacija
Baš kao Hrvati i mnoge druge manjine, Mađari su vekovima autohtoni narod Vojvodine. Posle Drugog svetskog rata, u Vojvodini je živelo oko pola miliona Mađara. U periodu Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, narodi Vojvodine su stekli zakonska prava. U to vreme, Mađarska nije bila ekonomski privlačna zemlja, pa je većina Mađara odlučila da ostane u Jugoslaviji. To je značilo da je broj Mađara u Vojvodini ostao stabilan. Nakon previranja devedesetih i njihovih posledica, broj Mađara u Vojvodini smanjen je na 182.321 prema popisu iz 2022. godine, što predstavlja pad od otprilike 60% u odnosu na broj posle Drugog svetskog rata.
Kako je mobilizacija građana u prvoj fazi jugoslovenskih ratova ubrzavala širom zemlje, mađarska naselja u Vojvodini bila su posebno pogođena. Nakon što je veliki broj Mađara pozvan u rezervni sastav u oktobru 1991. godine, usledio je talas pacifističkih protesta u selima i gradovima naseljenim Mađarima, od kojih su mnogi prihvatili slogan “Ovo nije naš rat.” Do maja 1992. godine, oko 25.000 Mađara emigriralo je u Mađarsku, a porodice koje su pobegle od mobilizacije bile su lišene prava na nasledstvo u Srbiji.
Nakon ratova i pada Slobodana Miloševića 2000. godine, priliv migranata u Mađarsku ostao je konstantan, jer se Srbija i dalje suočavala sa ekonomskim problemima, dok je Mađarska bila u procesu pridruživanja Evropskoj uniji (EU), što je otvorilo mogućnost za dobijanje pasoša EU za mnoge etničke Mađare iz Vojvodine.
Represija s kojom su se Mađari suočavali tokom jugoslovenskih ratova i njihovih posledica imala je dugotrajan uticaj na lokalnu zajednicu. U 2023. godini, istraživačica Karolina Lendák-Kabók primetila je da etnički mađarski milenijalci rođeni 1980-ih možda predstavljaju grupu koja je najviše, ali indirektno, pogođena jugoslovenskim ratovima. Oni su prva generacija koja se ne seća države blagostanja socijalističke Jugoslavije, ali su ratne nedaće njihovih roditelja često stvarale traume koje su se prenosile s generacije na generaciju.
Osobe koje je Lendák-Kabók intervjuisala napomenule su da su njihove najistaknutije ožiljke iz detinjstva delimično proizašli iz činjenice da su im očevi regrutovani u vojsku, čak i ako su bili pozvani samo kao rezervisti. Jedna ispitanica se setila kako je njen otac pokušao da izbegne mobilizaciju. “Sećam se da su nas učili da, ako neko pozvoni na kapiju i nepoznata osoba pita za njega, kažemo da nije kod kuće — da se iselio,” prisetila se. “Ne sećam se kako je na kraju regrutovan. Kada smo dobili mađarsko državljanstvo, rekao je da je završio sa Srbijom, da više ne može da živi ovde i otišao je. Nikada se nije vratio.”
Rat je fundamentalno promenio porodični život etničkih Mađara rođenih u Vojvodini 1980-ih. Za one koji su ostali u Srbiji, ali čiji su očevi emigrirali u inostranstvo da izbegnu mobilizaciju, dugotrajna separacija bila je deo njihovog odrastanja. Neka deca ili tinejdžeri tog perioda provodili su mesece ili čak godine odvojeni od svojih očeva, često su ostajali u kontaktu samo putem telefona. Drugi, čiji su očevi učestvovali u ratu, svedočili su kako im očevi postaju sve nasilniji zbog trauma sa fronta.
Jedna ispitanica, čiji je otac bio odsutan sa vojskom godinu dana, primetila je kako se njen otac, čovek sa osmehom koji je poznavala iz detinjstva, promenio na gore. “Sećam se jednom kada smo moja sestra i ja prskale vodu iz bunara uz pomoć gumenog creva. Bile smo veoma glasne, a tata je iznenada počeo da viče na nas,” rekla je Lendák-Kabók. Agresivno ponašanje njenog oca isprva je bilo neobjašnjivo za ispitanicu, ali je kasnije shvatila kako je to bilo povezano sa njegovom ratnom traumom.
Čak su i porodice koje nisu bile direktno pogođene ratom bile uhvaćene u ekonomsku devastaciju 1990-ih, dok su međunarodno nametnute sankcije i hiperinflacija uzimale maha. Mnogi ispitanici u Lendák-Kabókovoj studiji napomenuli su da su se suočili sa ekstremnim siromaštvom, što je ugrozilo njihovu egzistenciju i ostavilo dugotrajan trag na njihovo blagostanje i samopouzdanje. Ta rana životna iskustva i stalni osećaj nesigurnosti doprineli su daljoj migraciji ka Mađarskoj i zapadnim zemljama čak i kada su ratovi završeni i kada se ukupna situacija poboljšala.
Pogled iz rusinske zajednice
Životna priča Ljubomira Nagyja, poljoprivrednika iz Ruskog Krstura — naselja sa većinskim rusinskim stanovništvom u Bačkoj — još je jedan primer kako su ratovi indirektno, ali suštinski uticali na živote naroda Vojvodine. Nagy je rekao za K2.0 da je njegova redovna vojna služba u Jugoslovenskoj narodnoj armiji završena u januaru 1991. godine, samo pet meseci pre nego što su počeli jugoslovenski ratovi. Pošto je služio u graničnom bataljonu u Đakovici, na Kosovu, bio je oslobođen bilo kakve regrutacije.
