Viti 2019 plotësoi shumë ëndrra për skenaristen sarajevase Elma Tatargić. Dy filmat që i punoi — “Zoti Ekziston, Emri i Saj Është Petrunija”, një bashkëpunim me regjisoren maqedonase Teona Mitevska, dhe “Qepjet”, me regji të filmbërësit serb Miroslav Terzić — patën sukses të madh ndërkombëtar.

Ajo nisi të punonte filma të rinj, por pandemia COVID-19 i vuri ledh çdo gjëje.

Tataragić i takon breznisë së profesionistëve filmikë boshnjakë që janë rritur krahas Festivalit të Filmit të Sarajevës. Tash e më se një dekadë, ajo është një ndër programueset e festivalit që merren me përzgjedhjen e kandidatëve për garën kryesore të tij; çmimi kryesor për edicionin e sivjetëm shkoi për filmin “Exile” nga regjisori kosovar-gjerman Visar Morina.

Në vitin 2016, ajo provoi me sukses lëmin e filmave të shkurtër si skenografe dhe regjisore e filmit “Kujtoj”, i cili u shfaq në disa festivale ndërkombëtare.

Si për të, ashtu edhe për shumë profesionistë të tjerë filmikë anekënd botës, ky vit ka qenë më i ngadaltë, por gjithashtu i ka ofruar asaj përvojën e re dhe domethënëse të organizimit të një festivali online gjatë një pandemie.

K2.0 u ul me Tataragić-in për të kuvenduar rreth kësaj përvoje, ndikimit të pandemisë në industrinë rajonale të filmit dhe pozitën e grave në bërjen e filmave.

Tapeti i kuq i Festivalit të Filmit të Berlinit me ekipin filmik të “Zoti Ekziston, Emri i Saj Është Petrunija”. Foto nga Elma Tataragić.

K2.0: Çfarë përvojash keni pasur me edicionin e 26-të të Festivalit të Filmit të Sarajevës? Në çfarë shkalle kanë ndikuar programin rrethanat e pandemisë, formati online i festivalit dhe mungesa e atmosferës së zakonshme të festivalit në qytet?

Elma Tataragić: Me të vërtetë ka qenë një vit i vështirë. Prej marsit, kur u ngujuam dhe situata në Evropë filloi të përkeqësohej, e dinim sigurisht që do ta organizonim festivalin pavarësisht nga kjo. Natyrisht, nuk ishim të sigurt për formën.

I zhvillonim disa mundësi krahas njëra-tjetrës. Secila përfshinte një platformë on-demand, e cila doli të jetë alternativa më reale duke marrë parasysh gjendjen e tanishme. Kemi pasur opsione të tjera, pra përveç katalogut tonë on-demand, e dinim që do të mund t’i bënim disa shfaqje në kinematë dhe lokalet e hapura që zakonisht i përdorim. Arsyeja ishte fakti që, për një çast, gjithçka ngjante se u kthye nga normalja. Hapeshin kufijtë, mysafirët konfirmonin pjesëmarrjen dhe njerëzit nisën të interesoheshin për festivalin.

Sidoqoftë, në fund të qershorit, situata u keqësua sërish dhe mbërriti pikën kritike në fund të korrikut. Deri atëherë vendimi ynë ishte veçse i qartë.

Më duhet ta pranoj që ishim të gatshëm për një edicion online sepse po e zhvillonim konceptin që nga marsi, ndërsa zbatimi nisi në maj. Bashkëpunuam me disa partnerë, përfshirë platformën Shift72 e cila barti filmat tanë.

Pra, dhjetë ditë para festivalit, ne patëm luksin — të cilin e kishim siguruar gjatë muajve të kaluar — të marrim një vendim kaq radikal, vendimin që jo vetëm të vazhdojmë me festivalin, por edhe ta zhvendosim plotësisht në hapësirën virtuale. Kjo do të thotë që vendosëm të mos kemi vizitorë në Sarajevë dhe të mos i shfaqim filmat para një audience të gjallë.

Ndryshe nga disa festivale të tjera të filmit, anulimi ose shtyrja nuk ishte opsion për ju?

Nuk donim që të ndodhnin këto për arsye të ndryshme. Në thelb, nuk ka kuptim të mbahet pezull një festival.

