Brenda një ndërtese socialiste afër rrugës “B”, dikur periferi e Prishtinës, e sot zonë urbane, qëndron një thesar i çmuar me dokumente që rrëfejnë historinë e Kosovës. Nëpër korridore e zyra të ndërtesës sillen e punojnë njerëz që mbajnë mantele të bardha, syze e maska kundër pluhurit dhe dorëza të bardha.

Pas dy dyersh të qelqta, gjendet Arkivi i Kosovës, apo siç quhet zyrtarisht “Agjencia Shtetërore e Arkivave të Kosovës”. 

Dokumentet që ruhen aty datojnë prej një dorëshkrimi të një fjalori persisht-arabisht, i vitit 1437. Bashkë me të, një dokument osman origjinal i vitit 1608 rrin si pararojë e shumë vendimeve, procesverbaleve, diplomave të periudhës së pas Luftës së Dytë Botërore, që përshkojnë historinë deri në ditët e sotme, me dokumentet e punimeve për Kushtetutën e Kosovës. Aty ruhen edhe dokumente personale të qytetarëve, të lëshuara nga institucionet shtetërore.

Në institucionin që arkivon historinë, vitet që kalojnë kanë lënë gjurmë gjithkund. Mermeri i vjetër i shkallëve ka zënë të shlyhet. Njëjtë kanë zënë të shlyhen edhe mbështetëset e drunjta përgjatë shkallëve ku mbahen njerëzit që lëvizin lart e poshtë përgjatë katër kateve.

Disa emërtime të zyrave dhe sallave, si në rastin e bibliotekës së Arkivit, s’janë ndërruar që nga 25 maji i vitit 1977, kur u hapën dyert e këtij objekti. 

Po atë vit, gazeta “Rilindja” njoftonte hapjen e këtij objekti 7,200 metër katrorë, e që për herë të parë do të kishte laboratoriumin për konservim, mikrofotografimin, restaurim dhe laminim të dokumentave të dëmtuara. Do të kishte edhe libërlidhjen dhe shtypshkronjën off-set, sallën për simpozium e edhe sallën për ekspozita. Në artikullin e “Rilindja” si drejtor i arkivit atëbotë përmendet historiani Ismet Dërmaku, i cili po atë vit botoi librin “Arkivi i Kosovës”.

I themeluar në vitin 1951 si “Arkivi Shtetëror Krahinor i Kosovës”, puna kishte nisur në vitin 1948, pas Luftës së Dytë Botërore nën emrin “Qendra Arkivore”. Ndonëse dikur objekti i sotëm strehonte vetëm Arkivin, sot akomodon edhe Agjencinë Kadastrale të Kosovës. 

Depot në mëshirë të fatit

Zelije Shala është udhëheqëse e Divizonit të Thesarit – depos së Arkivit. Edhe pse nuk e ka njohur historianin e ish-drejtorin e Arkivit, Ismet Dërmaku, Shala thotë se çka ka bërë ai, ashtu ka mbetur.

“Me meritën e tij e kemi këtë muze, edhe shumë prej investimeve të asaj kohe ende na shërbejnë”, thotë Shala, të cilës i qëndron në krah punëtori i depos, Nexhat Sertolli.

Të dy nuk ndalen së rendituri dokumente, teksa disa tjera i shpalosin për t’i dërguar në përpunim e hulumtim nga palët që vijnë për t’i kërkuar. Sipas përllogaritjeve të tyre, në Arkiv janë 4.5 kilometra lineare me dokumente.

Përpara se të mbërrijnë dokumentet në Arkiv, ato kalojnë nëpër duar të ndryshme. Institucionet e kanë obligim që më së largu pas 30 vitesh t’i dorëzojnë dosjet aty. Mirëpo, pos dosjeve të institucioneve shtetërore, në rafte të arkivit gjen edhe dosje personale, që i kanë dorëzuar qytetarët në baza vullnetare dhe mund të kenë vlerë si të arkivuara. Lënda që mbërrin në arkiv, shqyrtohet në bazë të vitit e jetëgjatësisë, e më pas futet në fashikuj ose pako, të cilat klasifikohen në vite, njësi pas njësie. Në fund sistematizohen alfabetikisht, duke i futur në dollapë sipas shkronjës së parë dhe vitit.

