Si një person rom dhe gej, përvojat jetësore të Dezso Mate e kanë nxitur atë ta përkushtojë një pjesë të mirë të kohës së tij në hulumtimin e ndërlidhshmërisë dhe formave të ndryshme të shtypjes.

“Romët më poshtëruan për shkak të seksualitetit tim dhe ndonjëherë më përjashtojnë nga komuniteti LGBTQI [Lezbike, Gej, Biseksual, Transgjinor, Queer dhe Interseks] për shkak se jam rom”, thotë Dezso.

Në dhjetor 2018, në Samitin e përvjetshëm të Romëve të organizuar nga Civil Rights Defenders në Prishtinë, ai e ndau historinë e jetës së tij për ta ilustruar ndikimin e ndërlidhshmërisë së identiteteve të ndryshme. Nëna e tij ndërroi jetë kur ai ishte vetëm gjashtë vjeç, pasi i kishin thënë se ishte shtatzënë. Më vonë doli se ishte diagnozë e gabuar; ajo nuk ishte shtatzënë, por kishte kancer.

“Ajo ndjeu diçka që shkonte keq në trupin e saj. Por nuk ishte shtatzënë”, thotë ai. “Ajo vdiq për shkak të një sistemi social që i përforcon stereotipet, si ai që një grua rome që shkon në spital me gjasë është shtatzënë. Jo që [vetëm] historia ime është e rëndësishme; janë mijëra njerëz që janë në pozitën time, zëri i së cilëve duhet të dëgjohet. Tani jam me fat që flas për këtë çështje, por jam vetëm një [zë]”.

Mate është këshilltar në Open Society Foundations Community Youth Fellowship, që po fokusohet në sfidat e ndërlidhura në ambientet e shëndetësisë publike për personat romë LGBT. Duke jetuar në Budapest, 34 vjeçari është studiues i doktoraturës në Programin Ndërdisiplinor të Eötvös Loránd University, në Fakultetin e Shkencës Sociale në këtë qytet. Fokusi kryesor i hulumtimeve të doktoraturës së tij është në diskriminimin e shumëfishuar dhe të ndërlidhur kundër personave romë LGBT.

Ai ishte një nga folësit më të shquar në Samitin e fundit të Romëve, ku K2.0 pati mundësinë ta takojë dhe të diskutojë me të për hulumtimet e tij për këtë temë dhe përpjekjet e tij për ta luftuar shtypjen duke i prezantuar historitë dhe realitetet e atyre që margjinalizohen në disa mënyra.

Foto: Majlinda Hoxha / K2.0.

K2.0: Na thuaj më shumë për hulumtimet e doktoraturës mbi diskriminimin e ndërlidhur të personave romë LGBT?

Dezso Mate: Hulumtimet e mia fokusohen në konceptin e aftësisë për rikuperim të shpejtë nga vështirësitë dhe në pushtetin social. Jam duke hulumtuar këto koncepte dhe rrëfenjat e ndryshme që po e përcaktojnë identitetin rom. Janë disa shtresa dhe identitete në këtë grup. Për shembull, ka persona romë LGBTQI dhe gra rome.

Unë jam gej. Jam krejt ok me këtë fakt, por para se t’i bëja këto hulumtime, nuk i kam menduar shtypjet e ndryshme sociale [me të cilat mund të përballen njerëzit]. Nëse nuk fillon të mendosh për shtypjet e ndryshme që mund t’i përballosh, nuk e njeh gjithmonë shtypjen që ndodh.

I bëra 50 intervista me intelektualë romë, dhe këtu përfshihen persona që janë pjesë e grupit LGBTQI dhe fillova të interesohem për identitetin e tyre. Mu prezantua koncepti i ndërlidhshmërisë. Gjeta se jemi duke u ballafaquar me shtypje të ndryshme nga shoqëria, brenda dhe jashtë [grupeve tona].

Ka burime të dyfishta të shtypjes në jetën tonë. Për shembull, ka pushtet social, që zakonisht është pushtet i dominuar nga meshkujt dhe nuk ndikon vetëm tek komuniteti LGBTQI, por edhe tek gratë, personat me aftësi të kufizuara etj., dhe ne thjeshtë nuk flasim për këtë.

E mbajta një intervistë me një burrë rom gej dhe e pyeta: “Cila është frika juaj më e madhe?”

“Frika ime më e madhe është që jam duke ekzistuar”, tha ai.

Kjo është shumë e frikshme, ta dëgjosh atë fjali, që frika më e madhe në jetën e tij është që ai ekziston, sepse ai nuk gjen dhe nuk mund të gjejë mbështetje nga komunitetet tona. Grupet e romëve janë transfobike, homofobike dhe ksenofobike si shumicë dhe njëkohësisht, komuniteti LGBTQI i përjashton romët. Ata i ekzotizojnë, erotizojnë, ose është koncepti i orientalizmit — për shembull, një grua rome duhet të vallëzojë dhe këndojë.

Sa shpesh po dëgjohen historitë e personave që ballafaqohen me forma të shumëfishta të diskriminimit?

