U gradiću koji deluje kao da je makazama odsečen od državnoga puta koji vodi direktno do prestonice, gde su brojne privatne kuće izgrađene što bliže centru — u Kamzi — deluje aktivistička grupa Oni. Ova grupa se već sedam godina angažuje u raznim oblastima: od prava i novinarstva, preko antropologije, do umetnosti, književnosti i teatra potlačenih. 

U Kamzi, na dalekoj periferiji, ova grupa je uspela da osnuje svoj centar. U pitanju je centar koji ne izopštava periferiju, već ujedinjuje izopštene “druge” pomoću biblioteke za učenike i studente, uz pomoć čitalačkih grupa  u kojima učestvuju savremeni autori, tehnički improvizovanog bioskopa, javnih nastupa u opštini, istraživačkog novinarstva, aktivizma u oblasti prava i države, a najdraže im je kada rade na pozorišnim nastupima. Sve to realizuju zato što imaju neutoljivu žeđ da uzdignu ovaj gradić.

Kamza je dobila status opštine pre 24 godine i trenutno ima oko 125.000 stanovnika. Nezvanični podaci govore o tome da se nalazi na petom mestu u Albaniji po veličini. Pre devedesetih godina, u Kamzi su se ljudi najviše bavili poljoprivredom i rudarstvom. S druge strane, ljudi se se masovno doseljavali u Kamzu posle devedesetih godina, i to iz cele države, uglavnom iz planinskih područja i severnih sela. Pored njih, doseljavale su se i imigrantske porodice.

S tačke gledišta glavnoga grada, Kamza je oličenje periferije, često stigmatizovana kao mesto u koje su se doselili “pridošlice, ilegalci, bespravni naseljenici (skvoteri) — necivilizovani i neobrazovani”. U ovoj opštini lokalne institucije ne pružaju neophodne usluge, a nedostaju i vladina ulaganja.

Grupa Oni je dobila svoj naziv na osnovu ove suprotstavljenosti između “ega” i inferiornog, stranog, “drugog”, što je sukob koji je neophodan za uspostavljenja sopstva. U trećem licu, u množini, Oni se spominju, ali nisu prisutni. Rastojanje između “njih” i “nas” je nužno da bismo jasnije videli šta imamo protiv onog drugog. Oni se sebi ispovedaju u trećem licu.

Fasada Palate kulture na trgu u Kamzi. Fotografija: Aurora Leka.

Od uspostavljanja Njih, opštinska Palata kulture simboliše koliko je nužno da se stvori autonomna kultura, sasvim nezavisna od institucija. To je neophodno da bi se kritikovala lokalna strukturna korupcija i pokazala moć političkog organizovanja i kreativnih akcija kao oblika otpora građana lišenih prava na opštinu i zajednički prostor.

Palata ima četiri ulaza — od kojih svaki vodi negde drugo, a ne u prostorije za kulturu koje se nalaze unutra. Prva ulazna vrata ne vode u bioskop, već u kancelariju “Vodovoda i kanalizacije”. Prilikom ulaska na druga vrata, ne ulazi se u biblioteku, već se prvo prolazi kroz privatni kafić koji je okupirao javni prostor. Treća vrata zbunjuju — nije jasno da li vode do bankomata ili do unutrašnjosti zgrade. Na stepenicama ispred zdanja borave nezaposleni i starci ovoga grada, dugo čekajući Kamzine gradske autobuse.

Poslednja vrata skoro da ostavljaju utisak da bi mogla da budu ona koja tražite: mogla bi vas dovesti do gradskog pozorišta, ali umesto toga, odvode vas do privatne banke koja je zauzela 150 kvadratnih metara.

Palata kulture u Kamzi, jun 2020. Fotografija: Diana Malaj.

Institucije, koje je Demokratska partija ojadila, smatraju se “amorfnim prostorom” koji je Socijalistička partija ustupila bankama i privatnim biznisima. Građani su već usvojili shvatanje da je snaga “levice” u tome da se obračuna sa kulturnim prostorima, od rušenja Narodnog pozorišta u Tirani do privatizacije javnih prostora u Kamzi. Ova nasilna poslovna logika naišla je na kontrareakciju — između ostalog i Njihovog pozorišta.

Zašto “pozorište” i kako “Njihovo”?

Suočeni sa jedinstvenim vladajućim snagama, aktivnosti Onih izuzetno su heterogene prirode, pa tako obuhvataju pozorište kao suštinski element, jer ono stvara zajednicu tako što samo kreira svoj program. Za razliku od festivala, narodnih proslava, karnevala, sportova i igara, koji okupljaju zajednicu u formi obreda, pozorište ide korak dalje i transformiše se u prostor u kom zajednica kolektivno razmišlja o svojim korenima, svojoj strukturi i budućnosti.