Po shohim që pandemia nuk qetësohet brenda natës dhe as s’do të mbarojë brenda natës. Nëse shtyn festivalin, atëherë kapërcen në hapësirën e një festivali tjetër, dhe ky është një problem që prek tërë industrinë. Ekziston një kalendar. Është vështirë ta shtysh një festival pa i rrezikuar kolegët e tu.

Një argument tjetër i shënueshëm është që industrisë i duhet festivali në këtë kohë. Industrisë, duke qenë ballaballë me një krizë të madhe, i duhet secili festival në këtë kohë. Për këtë arsye e ndjemë shtytjen për të vazhduar, për t’ua dhënë mundësinë filmbërësve rajonalë që së paku t’i reklamojnë filmat që kanë përgatitur për vite me radhë dhe që i kanë punuar për një kohë të gjatë.

Nëse i shikoni shkurtimisht zhvillimet e industrisë së filmit prej mbajtjes së Festivalit të Filmit të Berlinit, do ta vëreni një hendek tepër të madh, ku promovimet e filmave kanë ngecur plotësisht. Nuk po flas vetëm për filmat rajonalë, por filmin botëror në përgjithësi. Tash që kinematë multipleks janë rihapur në Mbretërinë e Bashkuar, menaxherët e tyre kanë telashe sepse nuk kanë çfarë të shfaqin, sepse Hollywood-i ka bllokuar krejtësisht lëshimin, shpërndarjen dhe reklamimin e filmave të rinj. E gjithë industria vetëm po rri dhe po pret. Nuk donim ta bënim atë. Dëshironim të bënim diçka tjetër, diçka të re.

Elma Tataragić. Foto: Admir Dervisevic, nga Festivali i Filmit i Sarajevës.

Disa festivale të tjera vendosën të bëjnë diçka të ngjashme sikur ne. Një nga ta është CPH:DOX, një festival shembullor në Kopenhagë i filmave dokumentarë hibridë që u mbajt në mars. Megjithatë, ata nuk patën kohën për të menduar se çfarë mund të bënin me ngjarjet e tjera të festivalit, kështu që ishin të kufizuar brenda një platforme online për shikimin e filmave. Ne patëm përparësinë krahasimtare, një periudhë të caktuar kohore për t’u përgatitur më mirë.

Për fat të keq, doli që lojtarët e mëdhenj sikur Cannes, Karlovy Vary dhe disa të tjerë nuk bënë asgjë fare, pra kurrkush nuk na e ndriçoi udhën. Sido që të jetë, ne vendosëm të jemi guximtarë dhe u përpoqëm të bëjmë diçka më vete. Komentet që vazhdojmë t’i marrin tregojmë që bëmë punë të mirë dhe se njerëzit, së paku ata nga industria e filmit, u mblodhën rreth kompjuterëve dhe kinemave shtëpiake për disa ditë. Ata shikuan filma, ndoqën diskutimet tona dhe morën pjesë në punëtori të ndryshme. Tekefundit këto janë të gjitha ngjarjet që ishin të mundshme në platformën tonë virtuale.

Mendoj se kemi arritur të hapim një epokë të re për Festivalin e Filmit të Sarajevës. Pas kësaj, kurrë më nuk do të jetë njëjtë.

Kam përshtypjen që filmi pati rëndësi të jashtëzakonshme gjatë ngujimit. Ishte medium që qasej rregullisht nga njerëzit për t’i mbushur ditët e tyre.

Pandemia i hodhi dritë diçkaje shumë të rëndësishme dhe madje mikluese për profesionin tonë: pavarësisht krizës, audienca pashmangshmërisht gjen vullnetin dhe mënyrën për të konsumuar media audiovizuale.

Për disa platforma të mëdha globale online, kriza nuk duket se është financiare. Të hyrat e tyre po rriten kryesisht sepse është shtuar interesi gjatë pandemisë. Falë teknologjisë, nuk është e domosdoshme të dalim për ta parë një film ose një serial. Ka opsione dhe mundësi të shumta.