Kur i mbajta këto intervista me ata persona, disa nga pyejtjet e para që i bëra ishin “Si e konsideroni identitetin e juaj? Çfarë është identiteti rom? Çfarë është kultura e romëve?”

Përgjigjet e tyre gjithmonë i përfshinin këto etiketa që i dëgjojmë nga shumica e shoqërisë. Sigurisht, ka edhe simbole bazike — për shembull, gjuha është trashëgimia jonë kulturore.

Mund ta përmendim muzikën dhe vallëzimin, por është një lloj qasje orientaliste që është etnografike dhe antropologjike. E dëmton prodhimin e njohurive rome dhe ndryshimin e rrëfenjave të identitetit rom sepse gjithmonë flasim për studime të ndryshme etnografike dhe flasim për romët në diskurs etnografik. E thjeshtëzon në mënyrë të dëmshme një temë komplekse, sepse ka edhe çështje të tjera. Për shembull, pse nuk flasim për feminizmin rom? Apo punën e grave dhe burrave romë në industrinë e seksit? Edhe këto janë çështje ekzistuese.

Foto: Majlinda Hoxha / K2.0.

Ndoshta është tabu të flasim për këtë, por nuk më pëlqen fjala ‘tabu’ sepse tregon se ka tema dhe subjekte që shoqëria nuk dëshiron t’i pranojë sepse konsiderohen si të turpshme. Edhe mosdiskutimi për temat ‘tabu’ na tregon se kush e drejton diskursin dhe pse diskursi po kufizohet në këtë mënyrë, në tema si strehimi, arsimi dhe shëndetësia.

Sigurisht se këto janë gjëra super të rëndësishme, por janë vetëm maja e akullnajës dhe janë edhe plot shtresa të tjera në komunitetin rom për të cilat nuk po flasim. Për shembull, nëse është një grua rome që vuan me një aftësi të kufizuar [dhe kështu ballafaqohet me forma të shumëfishta të diskriminimit], çfarë duhe të bëjmë?

Çfarë mund të bëjmë për t’i theksuar më shumë shtresat e shumëfishta të identitetit rom? Si mund ta ndihmojmë ndryshimin e diskursit shoqëror, për ta bërë më përfaqësues?

Në një projekt hulumtues, fokusi im ishte në dallimin ndërmjet gjeneratave të romëve. Gjenerata e parë që e intervistova ishin të lindur në vitet e 50-a, e dyta në 70-at dhe ne jemi gjenerata e tretë.

Pyetja ime për ta ishte: “Pse nuk keni folur në të kaluarën për ndërlidhshmërinë, feminizmin apo çështjet LGBTQI?” Përgjigja ishte e lehtë — në atë kohë, fillimisht duhej ta dëshmonin se ekzistonin si grup.

Ata duhej ta dëshmonin identitetin rom. E përmendën sistemin social që nuk i pranoi ata si grup apo etni dhe kjo ishte pikë kryesore për ta — ta fitojnë njohjen për ekzistencën e tyre si romë dhe njohjen që ata kanë nevoja. Fillimisht, ata u deshën të tërheqin vëmendjen e vendimmarrësve për mungesën e arsimimit, mungesën e strehimit dhe mungesën e qasjes në shëndetësi.

Mirë, këto janë hapat e parë, por kohët po ndryshojnë dhe tani ka rrëfenja të reja. Por jemi këtu dhe duhet të flasim me ta, së bashku, për çështje të reja.

Puna e juaj sjell vëmendjen tek diskriminimi i ndërlidhur dhe ndikimi i tij. A çon kjo deri tek një dëmtim të dyfishtë dhe një hapësire të ngushtuar, për shkak se personat e margjinalizuar përballen me vështirësi në përpjekjet e tyre për të gjetur pranim dhe rehati brenda komunitetit rom në njërën anë dhe në komunitetin LGBT në anën tjetër? Sa është i madh ndikimi?

Mund t’i përmendi dy raste. Rasti i parë është nga Parada e Krenarisë në Budapest, që u organizua në vitet e fundit. Në thelb, një grup i romëve transgjinorë u munduan të hynë në afterparty-n e krenarisë së Budapestit, por sigurimi nuk i lejoi dhe kështu nuk mund të hynin — dhe për këtë nuk morrën asnjë shpjegim. Ata e çuan rastin tek autoritetet si dhe u raportua në media.

Shtrohet pyetja: Pse u përjashtuan nga kjo ngjarje? Sepse janë persona transgjinorë, apo sepse janë romë? Apo sepse janë të dyja?

Nëse e kemi një rast të tillë, pse legjislacioni apo gjykata e merr parasysh vetëm një pjesë të një identiteti të caktuar? Dhe nëse e kemi një rast të tillë të ndërlidhshmërisë së shumëfishtë, gjykata duhet t’i ketë parasysh të dyja.