Dužnost pozorišta je da na pozornici zategne i obradi društvene odnose da bi zajednica mogla da uvidi značaj tih odnosa i kakve su njihove implikacije na zajednicu kao celinu. Njihovo pozorište radi po metodu Augusta Boala — brazilskog dramaturga poznatog po eksperimentalnom teatru u kom gledaoci postaju glumci — a koji poručuje sledeće: “Nije zadatak pozorišta da pokaže pravi put, već samo da ponudi sredstva koja će omogućiti ispitivanje svih mogućih puteva.”

Oni već godinama organizuju pozorišne nastupe u vidu umetničkog performansa čiji je cilj da izgradi kolektive i podigne svest o tome koliko je građanski angažman važan u problematizovanju lokalnih tema: od nepostojanja lokalnih kulturnih politika, “hermetičke zatvorenosti” lokalne samouprave, preko korupcionaških skandala u urbanističkom planiranju i infrastrukturi, do oštećene javne imovine kojom se loše rukovodi i uništavanja životne sredine. Njihovo pozorište ponekad štiti ono kolektivno ili ga povremeno stvara ni iz čega.

Prva predstava, “Lice knjige”, u režiji Ergisa Malsije (Ergys Malsia), premijerno je izvedena u Palati kulture 2015. Novac prikupljen od prodaje karata iskorišten je za opremanje biblioteka u trima gimnazijama u Kamzi.

Njihovo pozorište je, zatim, u predstavi “Bezglava pobuna” predstavilo život radnica u tekstilnoj industriji. Scenario za predstavu je napisala sama grupa. Pored toga, obrađen je i večno prisutan fenomen provodadžisanja, i to kroz “Bračnu ponudu” Antona Čehova, koju su režirali Anila Bala (Balla) i drugi; bračni i društveni odnosi obrađeni su u “Ćelavoj pevačici” Ežena Joneska (Eugène Ionesco); muke aktivista koji se suprotstavljaju vlastima opisane su kroz “Slučajnu smrt jednog anarhiste”, delo koje je napisao Dario Fo; zatim su dramaturg Dario Fo i glumica Franca Rame obradili temu javne imovine i kako je ona povezana sa lokalnom samoupravom. Predstava na ovu temu nosi naziv “Ukradi manje”.

Predstava “Bračna ponuda” izvedena je 2017; uloge su tumačili Ervis Biba i Džesika (Xhesika) Leka.

Njihovo pozorište funkcioniše u opštini u kojoj su, od izgradnje Palate kulture 2011, opštinski organi zakatančili pozorišni prostor unutar ovog objekta. Njihovo pozorište prevodi scenarije iz svetski poznatih remek-dela, prilagođavajući ih i predstavljajući u Kamzinoj realnosti; oni pozivaju studente, radnike i nezaposlene na audiciju i tako grade spontanu zajednicu koja kreira kolektivni umetnički rad.

Njihovo pozorište pravi pozornice sa krpama i posvećenošću, na poljima gde još ništa nije građeno, u nedovršenim kućama, u neasfaltiranim sokacima, duž zagađenih reka i na kvartovskim trgovima. Članovi zajednice se oko pozornice okupljaju kao mravi koji retko kada mogu ravnopravno da učestvuju i da imaju istu sudbinu u pozorišnim komadima.

Njihovo pozorište na taj način ne izvodi samo predstave, već stvara celokupnu zajednicu tako da se čini da je upravo ona napisala scenario, a u razgovoru sa najznačajnijim ličnostima iz sveta teatra, i u izvođenju njihovih sinova i ćerki — koji se nisu obrazovali za glumce i glumice — ali koji su podjednako posvećeni i voljni da se poigraju glumačkim duhom.

Pozorište nakon propadanja

Možda upravo zbog svoje velike moći, kao oblik insceniranja predstava i marginalnih, ljudskih društvenih iskustava, pozorište je za vreme vladavine Envera Hodže (Hoxha) igralo ključnu ulogu u organizovanju i uobličavanju velikog dela drugih scenskih umetnosti. Čak i za filmske glumce, pozorište je služilo kao akademija koja je obučavala “vojsku” u kulturi, i to po ugledu na režim. Drugim rečima, moć pozorišta je bila prekopotrebna u društvu koje je tragikomično pokušavalo da inscenira staljinistički princip socijalizmu — samodovoljnost zajednice.