Këto kohë të vështira dhe sfiduese kanë treguar që njerëzve u duhet t’i shikojnë disa rrëfime njerëzore, të përditësohen me çfarëdo përmbatjeje. Është gjë themelore për njerëzit. Është e pazëvendësueshme për ta. Sikur në kohët e lashta kur njerëzit mblidheshin rreth zjarrit për të treguar histori, edhe kjo është tregimtari, paçka se e shprehur në një mënyrë tjetër.

Është e mrekullueshme për të gjithë ne që i përkasim industrisë. Sidoqoftë, kemi çështje të tjera para vetes. Reklamimi i një produkti dhe pasja e një kanali të mirë për ta bërë atë është njëra anë, por tash pyetja është si të filmohet produkti. Vetëm vitin tjetër do të qartësohet shkalla e vërtetë e krizës së industrisë audiovizuale, sepse produksioni i filmave ka qenë së fundi i pakët, sidomos në rajon.

Le të kthehemi pak te FFS-ja. Këtë herë pamë që vetë filmat mund të tërheqin vëmendjen, ose që festivali ofroi diçka përtej zbavitjes së njohur në rrugët e Sarajevës.

Për ne që organizojmë festivalin dhe bëjmë përgatitjet gjatë vitit, fokusi ynë kryesor gjithmonë kanë qenë filmat. Çfarë ndodh në rrugët e Sarajevës është një lloj veçorie shtesë që nuk ka të bëjë fare me ne, por kështu e ka përqafuar qyteti festivalin.

Sidoqoftë, kriza e tanishme është padyshim kthim te vlerat thelbësore. Është rirregullim i fuqive dhe prioriteteve, qofshin individuale ose private. Në një mënyrë, është një periudhë kur vërtetë duhet të zbulojmë çfarë është e rëndësishme për ne, çfarë shohim si thelbësore, në rrethana shumë të veçanta.

Elma Tataragić. Foto nga Festivali i Filmit i Sarajevës.

Prapë, festivali s’përbëhet thjesht nga filmat; janë edhe njerëzit që lidhen me filmat, të cilët shpenzojnë vite të tëra për t’i prodhuar. Jemi të afërt me këta individë. CineLink Industry Days na lejon të qëndrojmë në kontakt me zhvillimet në rajon, pra e kemi parë si të nevojshme ta bashkojmë rajonin, t’i bashkojmë filmat, paçka se virtualisht, të flasim për ta, t’i bindim këta njerëz se nuk janë vetëm. Kjo është vendimtare në një situatë të këtillë.

Për ta përmbledhur, përvoja juaj online tregon se është prapëseprapë e mundshme të organizohet festivali në këtë mënyrë? A mendoni që kjo përvojë do të jetë e zbatueshme edhe në të ardhmen, në kuptimin që akoma mund ta mbani kanalin online kur festivali të kthehet në formatin fillestar?

Është e pamundshme të kthehemi prapa. Kjo është diçka që kemi planifikuar dhe zbatuar gjatë procesit, në pajtim me rrethanat e tanipërtanishme. Vetëm tash, ose në fakt nga mesi i shtatorit deri në mes të dhjetorit, pasi të pushojmë pakëz, do të kemi takime të mëdha për të diskutuar se si do të duket Festivali i Filmit i Sarajevës në dekadën e radhës.

Sipas meje, kjo përvojë thjesht nuk mund të hiqet mënjanë. Edhe nëse vitin tjetër çdo gjë duket sërish identike si në kohën para pandemisë, nuk mund të harrojmë se çfarë na ka sjellë ky vit. Dhe pavarësisht nga të gjitha vështirësitë, vërtetë na ka prurë gjëra interesante.

Një nga gjërat interesante në frontin profesional është pa dyshim mundësia për të qenë i pranishëm virtualisht në një vend, gjë që ndonjëherë mund t’i hapë dyert për mysafirë që përndryshe nuk do të mund t’i pritnim.

Përtej kësaj, kjo na lejon të veprojmë me përgjegjësi dhe mirësi ndaj mjedisit, pra nuk udhëtojmë me avion gjatë gjithë kohës. Nuk do të mund të udhëtojmë siç jemi mësuar prej këtij viti e tutje. Natyrisht, nevoja e njerëzve për t’u takuar ballë për ballë nuk do të zhduket, por duke i kujtuar gjithë këto, platformat online do të jenë aq më relevante.