Këto dokumente të arkivuara nuk ruhen në kushtet e duhura fizike. Hapat e punëtorëve korridoreve të ngushta mes rafteve që mbajnë shumë pako të mbushura me letra trazojnë pluhurin e shtresuar. Mirëmbajtësit nuk e vizitojnë sa duhet e edhe kur e vizitojnë nuk i kanë kushtet e duhura për pastrim të pluhurave në arkiv. Solucionet që fshijnë pluhurat e shtëpive nuk kryejnë punë për këta pluhura. Kështu, pluhuri endet lirshëm nëpër kate prej vitit 2020 kur dyert e mëdha të secilit kat u hoqën, për t’u lënë vend të rejave, që nuk erdhën kurrë.

Kati i parë dhe disa pjesë të kateve tjera u ngjajnë shtëpive që nisin e renovohen, por lihen në gjysmë. Në katin e parë, para tri vitesh, është ndërtuar edhe dhoma “super sekrete”, me grila e me sistem kundër-reaktiv që të ruhen dokumentet shumë të rëndësishme të shtetit. Sot ajo dhomë nuk ka çfarë sekreti të ruajë sepse është e zbrazët.

Shumica e rafteve në këtë Arkiv janë të vjetër, nga ata që zënë vend më shumë, ndërsa raftet e reja enden shinave për ta bërë përdorimin e hapësirës më efikase. Dritat e reja që janë vënë janë nga ato të ftohtat “LED”, që vrajnë sytë e fshijnë shkronjat. 

“Dritat duhet të jenë të veçanta,” tregon Shala. “Ato nuk duhet të përhapin rrezatim të fortë sepse zbehin ngjyrën e shkronjave në dokumente të vjetra. Tash kur ne hapim një raft dhe punojmë në të për ta sistemuar e për ta rregulluar, ndodh të jetë i hapur deri në një orë. Kështu po fshihen shkronjat, na ka ndodhur qe disa herë”.

Kur ishte ndërtuar objekti i Arkivit në vitin 1977, ishte pajisur me sistemin e ngrohjes dhe ftohjes dhe me sistemin e ajrosjes natyrale. Brenda hapësirave ku ruhen dokumentet, temperatura duhet të jetë prej 18 deri 21 gradë, pavarësisht temperaturave jashtë. Por, sistemi i vjetër që është çmontuar qe dy vjet nuk është zëvendësuar ende.

“Verës vrapojmë m’i hapë dyer e dritare që me e flladitë pak. Dimrit i hapim dyert nga ana e zyrave dhe ndezim nxemje në çdo kat që me ngroh pak hapësirën, por vështirë përbesë”, i rrudhë krahët punëtori i depos Sertolli, që mban veshur mantelin e bardhë me mbishkrim të Arkivit.

Teksa ecën në katin e nëndheshëm, i cili ndriçohet me drita neon, Shala tregon se si dimrit ishin ngrirë shkallët dhe si pasojë ishte rrëzuar duke pësuar lëndime. Doreza të kuqe në formë të rrumbullakta, që gjendeshin aty-këtu nëpër Arkiv, paralajmëronin: “U slučaju požara. Povući” (në shqip: Në rast zjarri. Tërhiqe). Qe 46 vjet prej që janë instaluar, nuk ka ndodhur endeqë të tërhiqen.

“E kemi edhe sistemin kundër zjarrit të vjetrin, por e kanë vënë edhe të riun”, thotë Sertolli, teksa e pyesim nëse funksionon. “Po… po besoj që po”, thotë ai – “A e ke provu a?”, i kthehet Shala dhe qeshin të dy. 

Në një kthinë ruhen gazetat vendore, ato ish-jugosllave e botërore, sikur gazeta franceze “Le Monde” e viteve të ’50-ta. Pas tyre rrinë dy dollapë, që nuk mund t’i lëviz njeri. Janë të projektuar që t’i mbrojnë dokumentet edhe nga sulmet radioaktive. Brenda njërit prej tyre ruhet dosja e punës për Kushtetutën e Kosovës. Punëtori i depos, Sertolli, provon ta hapë, por nuk arrin sepse vjetërsia në kombinim me lagështi i ka bërë ingranazhet të bllokohen.

“Bllokohet qeshtu se me çelës nuk mbyllet hiç, është prishë moti. Por, qe, s’po don me u hap tash”, thotë duke provuar sërish ta hap derën qindra-kilogramëshe.

Sertolli e Shala po sistemonin një grumbull dokumentesh në bazë të shkronjave. Sallë për përpunim nuk kanë, kështu që u duhet të improvizojnë në një tavolinë të rrethuar me dollapë.

Secila zyre me qumësht

Në një zyrë rrin e kërrusur me maskë në fytyrë dhe dorëza plastmase Shkurta Rrustemi, zyrtare që merret me rregullimin e lëndës arkivore, që përbën materialin që është dorëzuar për arkivim. Ajo duhet të kalojë faqe për faqe nëpër dosje të ndryshme. Dokumentet me afat të skaduar, sikur certifikatat me afat gjashtë-mujor, i vë në anën e saj të djathtë për t’i asgjësuar. Ato që do të arkivohen, i vulos dhe i rendit.