Ali se seća da su se predstojeći ratovi i nacionalne tenzije osećali čak i tokom njegovog vojnog služenja u miru. “Pošto su vojnici iz svih republika služili tada, dolazilo je do nesuglasica, uvreda i podela. Već se govorilo o produženju [vojnog roka], ali nas to nije pogodilo,” rekao je.
Nagy se seća prvih nacionalnih tenzija tokom svog služenja u Đakovici. “Počelo je najpre kao šala, kao nešto glupo. Iako smo do tog trenutka svi bili drugovi i prijatelji, počelo je da postaje sve ozbiljnije. Vojnici svih nacionalnosti počeli su da se razdvajaju u grupe.”
Nakon povratka u Ruski Krstur, Nagy i njegova uža porodica i prijatelji nisu bili direktno pogođeni ratom. Opisao je situaciju u gradu kao relativno mirnu. “Nije bilo nacionalizma sa rusinske strane, niti sa strane većinskih Srba,” rekao je Nagy. “Bilo je nekih manjih nesuglasica, bilo je nekih uvreda od običnih ljudi, ali to je bilo minorno.”
Ipak, sankcije, hiperinflacija i opšta ekonomska katastrofa imale su dugotrajan efekat na Ruski Krstur, grad sa pretežno poljoprivrednom ekonomijom. “Ljudi u Krsturu su vredni i posvećeni, pa su nastavili dalje, ali je bilo očigledno od samog početka da svi poljoprivredni proizvodi gube svoju vrednost,” priseća se Nagy. “Ekonomska isplativost poljoprivrede je slabila, to jest, radili smo za džabe.”
Nagy veruje da su rat i kasnija ekonomska kriza doprineli smanjenju broja stanovnika Ruskog Krstura, jer su mnogi Rusini potom emigrirali, većinom u zapadnu Evropu i Kanadu, u potrazi za boljim uslovima za rad i život.
Multikulturalizam ugrožen
Trend depopulacije Vojvodine danas, kao i u celoj Srbiji, je postojan i utiče na sve nacionalne zajednice. Između popisa 2011. i 2022. godine, Vojvodina je izgubila 182.453 građana, više od 9% svog stanovništva. Novi Sad je jedini grad čije je stanovništvo poraslo tokom ovog perioda. Dok je negativna stopa prirodnog priraštaja osnovni faktor u ovom procesu, ekonomska i politička migracija nastavlja da igra veliku ulogu.
Međutim, nacionalne manjine su i dalje pogođene više u ovom demografskom procesu nego opšta populacija. Ova realnost se takođe može primetiti u slovačkoj zajednici, koja je takođe imala važnu i jedinstvenu ulogu u istoriji i kulturnom životu Vojvodine. Dok je broj Slovaka 2011. godine iznosio 50.321, smanjio se na 39.807 u 2022. godini, što predstavlja pad od 21%. Pošto većina članova njihove zajednice ima pravo na slovačko državljanstvo, a time i na EU pasoš, migracija i potraga za boljim ekonomskim prilikama u inostranstvu su za njih lakše nego za srpsko stanovništvo.
Vojvodina je i dalje pretežno multikulturna i multietnička pokrajina; trećina njenih građana pripada manjinama. Ustav pokrajine priznaje šest zvaničnih jezika: srpski, mađarski, slovački, hrvatski, rumunski i rusinski, što je čini retkim, ako ne i jedinstvenim regionom u Evropi sa tolikim brojem jezika u zvaničnoj upotrebi. Međutim, s ubrzanom imigracijom u zapadne zemlje i rastućom pretnjom od asimilacije dok se manjinske zajednice smanjuju, stručnjaci se pitaju hoće li Vojvodina izgubiti deo od 25 manjinskih zajednica koje trenutno žive u njoj u narednim decenijama.
Ranljivost multikulturalizma Vojvodine delom je posledica politika koje je sprovodila srpska vlada devedesetih godina i represije kojoj su manjine tada bile izložene. Iako su većina zakonskih prava nacionalnih manjina vraćena 2000-ih, Srbija nikada nije zaista ispitala zločine, propagandu i mržnju usmerene prema ljudima Vojvodine tokom rata.
Nakon ekonomske devastacije devedesetih, mali gradovi, varoši i sela sa manjinskim stanovništvom nikada se nisu potpuno oporavila, a Srbija nije dovoljno investirala da stvori adekvatnu lokalnu ekonomiju u tim mestima koja bi motivisala ljude da ostanu i rade tu. Senka jugoslovenskih ratova i dalje se nadvija nad mnogim članovima nacionalnih manjinskih zajednica, barem nad onima koji odluče da ostanu u Vojvodini.
O autoru:
Borisav Matić je diplomirao dramaturgiju na Akademiji umetnosti u Novom Sadu, a trenutno pohađa master program kulturnih studija na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu. On je kulturni kritičar, dramaturg i novinar čiji se novinarski rad i umetnička kritika često fokusiraju na preplićanje politike i kulture. Pisao je ili uređivao tekstove o kulturi i umetnosti za različite publikacije i medije. Član je regionalnog feminističkog kolektiva književnih kritičara/ki Rebel Readers.