Përmendët filmbërjen rajonale. A keni dijeni për mënyrën se si po ballafaqohen kolegët e juaj me këto rrethana dhe si e ka ndikuar pandemia produksionin e përgjithshëm filmik?

Shumë filmime janë anuluar, ndërsa filmat që është dashur të kryhen po finalizohen me disa vonesa. Këto lloj ndërprerjesh shkaktojnë shpenzime të mëdha për çdo ekip produksioni. Çdo vonesë përtej planeve është katastrofë financiare më vete, sidomos në një situatë ku fondet për këtë sektor po shkurtohen.

Në rajon, edhe pse nuk është fushë me lule kudo qoftë në këtë pjesë të botës, situata dallon nga shteti në shtet. Thuajse të gjitha thirrjet e planifikuara për oferta janë çuar deri në fund. Disa buxhete kanë mbetur të njëjta, disa të tjera jo. Bosnja dhe Hercegovina gati sa nuk e miratoi një buxhet që do të jepte momentum, të sillte një valë të re të përpjekjeve krijimtare, por u kthye te buxheti i vjetër dhe — mund të them me siguri të plotë — është një shumë e varfër krahasuar me vitet e mëhershme.

Filmimet janë anuluar dhe janë bërë pak prej tyre që nga marsi. Filmimet e reja vetëm sa kanë nisur në Serbi dhe në Kroaci, por edhe ne do të bashkohemi së shpejti. Shkurt e shqip, ndodhi një pauzë e përgjithshme gjashtëmujore që shpuri te një pauzë në prodhim, dhe ky është efekt dominoje. Privatnikët — dhe shumica e njerëzve në industrinë e filmit janë privatnikë — efektivisht kanë mbetur pa të vetmin burim të të ardhurave. Këta njerëz nuk kanë paga të garantuara dhe tash nuk kanë siguri në komunitetet tona.

Shumë ekipe filmike nuk kanë mundur të bëjnë asgjë për muaj të tërë, ose të fitojnë për të njëjtën arsye. Janë qindra profesionistë që tash kanë mbetur buzë varfërisë. Pra mund të themi me siguri që e gjithë industria e filmit në rajon është tash në rrezik.

Sidoqoftë, kjo krizë nuk e ka pasur jetën e gjatë. Ka nisur para gjashtë muajsh dhe nuk do të jetë aq keq nëse nisim produksionin e filmave së shpejti. Në anën tjetër, pasojat e vërteta do të ndihen vitin tjetër. Mendoj që lista e konkurrentëve për edicionin e 27-të të Festivalit të Filmit të Sarajevës nuk do të jetë aq e madhe sa këtë vit, sepse është filmuar pak dhe kjo do të ndikojë. Gjithashtu ndodhi një ndalesë e vogël në prodhimin e filmave, ose thënë më mirë në financim. 

Shumica e produksioneve filmike në rajon varen nga bashkëprodhimi, dhe kjo nuk ka funksionuar si duhet në muajt e fundit.

Në edicionin e sivjetëm të FFS-së, një numër i konsiderueshëm i filmave që do të shfaqen në kategoritë që keni programuar, të metrazhit të gjatë dhe të atij të shkurtër, janë bërë me regji të grave. A keni përshtypjen që filmbërëset kanë pasur prani më të madhe në 10 deri në 15 vitet e fundit dhe se është fituar më shumë hapësirë në këtë aspekt?

Fakti është që filmbërëseve, të cilat gjithmonë kanë pasur zë, më në fund u është dhënë hapësira. Është e rëndësishme që kjo po diskutohet në industrinë e filmit, që statistikat vazhdimisht po mblidhen, që gratë të cilat ia dalin janë shumë të zëshme dhe janë ambasadore të ndryshimit.

Fakti që, në pesë deri shtatë vitet e fundit, biseda ka qenë që shtatë përqindëshi ose dhjetë përqindëshi i qasjes së grave në produksionin e filmave dhe në filmbërje ka prodhuar rezultate mjaft të mira. Dhe kjo ilustron sa vendimtare është të komunikohet për problemet, të ngresh zërin për të neglizhuarit.