“Norma ditore për t’u përpunuar është 5 centimetra dokumente kur vendosen njëra mbi tjetrën. Kjo arrihet gjithmonë, madje kalohet rregullisht”, tregon Raba Kelmendi, që është udhëheqëse e Divizionit të Rregullimit të Lëndës Arkivore.

Pasi largoi maskën nga fytyra, Rrustemi tregon se dokumentet u vijnë në gjendje të rëndë.

“Janë të pluhurosura shumë, disa tjera janë me aroma të ndryshme pasi ku ta dijmë se ku i kanë mbajtur. Është e domosdoshme me e mbajtë maskën, pasi direkt në hundë na shkojnë pluhurat”, i shfleton dokumentet përderisa flet, duke treguar se dosja e asaj dite ishte në gjendje shumë të mirë në krahasim me të tjerat.

Zyrë pas zyreje, gjithkund shihen pako me qumësht. 

“Këtë e kemi për rrezikshmëri, kishe na mbron pak”, thotë Hazbije Krasniqi, që drejton Divizionin e Mbrojtjes. Në tavolinën e punës ka dokumente që nuk ta mbushin syrin që mund të shpëtojnë e të lexohet gjë në to. Por, me disa forma të pastrimit, me përdorim të kemikateve që lirojnë aroma të forta, Krasniqi, dikur profesore e biologjisë, arrin ta shpëtojë një dokument të dëmtuar.

“Kur kam ardhë këtu ka qenë viti 2006. Ta kisha ditë që përfundoj kështu, ndoshta edhe nuk kisha ardhë, por tash jam lidhë me këtë vend. Jam lidhë me dokumentat, që ne i mbrojmë e i shpëtojmë, e dikujt i kryejnë shumë punë”, thotë ajo, teksa demostron punën e saj. Përpos studiuesve të historisë që gjurmojnë dokumentet, qytetarët shkojnë në Arkiv të marrin ndonjë dëshmi të stazhit të punës që u duhet për pension, dëshmi të kompenzimit ose jo-kompenzimit të pronave nga koha e Jugosllavisë, apo edhe pasionantë që gjurmojnë në faqe gazetash.

Krasniqi merr një dokument për ta pastruar. I bie brushë përmbi, më pas sfungjer, e shikon dokumentin, e i bie sipër edhe me një gomë speciale. Sa herë e fërkon dokumentin, duket sikur dromca pluhuri hiqeshin bashkë me vitet që i kishin mbledhur. Vende-vende, letra e vjetër zbardhet për shkak të pastrimit të thatë.

“Më pas e dezinfektojmë dokumentin me alkohol, por duhet ta testojmë diku nëse lëshon ngjyrë”, thotë ajo, teksa e provon në bishtin e një nënshkrimi dhe e sheh që ngjyra lëshonte. Kështu duke e izoluar atë pjesë vazhdon tutje duke e pastruar pjesën tjetër.

Celulozat e letrës dëmtohen nga vitet dhe ato arrijnë shpesh të ruhen përmes një procesi laminimi. Në gjithë ato kilometra lineare dokumente, fshihen shumë gjëra.

Dokumenti më i vjetër pa ndonjë trajtim të veçantë

Fshehur nëpër grumbujt e letrave të shumta, u gjet diku para vitit 2010 edhe “Vakëfnameja” e Mehmed Pashë Kaçanikut, dokument që mban të shënuara bamirësitë dhe daton nga viti 1608. Mehmed Pasha ishte i biri i Hoxha Sinan Pashës, që ka qenë pesë herë “sadri-azem” në Perandorinë Osmane, i barasvlefshëm me kryeministrin e sotëm. Ky është dokumenti më i vjetër që ruhet në Agjencinë Shtetërore të Arkivave të Kosovës. 

Një studiues e kishte hasur gjatë hulumtimeve të tij brenda dokumenteve të Arkivit. Dyshohet se dokumenti kishte përfunduar në Arkiv me shumë dokumente tjera gjatë fushatave për mbledhjen e dokumenteve para luftës në Kosovë.

Osmanologia Hatixhe Ahmedi e sjell këtë dokument 415-vjeçar në një pako. Pasi e lëshon në tavolinë e mban një dorë mbi të, sikur s’do ta lë vetëm. Pas një kohe të gjatë, e hap pakon duke thënë se i bën mirë ajrosja.

