Leotrim Gashi je sudija Osnovnog suda u Mitrovici, u Opštem krivičnom odeljenju. Deo pravosudnog sistema postao je 2022. godine, upravo u periodu kada je počeo proboj veštačke inteligencije (AI). Krajem te godine, lansiranje ChatGPT-a od strane kompanije OpenAI, platforme koja je mogla da odgovori na bilo koje pitanje u roku od sekundi, dostiglo je oko milion korisnika samo tokom prve nedelje.
Danas su ChatGPT i druge AI platforme postale deo svakodnevnice većine ljudi, bez obzira na profesiju. Ipak, upotreba ovih platformi u pojedinim profesijama otvara veće etičke dileme nego u drugim. Gashi se često suočavao sa diskusijama u vezi sa korišćenjem AI u svom svakodnevnom radu kao sudija.
On kaže da ova tema otvara mnogo pitanja, pa AI platforme koristi samo kao pomoć u tehničkom smislu, uglavnom za analizu pravnih materijala, istraživanje sudskih slučajeva domaće i međunarodne prakse ili za standardizaciju odluka iste prirode.
Slično tome, Grok i ChatGPT su dve AI platforme koje najviše koristi advokatica Gerta Ragipi. Platformu Grok ona vidi pogodnijom naročito u pogledu sažimanja dokumenata, izrade uvoda u okolnostima nekog slučaja i sličnih tehničkih aspekata.
Kada treba da obrađuje različite slučajeve građanskih dela klevete, advokatica se obraća AI platformama kako bi potražila slične presedane iz prakse Evropskog suda za ljudska prava (ESLJP).
Tražeći podatke o sudskoj praksi u vezi sa kaznama za određeno krivično delo, i tužiteljka Specijalnog tužilaštva Kosova, Iliriana Çollaku-Tafa, odlučila je da se obrati ChatGPT-u. Ali nije joj mnogo pomogao, jer nije pronašla pouzdane izvore.
Pravosudni profesionalci ističu da su nedostatak digitalizovanih podataka i ograničeni kapaciteti pravosudnog sistema ključne prepreke za primenu AI.
Na osnovu razgovora koje je K2.0 realizovala sa profesionalcima pravosudnog sistema na Kosovu, sudije i advokati se često obraćaju ChatGPT-u ili drugim AI platformama zbog nedostatka dostupne platforme na Kosovu koja nudi sažetke domaćih sudskih odluka, međunarodne sudske prakse ili mogućnost za napredno pravno istraživanje.
Priroda njihovog posla, koja zahteva istraživanje domaće i međunarodne sudske prakse sa presedanima sličnim slučajevima koje obrađuju, čini ovaj proces jednom od glavnih stubova njihovog rada. To istraživanje obično oduzima vreme, dok AI platforme, poput ChatGPT-a, isti posao obavljaju u roku od nekoliko sekundi.
Razgovori sa pravosudnim profesionalcima istakli su nedostatak potpune digitalizacije podataka, kao i nedostatak kapaciteta pravosudnog sistema da integriše AI. Takva tehnologija bi sudovima i sudskoj administraciji omogućila automatizaciju protokolarnih procesa, integraciju i harmonizaciju postojećih podataka i stvaranje jedinstvene baze informacija za konsultaciju, analizu i donošenje odluka na efikasniji način.
Tek nedavno, pravosudni sistem je stavio u funkciju nekoliko fragmentisanih platformi, koje uglavnom služe za osnovni pristup dokumentima i podacima, ali još uvek ne uspevaju da ponude potpunu integraciju podataka ili da olakšaju saradnju između aktera pravosudnog sistema. Jedna platforma koju je kreirala privatna kompanija Lexdoks nudi bazu podataka domaćeg pravosudnog sistema, ali ostaje ograničena u upotrebi zbog pretplatničkog pristupa.
Integracija AI u pristup podacima samo je jedan od načina na koji bi AI povećao efikasnost u pravosudnom sistemu, koji karakterišu preopterećenost predmetima, birokratija i zastarele procedure, poput ručnog transkribovanja ročišta — procesa koji bi se lako mogao obavljati putem AI platformi.
Ipak, i sami pravosudni profesionalci zadržani su u korišćenju AI, zbog ograničenja platformi i prirode svog posla.