Gratë janë neglizhuar për mijëra vjet dhe ky nuk është fare lajm. Vetë fakti që ende i diskutojmë këto çështje do të thotë që ato ende janë të pranishme. Dhe kjo çështje është akoma e pranishme në industrinë e filmit; gratë thjesht shihen ndryshe në film. Është e rëndësishme të kihet një diskutim i hapur, me argumente.

Nëse dikush bën një llogari dhe thotë që dy nga 100 filma të prodhuar në Bosnjë e Hercegovinë deri në vitin 1992 janë bërë me regji të grave, ky është fakt. Është e pamundshme të mos ketë gra që kanë diçka për të thënë. Një tregues mjaft i mirë është se numri i grave që pranohen në shkollat evropiane të filmit është tash gati-gati i barabartë me atë të burrave. Sidoqoftë, numri i grave që bëjnë filmat e parë është shumë më i vogël, pra pyetja është çfarë ndodh mes diplomimit dhe filmave të tyre të parë? Qartazi ekziston një problem në atë drejtim.

Deri në çfarë shkalle janë hapur temat që lidhen me çështjet e grave në prodhimin e filmave rajonalë? Ju keni shkruar skenarin për “Qepjet” dhe “Zoti Ekziston, Emri i Saj Është Petrunija”, filma që kanalizohen pikërisht në atë drejtim: paraqitjen e personazheve të forta femërore që janë të gatshme t’i tejkalojnë kufizimet e vëna nga sistemi patriarkal.

Burrat filmbërës gjithmonë e më shumë kanë eksploruar këtë [temë]. Për shembull, filmi “Qepjet” — unë e shkrova skenarin por regjisor ishte Miroslav Terzić.

Numri i rrëfimeve të grave është rritur. Gratë si personazhe vazhdojnë të jenë më të pranishme në produksionin e filmave rajonalë. Ka shumë depërtime interesante dhe të guximshme në këtë aspekt, personazhe jashtëzakonisht interesante që nuk janë parë në film deri më tani, disa tema krejtësisht të ndryshme. Dhe do të ketë më shumë nga ky drejtim.

Ç’është interesante, filmbërësit e rinj, dhe këtu flas për burrat, janë më të gatshëm të flasin për gratë, të përfshijnë gratë si personazhe. Ata i shohin gjërat ndryshe sepse janë rritur në një botë ku këto çështje diskutohen hapur. Do të ishte fort mirë të mos duhej të prisnim 3000 vjet për ta nisur diskutimin për secilën çështje, por më mirë është vonë se kurrë. Shpresoj të jetë mësim për disa gjëra të tjera që tash po bëhen vazhdimisht më problematike.

Për ju si skenariste, cili është aspekti më i rëndësishëm i një rrëfimi?

Fillimisht, nuk e di se a mund të jap përgjigje për këtë pyetje. Duke punuar skenarin tim të parë për filmin “Bora” me Aida Begić-in, ne nuk kishim fare ide se si do të dilte filmi. Atëherë u bëmë bashkë si dy të reja, të sapodala nga Akademia, dhe mbase ishte hap logjik të merreshim me filma të metrazhit të gjatë asokohe. Por situata ishte paksa e vështirë, ishte e pasigurt për filmin.

Pyetja që ia bënim vetes, e cila na ndihmoi ta parafytyronim një kornizë narrative për filmin tonë, ishte përse jetojmë këtu? Është një pyetje që vazhdoj t’ia bëj vetes goxha shpesh edhe sot. Është pyetja që na çoi te një rrëfim për një fshat imagjinar me gra.

“Qepjet” është për diça tjetër. Nuk besoja që diçka e tillë po ndodhte në botën bashkëkohore ku jetonim. Më fyu në shumë mënyra. Më fyu si njeri, si grua, se fëmija i dikujt mund të shitet, se dikush mund të përfitonte nga ta, se ka nivele të ndryshme të pushtetit që kurrë nuk kanë ndriçuar këto raste. Pafuqia dhe zemërimi që ndjeva ishin shtysat për këtë rrëfim.

Në anën tjetër, “Petrunija” është një lloj mosbindjeje. Dhe kjo mosbindje është qartazi e dukshme në film. Nuk ka receta të gatshme. Skenaret vijnë në jetë varësisht nga çasti dhe rrethanat ku ndodhemi.K

Imazhi i ballinës: Sanela Zukić, nga FFS.