Ka shkelje psikologjike dhe ka shkelje fizike — gjë që ndodhi në Budapest. Një burrë rom queer u lëndua, u rrah fizikisht kur ishte në transport publik. Ja thyen hundën dhe e gjakosën. Ai shkoi direkt në polici dhe e raportoi rastin. Policia e pyeti personin se si mund të ishte cigan dhe gej njëkohësisht.

Dhe kështu diskursi ndalohet sepse ata nuk e kuptojnë. Nuk janë përballur kurrë me këtë çështje, sepse perceptojnë se romët ekzistojnë vetëm si lypës në rrugë, si hajna të dyqaneve; dhe kështu ishte rasti, që kurrë nuk u kishte rastisur më parë dhe thjeshtë nuk e kuptonin.

Përsëri, nëse e kemi një rast ku një person po lëndohet fizikisht, atëherë gjykata duhet ta kuptojë nëse personin e rrahën për shkak të orientimit seksual, apo identitetit gjinor, apo prejardhjes rome, apo të trija. Është shumë e rëndësishme: vendimmarrësit tonë, rekomanduesit e politikave, intelektualët e lartë që nuk e kuptojnë këtë… ka nevojë për njohje të këtyre njerëzve, të njihet që ata i rrahin jo vetëm për shkak të një pjesës së identitetit të tyre, por për shkak të shtresave të ndryshme të identitetit.

Foto: Majlinda Hoxha / K2.0.

A do të thotë kjo se diskriminimi i grupit kryesor ka hedhur hije mbi format e tjera të shtypjes?

Nuk ka nevojë të flasim për këto identitete sepse ka gjëra më të rëndësishme. Por mund të vendosim se cilat janë gjërat më të rëndësishme për shoqërinë dhe pse. Dhe përsëri është çështje e pozitës sociale dhe pozitës së, për shembull, një personi të bardhë, hetero, të klasës së mesme — ata mendojnë se mund ta mbajnë pushtetin për shkak se kanë penis.

Çështja kryesore është se ky është sistem patriarkal dhe se nuk ka rëndësi cila lëvizje është — LGBTQI apo feministe. E citoj Foucault-in, i cili tha se çdo shtypje apo çdo lloj rasti i margjinalizimit përsëritet për shkak se e lejon sistemi patriarkal. Ata mendojnë se kanë të drejtë të bëjnë çfarë të duan.

Pyetja ime është: Prej nga mendon se të vjen e drejta për t’i lënduar të tjerët? Prej nga mendon se të vjen aftësia për t’i kategorizuar të tjerët dhe për ta përcaktuar ekzistencën e identitetin e tyre? A keni të drejtë të thoni se çfarë roli duhet të kenë gratë rome? Tani po pyes nga një pozitë patriarkale.

Kjo është çështja kryesore. Ata mendojnë për veten dhe ne i gjykojmë të tjerët sipas statusit social, sipas gjinisë dhe kështu dështon sistemi jonë. Kjo është kritika ime.

Më kujtohet në një intervistë me një aktiviste rome vitin e kaluar, ajo i kritikoi OJQ-të për mostrajtimin e diskriminimit brenda vet komunitetit, duke thënë se kjo kontribuon në korrektësinë politike por krijon më shumë probleme brenda komunitetit. Si e shihni këtë?

Kjo është një nga problemet kryesore. Janë këta donatorë dhe institucione të mëdha që japin para për projekte të ndryshme, por kurrë nuk i mbështesin rastet e ndërlidhura. I mbështesin të drejtat e grave rome, pas 20 vite të luftës për barazi, por fokusi kryesor është ende ne çështjet e përgjithshme të romëve.

Për shembull, nuk ka projekte të nisura për t’i luftuar problemet e romëve LGBTQI dhe kjo është poenta ime kryesore dhe kritika ime.

Përsëri po i kthehem rolit të pushtetit dhe pozitës, që janë në duar të gjeneratave më të vjetra të cilat — edhe pse jam përmendjes së moshës — disi e kanë ndalur diskursin. Ato nuk e ndryshojnë rrëfenjën dhe janë të lumtur me punën e tyre. Nuk shkruajnë apo nisin projekte për ndërlidhshmërinë, për romët LGBTQI, apo romët me aftësi të kufizuara. As organizatat bazë nuk i nisin; është temë shumë e madhe, por brenda temës së arsimit mund ta integrojmë apo përfshijmë për shembull temën e komunitetit LGBTQI — ta edukojmë sistemin për të drejtat LGBTQI, apo të drejtat e grave.

Për shembull, ne nuk flasim për shëndetin mendor të romëve, sepse nuk flasim për shkallën e rasteve të vetëvrasjes në grupet rome, që është një nga shkallat më të larta të vetëvrasjes në Hungari. Do të thotë që edhe personat romë bëjnë vetëvrasje dhe ka nevojë ta mbështesim shëndetin mendor të romëve — ky mund të jetë një projekt, për shembull.K

Kjo bisedë është redaktuar për gjatësi dhe qartësi. Intervista u zhvillua në gjuhën angleze.

Foto kryesore: Majlinda Hoxha / K2.0.