“Osetljivost koju AI ne može da zameni”
ChatGPT i druge AI platforme lako daju uputstva jer funkcionišu tako što analiziraju milijarde rečenica da bi predvidele naredne reči i generisale odgovore koji zvuče prirodno. Međutim, pošto ne razumeju činjenice kao čovek, njihova upotreba može biti nesigurna kao oslonac u pravnim pitanjima.
Sudija Gashi kaže da, ako bi sudije sledile uputstva AI bez dodatne provere tačnosti i vremena njihove primene, postoji rizik da bi to moglo dovesti do donošenja nepravednih odluka.
On ima rezerve prema korišćenju AI i zbog osetljivosti i ljudskog aspekta, koji, kako naglašava, moraju biti prisutni u odlukama koje imaju pravne posledice.
“Sudske odluke imaju neposredne posledice na život, slobodu i prava građana. Zato su pravna preciznost, profesionalizam i osetljivost tokom sudskih procesa ključne vrednosti u odlučivanju — a to je nešto što AI sistem, naročito u današnjem obliku, ne može da garantuje”, rekao je on, podvlačeći da odgovornost za svaku odluku na kraju ostaje na sudiji, a ne na AI.
Gzim Shala, istraživač u Kosovskom institutu za pravdu (IKD), organizaciji koja nadgleda pravosudni sistem na Kosovu, kaže da su primetili porast interesovanja za upotrebu AI unutar sistema pravosuđa. Ipak, Shala ističe da ne sme da se dozvoli čak ni stvaranje utiska da odluke sudija mogu biti pod uticajem AI.
Dok su predstavnici pravosudnog sistema na Kosovu zasad rezervisani u vezi sa upotrebom AI, advokati i sudije u Sjedinjenim Američkim Državama (SAD), Engleskoj i drugim zemljama uveliko koriste AI u donošenju odluka i pripremi podnesaka, što izaziva zabrinutost u mnogim međunarodnim pravnim sistemima i među pravnim stručnjacima u vezi sa odnosom AI i pravde.
Upotreba AI u pravosuđu širom sveta i dalje je obavijena neizvesnošću. Godine 2024. Evropska unija (EU) usvojila je Akt o veštačkoj inteligenciji. Tim aktom ocenjuje se da se upotreba AI od strane institucija u slučajevima različitih sporova sa pravnim posledicama smatra “visokorizičnom”. Dokument, koji su izradile i usvojile institucije EU, ne isključuje primenu AI u različitim administrativnim aktivnostima, ali naglašava da ona ni na koji način ne sme da određuje konačnu odluku. “Donošenje odluka mora ostati u rukama čoveka”, navodi se u aktu.
Jedan od razloga zbog kojih se ovakva praksa obeshrabruje jeste taj što su ove platforme poznate i po “halucinacijama” — izmišljenim sadržajima koje generiše AI. Halucinacije nastaju jer se generativni AI modeli (GenAI) oslanjaju na velike skupove podataka i predviđaju odgovore na osnovu obrazaca, a ne na direktnoj proveri činjenica. Ako su podaci ograničeni ili je pitanje nejasno, GenAI može popuniti praznine izmišljenim informacijama.
Upravo to je dovelo do toga da advokatska firma “Butler Snow”, osnovana u Misisipiju, SAD, bude primorana da se izvini Sudu, jer se oslanjala na izmišljene citate koje je AI generisao u dva sudska postupka. Protiv te firme, kao i drugih advokatskih kancelarija koje koriste AI za sastavljanje žalbi i odluka, najavljene su sankcije od strane sutkinje Anne Manasco, koja je vodila slučaj.
U Velikoj Britaniji, dvojica sudija izrekli su opomene advokatima koji koriste AI za kreiranje pravnih argumenata ili izmišljenih izjava nepostojećih svedoka, što je dovelo do toga da se pred Sudom iznose lažne informacije.
AI može ponuditi verziju člana sa uverljivim elementima, ali koja se ipak ne poklapa u potpunosti sa zakonom ili konkretnom situacijom na koju se odnosi.
