Podaci su nedvosmisleni — vazduh koji udišemo čini naš život manje kvalitetnim i znatno kraćim.

Zagađeni vazduh  je najveći pojedinačni faktor rizika po ljudsko zdravlje koji potiče iz životne sredine, kako u svetu, tako i u Evropi. Procenjuje se da je ambijentalno (zagađenje spoljašnjeg vazduha) prouzrokovalo 4,2 miliona prevremenih smrti širom sveta u 2016. godini. Oko 91% tih preranih smrti dogodilo se u zemljama sa niskim i srednjim prihodima (zemlje u razvoju).

Zagađenje vazduha predstavlja rizik za smrtnost od svih uzroka, kao i za specifične bolesti. Prema podacima Svetske zdravstvene organizacije, bolesti povezane sa udisanjem zagađenog vazduha između ostalog su i moždani udar, rak pluća u najvećoj meri (ali i druge vrste raka), ishemijska bolest srca, povećan rizik od štetnih ishoda trudnoće u slučaju izloženosti trudnica (mala porođajna težina) i šećerna bolest.

Na osnovu naučnih dokaza, materije koje su procenjene kao najštetnije po ljudsko zdravlje su mikročestice (PM), ugljen-monoksid (CO), ozon (O3), azot-dioksid (NO2) i sumpor-dioksid (SO2). Mikročestice prečnika 2.5-10 mikrometara prodiru duboko u pluća, prelaze krvnu barijeru i ulaze u krvotok, odakle putuju do organa izazivajući sistemska oštećenja tkiva i ćelija, ali se i talože u krvnim sudovima.

Kada govorimo o negativnom uticaju na zdravlje, da bi došlo do pojave navedenih bolesti potrebno je da postoji dugogodišnja, pa i višedecenijska izloženost zagađenom vazduhu.  Međutim, poznato je iz podataka dostupnih u naučnoj literaturi da postoje i efekti koje izazivaju kratkotrajne epizode veoma zagađenog vazduha — a prva i najpoznatija takva epizoda je bio Veliki smog u Londonu 1952.

Izlaganje visokim nivoima čestica može dovesti do smanjene funkcije pluća, respiratornih infekcija i pogoršanja astme usled kratkotrajnog izlaganja, a procenjuje se da kod dece izloženost povišenim vrednostima azot-dioksidu, koji je poreklom iz produkata sagorevanja iz saobraćaja, može i da izazove astmu, a ne samo da pogorša njene simptome.

Deca su inače najosetljiviji deo populacije na uticaj zagađenog vazduha, a pored njih tu su i starije osobe i trudnice. Genetski faktori, već postojeće prisustvo bolesti, ishrana i sociodemografski faktori takođe utiču na individualnu osetljivost na zagađenje vazduha.

U Jugoistočnoj Evropi više od 95% populacije živi u zonama u kojima srednje godišnje vrednosti najmanjih čestica prelaze vrednost preporučenu od Svetske zdravstvene organizacije od 5 μg/m3.

Prema procenama bostonskog Instituta za efekte na zdravlje (Health Effects Institute), svaka deseta smrt u zemljama Jugoistočne Evrope povezana je sa izloženošću zagađenom vazduhu. Podaci njihove studije pokazuju da je udisanje zagađenog vazduha dovelo do više od 56.000 smrtnih slučajeva u Jugoistočnoj Evropi u 2019. godini. U zemljama ovog regiona građani imaju skraćenu očekivanu dužinu trajanja života od jedne godine ili više samo usled izloženosti zagađenom vazduhu.

Takođe, 68% svih smrtnih slučajeva povezanih sa zagađenjem vazduha dešava se kod ljudi starijih od 70 godina.

Od ukupnog broja umrlih ustanovljeno je da se na smrti prouzrokovane zagađenim vazduhom odnosi:

– 22,7% svih smrti od hronične opstruktivne plućne bolesti

– 18,7% svih umrlih od šećerne bolesti

– 17% umrlih od raka pluća

– 15,8% umrlih od ishemijske bolesti krvnih sudova mozga (šlog)

– 14,8% umrlih od ishemijske bolesti srca 

– 13,5% umrlih od infekcija donjeg dela disajnih organa

– 7,7% neonatalnih smrti (novorođenčad starosti do 28 dana)

Prema procenama poslednje analize “Globalno stanje vazduha –  Izveštaj o kvalitetu vazduha i zdravlju”, u Srbiji je zagađen vazduh sedmi uzrok smrtnosti, sa procenom da godišnje umre 12.700 ljudi usled dugogodišnje izloženosti zagađenom vazduhu.  

