Nastavak dijaloga između Kosova i Srbije u Briselu prošle nedelje predvidivo je postao deo brojnih naslova u celoj regiji. Ovo je ipak bio prvi put da se novi kosovski premijer Albin Kurti susreo s predsednikom Srbije Aleksandrom Vučićem oko stola za dijalog i sve su oči bile uprte u to kako će pristupiti najvećoj kosovskoj spoljnopolitičkoj glavobolji.

Kurti je izašao sa sastanka – kojeg EU opisuje kao „ne lagan“ – rekavši da je srpskoj delegaciji dao četiri predloga, od regionalnog sporazuma o slobodnoj trgovini do uzajamnog priznavanja. „Sveži pristup“ s kosovske strane osigurao je da se tu usredotoči veliki deo nedavnih daljnjih rasprava i analiza.

Ali je srpska strana podsetila i poznatu temu koja zaslužuje jednu vrstu pažnje: Zajednica opština sa srpskom većinom.

Koreni pitanja

Kosovska deklaracija nezavisnosti 2008. donela je njegovom narodu novi društveni ugovor. Uprkos tome što se zajednica kosovskih Srba neprestano protivi kosovskoj državi, na šta je prisiljava srpska vlada, kosovski Ustav i celokupni pravni okvir garantuju im napredna prava i zastupljenost na svim nivoima upravljanja.   

Međutim, odbijanje Srbije da prizna suverenitet Kosova kroz kontrolu i uticaj na kosovske Srbe i zalaganje protiv članstva Kosova u međunarodnim organizacijama pokrenulo je pitanja o funkcionalnosti Kosova kao multietničke države.   

Dijalog između Kosova i Srbije koji potpomaže EU nastoji pružiti tehnička rešenja koja bi podržala integraciju severnog Kosova – u velikoj meri kontrolisanog paralelnim sistemom Srbije – u sistem upravljanja Kosova, poboljšavajući tako život građana i ispunjavanje njihovih prava. Međutim, postignut je mali napredak u tom pogledu, s obzirom na to da su glavni ciljevi strana u dijalogu bili zadržati teritorijalnu kontrolu i osigurati ili sprečiti konsolidaciju kosovske državnosti. 

Prvi sporazum između Kosova i Srbije o načelima briselskog dijaloga potpisan je 2013. godine i jasno odražava te tendencije. Njegove prve tačke zahtevaju stvaranje Zajednice opština sa srpskom većinom na Kosovu s definisanim okvirom i izvršnim vlastima – kompromis zasnovan na nameri Srbije da ima efektivnu kontrolu nad srpskom zajednicom na Kosovu kao sredstvo sprečavanja funkcionisanja države Kosovo; ostatak njegovih načela zahteva integraciju policije, sudstva i energetike i telekomunikacija – kako je nameravala kosovska strana.   

Ali opravdanje za Zajednicu, kao platformu koja predviđa unapređenje prava zajednice i interesa kosovskih Srba, obmanjuje.   

Sporazum predviđa da Zajednica ima ovlašćenja poput „potpunog nadzora“ ekonomskog razvoja, obrazovanja, zdravstva i urbanog i ruralnog planiranja u područjima sa srpskom većinom. To bi osiguralo nastavak etničke segregacije u vitalnim područjima Kosova, čime bi se direktno suprotstavila i ugrozila multietnička priroda Kosova.   

Kao što je pokazala odluka Ustavnog suda Kosova iz 2015. godine, principi Zajednica opština sa srpskom većinom navedeni u briselskom sporazumu nisu u skladu sa načelom jednakosti kao temeljne vrednosti ustavnog poretka. Kao takvi, oni ugrožavaju osnovu na kojoj se osiguravaju prava zajednice kosovskih Srba i drugih zajednica etničkih manjina i mogu se primeniti u praksi.   

Posledice očuvanja etnički odvojenog obrazovanja

Kosovo ima etnički odvojen obrazovni sistem od 1990. godina kada su Albanci uspostavili paralelni obrazovni sistem nakon ukidanja autonomije Kosova 1989. godine. Nakon rata, zajednica kosovskih Srba nastavila je održavati svoj paralelni obrazovni sistem kao praksa suprotstavljanja uskoro proglašenoj državi Kosovo.   

Zakon o obrazovanju u opštinama priznaje pravo zajednice kosovskih Srba na obrazovanje na njihovom maternjem jeziku i dopušta upotrebu srpskog nastavnog plana i udžbenika. Također daje Univerzitetu u severnoj Mitrovici status autonomnog javnog univerziteta i osigurava priznavanje njegovih diploma.

Međutim, niti kosovski Albanci niti kosovski Srbi nisu poduzeli napore na uspostavljanju integrisanog obrazovnog sistema. 