U međuvremenu, Damien Charlotin, pravni istraživač u Parizu, Francuska, koji vodi bazu podataka o upotrebi AI, evidentirao je 95 slučajeva izmišljenih sadržaja generisanih od strane AI u SAD od juna 2023. godine, kao i 53 slučaja samo u 2025. godini. Ove statistike pokazuju situacije u kojima su advokati priznali da su koristili AI pri sastavljanju pravnih podnesaka.
Advokatica Ragipi je, tokom svojih istraživanja, primetila da AI u mnogim slučajevima nudi sadržaj zakonskih članova prema tome kako odgovara korisniku, a ne onako kako su ti članci zaista napisani. To znači da, umesto da precizno prikaže šta neki zakonski član ili izvor kaže, AI može ponuditi verziju člana sa uverljivim elementima, ali koja se ipak ne poklapa u potpunosti sa zakonom ili konkretnom situacijom na koju se odnosi. Zbog toga, Ragipi naglašava da je pregled i provera sadržaja ključna kako bi se potvrdila tačnost informacija.
Jedan sud u Maleziji je prvi put upotrebio AI za donošenje presude, osudivši dvoje ljudi za posedovanje droge. Konkretno, sudije su donele odluku na osnovu preporuka AI u vezi sa visinom kazne koju treba izreći optuženima, nakon što su AI dostavile informacije o količini pronađene droge, profilu optuženih, njihovoj prethodnoj krivičnoj istoriji, kao i socio-ekonomskim podacima koji predstavljaju olakšavajuće ili otežavajuće okolnosti. Ovo je izazvalo brojne reakcije, sa isticanjem da kazne zasnovane na AI krše Ustav, jer nisu predviđene Krivičnim zakonikom.
Rastuća upotreba AI u SAD pokrenula je niz odluka sudova u različitim državama. Godine 2023, pravno mišljenje o etici u Mičigenu naglasilo je da sudije treba da prave razliku između upotrebe AI za donošenje odluka u vezi sa slučajem i upotrebe AI za informisanje o okolnostima slučaja.
S obzirom na to da upotreba AI na globalnom nivou izaziva toliku neizvesnost i sumnju u pogledu pravde za strane u postupku, još je teže zamisliti upotrebu AI u Kosovu, imajući u vidu postojeće procene o ograničenim digitalnim kapacitetima pravosudnog sistema u toj zemlji.
Fragmentisane digitalne platforme
Još od 2013. godine, pravosudni sistem Kosova, uz podršku međunarodnih donatora, započeo je rad na realizaciji projekta centralne baze podataka sudskih predmeta. Ova baza je nazvana Sistem za upravljanje informacionima o predmetima (SMIL), a njen cilj bio je modernizacija registracije predmeta i njihova automatska raspodela sudijama i tužiocima.
Međutim, sprovođenje ovog projekta nailazilo je na značajna kašnjenja sve do 2020. godine. Kašnjenja su prvenstveno bila posledica nedostatka kapaciteta i institucionalne koordinacije za integraciju elektronskih podataka u sistem, kao i nedostatka održivog finansiranja za bazu podataka. Od 2020. godine, SMIL je počeo da se koristi na napredniji način, olakšavajući elektronsku registraciju i automatsku raspodelu predmeta sudijama i tužiocima. Povezivanjem SMIL-a sa platformom e-Kosova, stvoren je i digitalni mehanizam za praćenje statusa pojedinačnih predmeta u Sudu, koji omogućava online pristup informacijama o konkretnim sudskim predmetima. Ipak, pristup ovom mehanizmu dozvoljen je samo korisnicima koji su uključeni u najmanje jedan pravni slučaj registrovan u SMIL-u. U suprotnom, oni nemaju mogućnost da koriste ovaj sistem.
Podaci objavljeni na Open Data platformi zavise od količine podataka koji se unose u SMIL.
Pre 2020. godine, upravljanje predmetima na Kosovu obavljalo se uglavnom ručno i fragmentisano. Predmeti su se registrovali samo u knjigama i fizičkim fasciklama, oblik koji se i dalje koristi, iako je cilj da u budućnosti bude omogućen isključivo digitalni unos. Raspodela predmeta sudijama vršila se preko sekretarijata i nije postojao jedinstven standard za njihovu registraciju ili praćenje. Građani nisu imali direktan pristup informacijama, dok centralne statistike nisu postojale.