“Vakëfnameja” është në gjuhën osmane, e shkruar me shkrim arab dhe tregon për vakëfet apo bamirësitë e pashait shqiptar, të cilat i ka lënë gjithandej, nga Kaçaniku deri në Dibër e Ohër.

E zbukuruar me një kopertinë lëkure, me faqet e tendosura nga vitet, Ahmedi e shfleton pa dorëza. Faqet e saj janë të dekoruara, por në fund, një letër e bardhë që mban numrin e referencës është ngjitur direkt në dokument.

“Nuk është dashtë, por e kanë bërë. Tash nuk guxojmë as ta heqim se ngjitësi e dëmton. Nuk e di kush e ka bërë”, thotë Ahmedi, e cila tregon se edhe një restaurim e konsverim që i është bërë më herët, nuk është bërë si duhet.

Letra e referencës i është ngjitur edhe dorëshkrimit të kopjuar të fjalorit arabisht-persisht që daton nga viti 1473. Në faqe e vogla të shkruara më shumë se pesë shekuj më parë, numri i referencës mbi letrën e këtij shekullit duket si mish i huaj.

“Nuk e di kush e ka ngjitë”, i rrudhë krahët Shkëndije Hakaj, zyrtare e Arkivit që është përgjegjëse për bibliotekën që ruan afër 13,000 tituj.

Ajo shfleton edhe një libër të vitit 1572, me autor Muhamet Ali El Bergin, korniza e të cilit është kuruar me ari. Ai rrallë shfletohet meqë punëtorët sigurohen që mos ta shfaqin në publik pasi në Arkivë nuk ka hapësirë ku mund të kontrollohet ekspozimi ndaj lagështisë apo temperaturës jo të duhur.

Arkivi i Kosovës funksionon në kuadër të Ministrisë së Kulturës, Rinisë dhe Sportit (MKRS), por nuk gëzon vëmendjen e nevojshme institucionale.

Numri i punëtorëve në Arkiv është i pamjaftueshëm. Duke llogaritur edhe personelin në shtatë arkivat ndërkomunale, në Arkiv punojnë 105 punëtorë. Së fundi 16 punëtorë kanë dalë në pension dhe pozitat e tyre janë vakante. E nevoja, për ta vënë në rend si duhet mirë e mbarë me gjithë atë material, nga arkivi u tha se u duhen edhe 150 punëtorë.

Ndërkohë, digjitalizimi i dokumenteve do të shmangte dëmtimin e tyre qoftë nga prekja, qoftë nga kushtet fizike. Procesi i digjitalizimit ka nisur qe gati 10 vjet, por kryhet nga dy persona që kryejnë edhe punë tjera në Arkiv. Andaj, ky proces ecën shumë ngadalë.

Bekim Aliu, zyrtar i digjitalizimit, në zyrën e tij ka një mori pajisjesh. Kompjuterin e punës, pajisjen e madhe për digjitalizim të dokumenteve, pajisjen për digjitalizim të mikro-filmave, një kamerë të vjetër me shirit 16mm dhe grumbujt e dokumenteve të vjetra që e presin t’i vendos në syrin e asaj kamere, që i kthen dokumentet në përjetësinë e teknologjisë.

Një kthinë e vogël brenda zyrës mban diku 25 kilometra mikro-film që përmbajnë diku 1 milion dokumente. Bekimi e hap njërin prej tyre që përmban dokumente për Kosovën nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës.

“Këtë e hapa sepse e kam përpunuar dhe ka qëndruar këtu tri ditë. Duhet të qëndrojë pak jashtë që të mësohet me kushtet e reja të temperaturës. Përndryshe nëse e hapim menjëherë, mund të thyhet sepse tendosen shumë filmat”, thotë Aliu, që në dhomën e mikro-filmave futet duke i shtyrë ca gjëra për t’i liruar hapësirë për pak lëvizje vetes. 

Aliu është i vetëdijshëm se digjitalizimi duhet të ketë tjetër trajtim, ashtu sikur e ka parë në shumë vende tjera.

“Në Turqi është një institut i tërë që merret me digjitalizim. Ne e kemi atë sistem. Mirëpo, ne jemi vetëm dy persona. Por, shumë vende në botë këtë shërbim e bëjnë me kompani të jashtme. Edhe ne shpresojmë ta bëjmë ashtu”, thotë Aliu.

Ndërkohë, Arkivi vazhdon të përballet me probleme tjera që e vështirësojnë punën. Qe disa kohë, Arkivi nuk ka zyrtar prokurimi, e punëtorët janë të frikësuar se do të vazhdojnë të neglizhohen nga MKRS.

Imazhi i ballinës: Majlinda Hoxha/K2.0