Na temelju ustavnog načela jednakosti, Zakon o visokom obrazovanju zahteva od Ministarstva obrazovanja pružanje jednakih mogućnosti za upis i sve aspekte visokog obrazovanja. Međutim, nijedan javni univerzitet koje deluje u okviru kosovskog obrazovnog sistema ne pruža mogućnosti za studiranje na srpskom jeziku, dok je izgradnja nove zgrade univerziteta u severnoj Mitrovici nedavno započeta finansiranjem Vlade Srbije.

Ograničeno sprovođenje Zakona o upotrebi jezika više je puta spomenuto kao veliko kršenje prava kosovskih Srba i njihova glavna prepreka za dobivanje usluga i integraciju u javne institucije. Zapravo, s decenijama nasleđa etničkog obrazovnog sistema koji je isključio učenje drugih etničkih jezika, Kosovo nema ljudske resurse za sprovođenje garantovanih prava na upotrebu službenih jezika.   

Slični problemi su se pojavili u podržavanju integrisanog pravosudnog sistema. Uz nedostatak profesionalnih prevodioca, nedostaje i mladih pravnih stručnjaka iz zajednice kosovskih Srba koji su obučeni za pravosudni sistem na Kosovu. To se znanje ne može steći obrazovanjem zasnovanim na srpskom nastavnom planu i programu, a na srpskom jeziku ne postoji pravni program sa ostalih javnih univerziteta na Kosovu.

Očito je da stvaranje profesionalnih resursa zahteva vreme i da osiguravanje profesionalne kompetencije na drugom jeziku znači uključivanje učenja jezika kao deo preduniverzitetskog obrazovanja. Stoga je integracija obrazovnog sistema preduslov za izgradnju državnih kapaciteta za pružanje garantovanih prava etničkim zajednicama.  

U tom smislu, Zajednica opština sa srpskom većinom s punim nadzorom obrazovnog sektora koji nastoji održati etničke podele potkopava praktično ostvarivanje prava zajednice kosovskih Srba, umesto da ih unapredi.   

Paralelni zdravstveni sistem – paradoks dvostrukih standarda

Zdravstveni sistem u opštinama sa srpskom većinom financira Beograd uprkos kosovskom Zakonu o lokalnoj samoupravi koji opštinama pruža ekskluzivne nadležnosti u upravljanju zdravstvom i osigurava odgovarajuću raspodelu budžeta.  

Zajednica opština sa srpskom većinom s punim nadzorom nad zdravstvom osigurala bi održavanje paralelnog zdravstvenog sistema u opštinama. Značaj zdravstvenog sistema koji deluje izvan kontrole kosovske vlade sprečava kosovske vlasti u ispunjavanju njihovih obveza pružanja pristupa kvalitetnim zdravstvenim uslugama za zajednicu kosovskih Srba.  

Pandemija COVID-19 posebno je razotkrila prepreke kosovske vlade u ispunjavanju njenih obveza prema etničkim zajednicama. Većina informacija o merama upravljanja pandemijom od strane Ministarstva zdravstva nije bila dostupna na srpskom jeziku. Iako su očigledni zahtevi i kritike srpske zajednice upućene vladi Kosova zbog nedostatka informacija na srpskom jeziku u vezi sa merama upravljanja pandemijom, to nije pretočeno u zahtev ili nameru za pristup kosovskim zdravstvenim uslugama.  

Nastavak odbijanja integrisanja zdravstvenog sistema putem Zajednice onemogućilo bi pozivanje kosovske vlade na odgovornost za osiguravanje pristupa kvalitetnim zdravstvenim uslugama za zajednicu kosovskih Srba.  

Slično pravosudnom sistemu, zdravstveni sistem je i dalje sklon negativnom uticaju paralelnog obrazovnog sistema. To ograničava državne kapacitete za pružanje informacija o javnom zdravstvu na srpskom jeziku kao korak prema osiguranju pristupa zdravstvenim uslugama ili za ulaganje u obrazovanje zdravstvenih radnika kosovskih Srba, a time i omogućavanje pružanja kvalitetnih zdravstvenih usluga za zajednicu kosovskih Srba.   

Stalni nedostatak informacija koje su od vlade Kosova dostupne na srpskom jeziku, uz postojanje odvojenog obrazovnog i zdravstvenog sistema, naglašava paradoks u ostvarivanju prava zajednice kosovskih Srba. 

Sprovođenje Zakona o upotrebi jezika ključna je obaveza kosovskih institucija i prvi korak ka osiguravanju pristupa kosovskih Srba uslugama. Da bi ispunila ovu obavezu, vlada nadalje ima obavezu odbiti usvajanje bilo kojeg mehanizma koji ometa njenu sposobnost da to učini.  

Implikacije urbanog i ruralnog planiranja zasnovanog na etničkoj pripadnosti

Kosovske opštine imaju ovlašćenja za puni nadzor nad izradom nacrta opštinskog razvoja, zoniranja i regulatornih planova u skladu sa kosovskim prostornim planom. Ipak, politike etničke podele i diskriminacije očite su u tom pogledu. 