Sa početkom automatske raspodele predmeta u osnovnim sudovima, a potom i u Apelacionom sudu u decembru 2021. godine, te kasnije u Privrednom sudu u aprilu 2024. godine, ova integracija podataka omogućila je elektronski pristup informacijama. Tako je stvorena osnova za formiranje platforme Open Data od strane Sudskog saveta Kosova (KGJK), koja je postala funkcionalna 2022. godine.
Platforma Open Data nije samostalni sistem, već funkcioniše koristeći podatke koje generiše SMIL. Ova platforma priprema statističke izveštaje na osnovu podataka koje dobija. Open Data može generisati dve glavne vrste izveštaja: unapred definisane i dinamičke.
Unapred definisani izveštaji platforme pružaju osnovne podatke o broju registrovanih i rešavanih predmeta, prosečnom trajanju njihovog vođenja, broju održanih ročišta ili opterećenju sudija. Shodno tome, ako su podaci iz SMIL-a nepotpuni ili nestrukturisani, i unapred definisani izveštaji u Open Data ostaju ograničeni u pogledu osnovnog sadržaja podataka.
S druge strane, dinamički izveštaji omogućavaju različite filtre i kombinacije podataka po godini, sudu, odeljenju ili vrsti predmeta, kao i izvoz rezultata u Excel ili PDF formatu, olakšavajući detaljniju analizu.
Međutim, proizvodnja ovakvih detaljnih izveštaja otežava se jer veliki deo sudskih dokumenata prilikom integracije u SMIL prolazi kroz manuelni proces anonimizacije radi zaštite privatnosti učesnika. Anonimizacija podrazumeva da se identifikacioni elementi strana brišu fizički iz dokumenta, a zatim se dokument skenira i objavljuje kao slika na sajtu sudova.
Računar ne može da pročita ovaj format, što onemogućava automatsku obradu, kategorizaciju podataka i naprednu analizu. Čak i kada odluka ima nekoliko čitljivih strana, dovoljno je da prva i poslednja stranica sadrže manuelnu anonimizaciju da bi se pojavili problemi u automatskoj obradi, uključujući i generisanje podataka pomoću AI. Ovo znači da kvalitet i celovitost informacija koje objavljuje Open Data direktno zavise od kvaliteta podataka koji se integrišu u SMIL.
SMIL i Open Data u pravosudnom sistemu Kosova
-
Počinje implementacija integracije elektronskih podataka u SMIL, u svim osnovnim sudovima Kosova. SMIL se koristi na napredan način, omogućavajući automatsku distribuciju predmeta sudijama i tužiocima.
-
Open Data — statistička platforma koja preuzima podatke iz SMIL-a; na osnovu njih proizvodi osnovne i dinamičke izveštaje vezane za predmete, trajanje njihovog rešavanja i opterećenje sudija. Građani mogu elektronski pristupiti ovim izveštajima.
Specijalizovane pravne platforme na Kosovu
Uprkos navedenim ciljevima, platforma Open Data nije osmišljena kao alat za dubinsko pravno istraživanje, poređenje presedana ili kao specijalizovani analitički alat, poput međunarodnih platformi kao što su Bloomberg Law, Westlaw i LexisNexis. Te međunarodne platforme nude uređeni sadržaj i specijalizovane alate za pravnu analizu.
Međutim, nešto slično, podeljeno između Sudskog saveta Kosova i privatne inicijative, postoji i na Kosovu. Platforma Lexdoks, lansirana 2022. godine, predstavlja platformu za pravno istraživanje i ima za cilj da objedini zakonodavstvo i sudsku praksu Kosova uz napredne AI alate za efikasnije pretraživanje. Integrisano pravno istraživanje znači da Lexdoks omogućava korišćenje digitalnih sistema u nekoliko aspekata, bilo za analizu ili strukturisano izveštavanje o sudskim podacima.
Platforma je osnovana od strane kombinovane grupe stručnjaka: Alban Krasniqi, pravnik; Dalian Zogaj, AI ekspert; Alban Muriqi, pravnik; i dva programera: Edon Zogaj i Blend Pajaziti.