Imajući to u vidu, možemo da zaključimo da pozorište može da se uništi jedino u društvu koje je već u propadanju. Čak i ljudi koji su hteli da održe Narodno pozorište na nogama — grupa Oni je izvela dva nastupa onda kada su umetnici i građani zauzeli Narodno pozorište — zaličili su na one koji žele da očuvaju ruševine već izumrlog društva, što bi trebalo da bude znak da je u ovim zemljama nekada postojalo jedno takvo društvo.

Međutim, daleko dinamičnije pitanje od melanholičnog shvatanja propalog društva, koje nam naizgled nikada nije ni pripadalo, jeste šta bi pozorište moglo da uradi u državi u kojoj “društvo i pozorište ne postoje”, slično zloglasnoj formuli koju je pre 40 godina objavila britanska premijerka Margaret Tačer (Thatcher).

Dramatizujući društvene probleme, Njihovo pozorište uspeva da u Kamzi stvori osećaj zajedništva, to jest osećanje da zajedno moraju da razmišljaju i odlučuju kako da reše zajedničke probleme. Tako se odbacuje ravnodušnost nastala u izolaciji privatnog života. U opštini u kojoj su jedina ogledala vidljiva na prozorima automobila i autobusa koji hitaju ka Tirani, Njihovo pozorište pruža zajednici u Kamzi stabilnije i dinamičnije ogledalo, u kome mogu sebe da vide prvi put, a da pritom ne moraju da ga pljunu dok muče muku sa svojim problemima i odlukama.

Predstava “Ćelava pevačica” u Narodnom pozorištu u Tirani; u ulogama Ervis Biba, Irena Keći (Keçi), Desara Hiseni (Hyseni). Fotografija Aurora Leka.

Drugačije scene, ista nevolja

Suočeno sa neprijateljstvom lokalnih institucija koje su zarobile Palatu kulture, pozorište nadmašuje zakone. Ulice, kvartovski trgovi, polunapuštene kuće, skriveni sokaci i periferni ćoškovi koji nikada nisu prisustvovali pozorišnom izvođenju — gde se teatar nikada nije pojavljivao — postali su scena Njihovog pozorišta.

Ova grupa je u avgustu tekuće godine, na glavnom trgu područja Valias u Kamzi, postavila prvu pozornicu i premijerno izvela predstavu “Ukradi manje”. Dario Fo je predstavljen kao usvojena osoba koja kao da je rođena u Valiasu, gde je pronađen fašistički rudnik — dok kasnije, kao bivši socijalistički rudar, on odlazi u penziju, kada pokušavaju da ga isele i da mu sruše kuću.

Performans ove komedije — u kojoj investitor i upravnik groblja oduzimaju grobaljsku zemlju, i nakon čega se ovaj drugi pomoću korupcije i izvinjenja za nju kandiduje za gradonačelnika — nastao je nakon etnografskog i organizacionog terenskog rada u kome je grupa učila o istoriji lokalnog područja i stupila u kontakt sa meštanima.

Međutim, predstavu su nasilno prekinuli stanovnici koji nisu mogli ni da trpe njen nastavak, ni da ravnodušno odu, već su hteli — ili su bili primorani — da tvrdoglavo i nasilno upadnu. Čak i nakon ovog nasilnog incidenta, predstava je igrana još pet puta.

Predstava “Ukradi manje” u Kamzi, septembar 2020. Fotografija: Aurora Leka.

Oni odlaze kod “drugih” na koje liče: u kvartovima poput Valiasa, Batore, Frutikulture, u centru grada, a zatim odlaze u Tiranu, u komšiluk Ljedža. Performansu glumaca — Anise, Emiliana, Irene, Klodjana, Mire, Marinele, Mariusa, Ronalda i Redija — u veštoj režiji Anile Bala prisustvovalo je više od 600 gledalaca na šest mesta, a namera je bila da se oni prevedu u gleda-glumce koji će svedočiti o našem javnom i kolektivnom bivstvovanju — kao što to Augusto Boal predlaže u svojoj teoriji o Teatru potlačenih.

Grupa Oni svojim aktivnostima dokazuje da pozorište i građanski aktivizam idu ruku pod ruku. Teatar je najbolja praksa demokratije, jer vas stavlja u tuđe cipele. Nema demokratije bez toga da priznate da su vam drugi ravni, jer bez ravnopravnosti i odnosa sa drugim, demokratija je haos. Oni koji ne mogu da podnesu pozorište nisu dostojni demokratije.

Kamza postaje velegrad zahvaljujući Njihovom pozorištu. Da bi nas nagradilo za svoj nastanak, pozorište nas drži na okupu tako što nas međusobno suprotstavlja.

Naslovnica: performans “Ukradi manje”, fotografija Ervisa Bibe.