Bez obzira na to što je u Republici Srbiji došlo do smanjenja srednjih godišnjih vrednosti za PM2.5 i ozona  u poslednjih 10 godina, standardizovane stope smrtnosti  su u poređenju sa svetskim prosekom ili prosekom razvijenih zemalja u Evropi (osim kod uticaja ozona) ne malo, nego znatno više. Problem ne umanjuje ni činjenica da je stanje slično u svim zemljama Jugoistočne Evrope, naprotiv. Mi jedni drugima u velikoj meri i rasejavamo i šaljemo zagađenje jer delimo slične probleme u energetici, energetskom siromaštvu, saobraćaju, upravljanju otpadom itd. 

Kao što je već spomenuto, postoje i efekti koje izazivaju kratkotrajne epizode veoma zagađenog vazduha. I stručnjaci u Republici Srbiji ispitivali su ove efekte, te je publikovano nekoliko studija koje analiziraju ovu pojavu. 

Primera radi, podaci iz doktorske disertacije dr Nataše Dragić sa Instituta za javno zdravlje Vojvodine pokazuju da se u Novom Sadu, u epizodama zagađenja prouzrokovanog visokim vrednostima PM2.5, povećava broj prijema u bolnicu usled kardiovaskularnih i cerebrovaskularnih bolesti kod muškaraca starijih od 65 godina.

Zato je neophodno da se u periodima ekstremnog zagađenja izda blagovremeno upozorenje sa javnozdravstvenim savetima, posebno za decu, starije građane, građane obolele od hroničnih bolesti i trudnice.

Aktivnosti za smanjenje upotrebe fosilnih goriva mogu dovesti do čistijeg vazduha i boljeg zdravlja populacija širom regiona. Pristup čistoj energiji ostaje ključno pitanje za ovaj deo Evrope. Značajan deo stanovništva regiona nije u mogućnosti da priušti grejanje čistom energijom ili nema pristup centralizovanim sistemima grejanja. Pored toga, proizvodnja električne energije oslanja se na energetski intenzivne i zagađujuće elektrane na lignit ili gas.

Sagorevanje fosilnih goriva i u ostalim i sektorima značajno doprinosi izloženosti PM2.5  uključujući posebno saobraćaj i stare dizel motore sa visokim emisijama zagađujućih materija.

Ugalj ostaje primarni izvor energije širom regiona, uključujući proizvodnju energije i grejanje tokom zime, čime izaziva relativno veće opterećenje bolestima izazvanim PM2.5 u poređenju sa drugim delovima Evrope. U Srbiji, na primer, ugalj doprinosi skoro četvrtini (26%) od ukupnih PM2.5.

Da bi se postigao čist vazduh širom regiona, neophodna je lokalna, nacionalna i regionalna saradnja. Objavljeni dokazi o zagađenju vazduha i njegovom uticaju na zdravlje polako rastu. 

Sada je važno ne samo proširiti i poboljšati pristup podacima o kvalitetu vazduha i podržati generisanje zdravstvenih dokaza, već i podržati angažovanje i saradnju između istraživača, lekara i praktičara sa ciljem da se donosioci odluka usredsrede na informisano preduzimanje koraka i aktivnosti koje mogu smanjiti zagađenje vazduha. 

Na ovom linku može se pristupiti repozitoriju stručne literature o uticaju zagađenog vazduha na zdravlje u Jugoistočnoj Evropi.

Naslovna fotografija: Majlinda Hoxha / K2.0.

Sadržaj ovog članka je isključiva odgovornost K2.0. Stavovi izneseni u njemu lični su stavovi autora/ice te nužno ne odražavaju stavove K2.0.

Zanima vas kako se naš novinarski rad finansira? Saznajte više ovdje.