Dok je Open Data KGJK-a alat za statističku transparentnost koji pruža informacije o predmetima, ročištima i opterećenju sudova, Lexdoks je platforma za pravno istraživanje koja povezuje zakonodavstvo, sudsku praksu i podzakonske akte u pravnom sistemu Republike Kosovo, omogućavajući korisnicima da istražuju dublje, filtriraju podatke, prate međutekstualne veze između dokumenata i koriste platformu prilagođenu svom jeziku.
Prema rečima Krasniqija, Lexdoks.com trenutno ima više od 5.000 registrovanih korisnika koji mogu da vrše integrisano pravno istraživanje na više od dva miliona stranica zakonodavstva i sudske prakse. Iako Lexdoks ima sličnosti sa platformama poput Westlaw-a, LexisNexis-a i Bloomberg Law-a i predstavlja vredan alat za pravne stručnjake, pristup je ograničen, jer korišćenje zavisi od mesečne pretplate od 15 evra. Kao i međunarodne platforme, i Lexdoks funkcioniše na bazi pretplate, ali na Kosovu plaćanje za profesionalne platforme nije uobičajena praksa.
Godine 2023, zahvaljujući podršci donatora kao što su UNDP, GIZ i Ambasada SAD na Kosovu, pravosudni sistem i neke druge institucije imali su besplatan pristup platformi Lexdoks. Nakon završetka tih projekata, pretplata za pravne stručnjake više nije bila besplatna.
Prema Krasniqiju, na institucijama Kosova je da planiraju finansije kako bi zaposlenima u pravosudnom sistemu obezbedile kontinuiran pristup platformi i korišćenje Lexdoks-a u profesionalne svrhe.
Još jedna razlika u odnosu na međunarodne platforme jeste to što je Lexdoks prvenstveno dizajniran za korišćenje od strane pravosudnih profesionalaca, a ne za širu analitičku upotrebu, a sadržaj je ograničen na Kosovo. Lexdoks nudi i referentne alate ka sličnim međunarodnim pravnim platformama, ali fokus je na sudskoj praksi u Kosovu.
Iako podržava upotrebu AI u pravosudnom sistemu, Krasniqi smatra da je Kosovo daleko od uspostavljanja mehanizama za takvu primenu.
Në kontekstin e integrimit të AI në platformat aktuale të sistemit gjyqësor, Krasniqi vlerëson se bashkëveprimi i platformave aktuale të sistemit gjyqësor në Kosovë me AI është i kufizuar. Kjo sidomos duke marrë parasysh se sistemit të drejtësisë në Kosovë në aspektin digjital i mungojnë ndërfaqe të programimit të aplikacioneve (siç njihet në anglisht: Application Programming Interface – API), të cilat janë set i rregullave që mundësojnë komunikimin dhe shkëmbimin e të dhënave në mes dy programe apo sistemeve të ndryshme. Krasniqi theksoi se platformave aktuale poashtu u mungojnë opsionet e shkarkimeve “bulk” (në masë) dhe shkarkimeve në formate të lexueshme prej përdoruesve nga kompjuteri. Formate të tilla mund të jenë HTML, XML, JSON që janë strukturuar për t’u analizuar automatikisht nga programet, algoritmet dhe AI.
Megjithëse e mbështet përdorimin e AI në sistemin e drejtësisë, Krasniqi thotë se Kosova është larg krijimit të mekanizmave për një gjë të tillë, duke theksuar se kërkohet angazhim i mëtutjeshëm i stafit profesional, por edhe pajijse më të avancuara teknologjike. Edhe nëse këto kushte krijohen, Krasniqi këmbëngul sërish në verifikim njerëzor të të dhënave të sugjeruara nga AI, për shkak të pavërtetësisë dhe gabimeve që mund t’i përmbajnë, nëse ngelin të paverifikuara.
Si mund ta lehtësojë AI punën e gjyqësorit?
Gashi dhe Ragipi, që të dy, e përmendin përdorimin e AI në favor të lehtësimit të punës së tyre, sidomos në aspektin e proceseve teknike. Sistemi gjyqësor në Kosovë është i stërngarkuar nga proceset administrative fizike dhe numri i madh i lëndëve, gjë që shkakton vështirësi në disa aspekte të proceseve gjyqësore, përfshirë gjykimin në afat të arsyeshëm kohor, por edhe koston shtesë financiare që krijohet duke llogaritur shpenzimet administrative në rastet kur seancat shtyhen.