U opštinama sa srpskom većinom nije dozvoljena gradnja kuća kosovskih Albanaca, što ometa povratak interno raseljenih kosovskih Albanaca, dok je u opštinama s većinskim kosovskim Albancima postojao otpor zajednice povratku interno raseljenih i izbeglih kosovskih Srba, uprkos financijskim obavezama vlade Kosova.    

Upravljanje verskim i drugim kulturnim monumentima, kao i prirodnim resursima, bilo je predmet velikih nesporazuma koje su održavale politiku etničke podele.

Zajednica opština sa srpskom većinom sa ovlašćenjima za usklađivanje mera ruralnog i urbanog planiranja u svim područjima sa srpskom većinom samo bi pojačala postojeće diskriminacijske politike i etničku geografsku podelu omogućavanjem jedinstvene politike na područjima sa srpskom većinom. To bi sprečilo kosovsku vladu da ispuni njene obaveze pružanja jednakih mogućnosti za povratnike i sve ostale građane, bez obzira na etničku pripadnost.  

Nadalje, time bi kosovski Srbi bili geografski izolirani i daleko od pristupa mogućnostima i kapacitetima ostvarivanja njihovih prava u drugim opštinama, kao i od razvoja međuetničkih odnosa.  

Ekonomski razvoj na načelima diskriminacije

Odgovornost Kosova za ekonomska ulaganja koja građanima pružaju bolji život nije ograničena etničkom pripadnošću. Davanjem Zajednici opština sa srpskom većinom potpune kontrole nad ekonomijom sprečilo bi kosovsku vladu od praktične mogućnosti jednakog ulaganja ili ekonomskog razvoja, dok bi pozitivne obaveze države ostale.   

Davanje odobrenja za korišćenje prirodnih i drugih javnih resursa u korist određene etničke zajednice učinilo bi državu saučesnikom etničke diskriminacije. Najbolja ilustracija toga je plaćanje računa kosovskih Srba za električnu energiju od strane kosovskih građana zbog njihovog stalnog odbijanja da ispune njihove obaveze za usluge dobivene od kosovskih institucija.   

Ova se diskriminacijska praksa primenjivala nekoliko godina kroz politike koje je usvojio Regulatorna kancelarija za energetiku, a koje su zahtevale da se troškovi snabdevanja električnom energijom Srba u severnim opštinama naplaćuju drugim građanima. Nakon odluke Apelacionog suda iz 2017. godine koja je tu praksu proglasila nezakonitom, vlada Kosova preuzela je odgovornost za plaćanje računa, dok se – još uvek nedostižno –  traži dugoročno rešenje. Međutim, to ničim nije poništilo diskriminacijsku prirodu ove prakse, s obzirom na to da kosovski Srbi na severu zemlje ne plaćaju porez i stoga su ostali građani preuzimali troškove.

Ostvarivanje i unapređivanje prava jedne etničke zajednice ne može se učiniti nauštrb kršenja prava drugih zajednica ili građana koje poštuju zakon, bez obzira na etničku pripadnost, koji žive u drugom delu zemlje. 

Bez obzira na napredni pravni i institucionalni okvir Kosova koji osigurava prava kosovskih Srba, srpska vlada insistirala je na Zajednicu opština sa srpskom većinom tokom dijaloga koji je potpomogao EU samo kao sredstvo osiguranja teritorijalne kontrole i suprotstavljanja funkcionalnosti države Kosovo kroz etničku podelu, umjesto kao platformu namenjenu predstavljanju stvarnih interesa kosovskih Srba.  

Iako namere srpske vlade možda nisu izričite, zagovaranje manjinskih prava predstavlja prevaru. Negativni efekti njihovih napora kristalno su jasni i itekako ih oseća srpska zajednica – koja je navodno korisnica ovih oblika afirmativne delatnosti – kao i svi drugi građani.   

Već je prepoznato da prava etničkih zajednica ne mogu cvetati unutar etnički podeljene i nefunkcionalne države kojoj je onemogućeno članstvo u međunarodnim organizacijama koje ta prava podstiču i nadziru. Što pre stranke u dijalogu prepoznaju određene principe i nazivaju neiskrene napore pravim imenom, veća je šansa da se mogu dati smisleni predlozi koji će se istinski fokusirati na zajednice čiji su životi pogođeni.   

Feature image: Majlinda Hoxha / K2.0.

„Ovaj članak omogućen je podrškom Švedske međunarodne razvojne agencije (SIDA) uz podršku CDF-a putem programa Human Rightivism. Sadržaj ovog članka je isključiva odgovornost REC-a – Reconciliation Empowering Communities and D&G Solutions i ne odražava nužno stavove Švedske međunarodne razvojne agencije (SIDA)“