Në vitin 2022, bazuar në matjet e KGJK, IKD, organizatë që monitoron sistemin e drejtësisë në Kosovë, konstatoi se një lëndë civile për t’u zgjidhur në shkallën e parë, gjegjësisht në Gjykatën Themelore, merr kohë 3.8 vite. Kurse, e njëjta në shkallë të dytë, në Gjykatë të Apelit, mund të zgjasë po ashtu deri në 1.7 vite. Si rezultat, kohëzgjatja për trajtimin e një lënde civile prej momentit të parashtrimit në Gjykatë Themelore e deri në momentin kur e njëjta përfundon në Apel, është pesë vite e gjysmë.
Për shkak të procesit të gjatë të zgjidhjes së lëndëve, në vitin 2025 janë mbi 250.000 lëndë të trashëguara dhe afër 70.000 të reja.
Këto lëndë janë grumbulluar kryesisht për shkak se janë bartur ndër vite, si rezultat i mungesës së kapaciteteve organizative në sistemin gjyqësor, që përfshin numrin e kufizuar të gjyqtarëve dhe stafit administrativ, zvarritjet ligjore si rezultat i kërkesave të shumta procedurale që kanë avokatët për palët apo kthimi në rigjykim i shumë rasteve nga gjykatat.
Për shkak të numrit të madh të lëndëve të trashëguara, trajtimi i rasteve të ndryshme merr kohë, e shumë lëndë parashkruhen plotësisht. Parashkrimi si koncept juridik nënkupton humbjen e të drejtës për ta ndjekur një çështje të caktuar, pas kalimit të afatit të përcaktuar me ligj.
Krasniqi e sheh të përshtatshme ndihmën e AI në parandalimin e parashkrimit të rasteve. Sipas tij, AI mund të lidhet me sistemin e menaxhimit të çështjeve të gjykatave për t’i monitoruar automatikisht afatet dhe për ta paralajmëruar gjyqtarin apo palët sa herë që një afat parashkrimi po afrohet. AI gjithashtu mund të ndihmojë në prioritizimin e rasteve, duke sugjeruar se cilat lëndë duhet të trajtohen më parë sipas ndërlikueshmërisë, afateve ligjore dhe rrezikut për parashkrim.
Përdorime tjera efikase të AI përfshijnë edhe transkriptimin automatik të seancave, dëshmive të palëve, përgatitjen më të shpejtë të procesverbaleve gjyqësore, strukturimin automatik të materialit për konsultim gjatë gjykimit, kërkimin më të lehtë në arkiva dhe përkthimin e menjëhershëm të dokumenteve në gjuhët zyrtare.
Sidoqoftë, KGJK, aktualisht nuk ka një strategji për përdorimin e AI në punën e tyre, përveç Planit Strategjik të KGJK për vitin 2023-2025, i cili diskuton për përdorimin e teknologjisë vetëm në mënyrë të përgjithshme.
Sipas tyre, përdorimi i AI është në fazë shumë të hershme, prandaj ky institucion ndjek praktikat dhe udhëzimet e institucioneve të BE. “Nuk mund të thuhet se AI përdoret në gjykata, përveç përdorimeve individuale që mund t’i përdorin të punësuarit, shembull për sqarime apo shkrime të ndryshme në mënyrën si është bërë praktikë e gjerë”, thuhet në përgjigjen e KGJK.
Shënim i redaksisë [21 gusht 2025]: Versionit aktual të artikullit i është shtuar një sqarim nga Alban Krasniqi, bashkëthemelues i Lexdoks, i cili thekson se përgjegjësia për t’u siguruar punonjësve të sistemit gjyqësor qasje në platformë u takon institucioneve të Kosovës.
U kontekstu integracije AI u postojeće platforme pravosudnog sistema, Krasniqi ocenjuje da je interakcija aktuelnih platformi pravosudnog sistema Kosova sa AI ograničena. To je posebno izraženo imajući u vidu da pravosudnom sistemu Kosova, u digitalnom smislu, nedostaju interfejsi za programsko povezivanje (poznati na engleskom kao Application Programming Interface – API), koji predstavljaju skup pravila koja omogućavaju komunikaciju i razmenu podataka između dva različita programa ili sistema. Krasniqi je istakao da trenutnim platformama takođe nedostaju opcije za masovno preuzimanje podataka (bulk downloads) i preuzimanje u formatima koje računar može direktno da obradi. Takvi formati mogu biti HTML, XML ili JSON, strukturirani tako da omoguće automatsku analizu pomoću programa, algoritama i AI.
Iako podržava upotrebu AI u pravosudnom sistemu, Krasniqi smatra da je Kosovo daleko od uspostavljanja mehanizama za takvu primenu, naglašavajući da je neophodno dalje angažovanje stručnog osoblja, ali i naprednija tehnološka oprema. Čak i kada bi ovi uslovi bili ispunjeni, Krasniqi i dalje insistira na ljudskoj verifikaciji podataka koje AI predlaže, zbog mogućih netačnosti i grešaka koje bi mogle ostati ako se ne provere.
Kako AI može unaprediti rad pravosuđa?
Gashi i Ragipi oboje ističu upotrebu AI kao sredstvo za olakšavanje svog rada, posebno u pogledu tehničkih procesa. Pravosudni sistem na Kosovu je preopterećen fizičkim administrativnim zadacima i velikim brojem predmeta, što izaziva poteškoće u različitim aspektima sudskog procesa, uključujući suđenje u razumnom roku, ali i dodatne finansijske troškove koji nastaju kada se ročišta odlažu zbog administrativnih razloga.
Godine 2022, na osnovu merenja KGJK i IKD, organizacije koja prati pravosudni sistem Kosova, utvrđeno je da rešavanje jednog građanskog predmeta u prvom stepenu, odnosno u Osnovnom sudu, traje prosečno 3,8 godina, dok isti predmet u drugom stepenu, u Apelacionom sudu, može trajati još 1,7 godina. Dakle, ukupno vreme rešavanja jednog građanskog predmeta od podnošenja u Osnovni sud do završetka u Apelacionom sudu iznosi pet i po godina.
Zbog dugog procesa rešavanja, do 2025. godine postoji više od 250.000 nerešenih predmeta i oko 70.000 novih.
Ovi predmeti su se uglavnom akumulirali tokom godina zbog nedostatka organizacionih kapaciteta u pravosudnom sistemu – ograničenog broja sudija i administrativnog osoblja, zakonskih zastoja izazvanih brojnim proceduralnim zahtevima advokata i vraćanja predmeta na ponovno suđenje od strane sudova.
Veliki broj nerešenih predmeta znači da njihovo procesuiranje traje dugo, a mnogi predmeti zastarevaju. Zastarelost, kao pravni koncept, znači gubitak prava da se određeni predmet prati nakon isteka zakonski propisanog roka.
Krasniqi smatra da je AI posebno koristan za sprečavanje zastare predmeta. Prema njegovim rečima, AI bi mogao da se poveže sa sistemom za upravljanje predmetima sudova kako bi automatski pratio rokove i obaveštavao sudiju ili strane svaki put kada se približi rok zastare. AI takođe može pomoći u prioritizaciji predmeta, sugerišući koji predmeti treba da se obrade prvi na osnovu složenosti, zakonskih rokova i rizika od zastare.
Druge efikasne primene AI uključuju automatski transkript ročišta i izjava strana, bržu pripremu sudskih zapisnika, automatsko strukturiranje materijala za konsultacije tokom suđenja, lakše pretraživanje arhiva i momentalni prevod dokumenata na zvanične jezike.
Ipak, KGJK trenutno nema strategiju za upotrebu AI u svom radu, osim Strateškog plana KGJK za 2023–2025, koji o upotrebi tehnologije govori samo opštim crtama.
Prema njihovim rečima, upotreba AI je još u veoma ranoj fazi, pa institucija prati prakse i smernice EU. “Ne može se reći da se AI koristi u sudovima, osim u individualnim slučajevima koje zaposleni mogu koristiti, na primer za pojašnjenja ili različite tekstove, na način koji je postao široko prihvaćena praksa”, navodi se u odgovoru KGJK.
Naslovna fotografija: Dina Hajrullahu / K2.0
