Një grup njerëzish mblidhen në skenë përreth trupit të zhveshur të një gruaje. E lajnë, ia krehin flokët dhe e veshin atë. Vajtojnë. Hedhin grushte plot dhe mbi të. E zbukurojnë me lule.

Vepra teatrore “Goodbye, Lindita”, [shqip: Lamtumirë, Lindita], është frymëzuar nga vdekja e njerkës së regjisorit Mario Banushi. Regjisori 25-vjeçar grek, fëmijë i dy emigrantëve shqiptarë, është një yll në ngritje në skenën teatrore greke. Ai e ka kanalizuar përvojën e tij të humbjes në një trilogji ekzistenciale për jetën dhe vdekjen, në të cilën “Lamtumirë, Lindita” është pjesa e dytë. Kjo vepër trepjesëshe e pasur pamore dhe pa fjalë, ka bërë që ai të marrë vlerësime në vend dhe në shtypin ndërkombëtar. Veprat e tij janë shumë personale, të lidhura me historinë e tij familjare dhe trashëgiminë shqiptare, përvojën e tij të vajtimit dhe ritualet që rrethojnë ardhjet dhe daljet tona nga kjo botë, si dhe me traditat popullore ballkanike. Vepra e tij bashkon imazhet fetare dhe folklorike, të brendshmen dhe të mbinatyrshmen. Është e ngjyrosur me surrealen. Duart dalin nga kornizat e fotografive, trupat dridhen dhe njerëzit fluturojnë nga dritaret.

Pas diplomimit si aktor në Shkollën e Dramës së Konservatorit të Athinës në vitin 2020, Banushi dëshiroi të merrej me regji. Por për shkak se ishte shumë i ri dhe pa ndonjë përvojë të mëhershme si regjisor, u përpoq ta gjente një teatër ku mund të shfaqej puna e tij. Në fund, ai shfaqi në skenë punën e tij debutuese, “Ragada”, e cila u frymëzua nga nëna e tij, në një apartament në Athinë, punë që shpejt u bë shumë e njohur për publikun. Pas kësaj, Teatri Kombëtar i Greqisë ia kërkoi ta realizonte pjesën e dytë të trilogjisë, “Lamtumirë, Lindita”, e cila pati premierën në fillim të këtij viti dhe tashmë shfaqet rregullisht.

Për momentin, në një turne ndërkombëtar, “Lamtumirë, Lindita” së fundmi fitoi çmimin special “Jovan Ćirilov” në BITEF (Festivali Ndërkombëtar i Teatrit në Beograd) në Beograd. Sipas deklaratës së jurisë, vepra e Banushit zë vend mes “jetës dhe vdekjes, komunitetit dhe vetmisë, të rëndomtës dhe sublimes”. Pjesa përmbyllëse e trilogjisë, “Taverna Miresia: Mario, Bella, Anastasia”, e frymëzuar nga babai i tij i ndjerë dhe taverna që ai e kishte nën pronësi, u shfaq në korrik 2023 në Festivalin Epidaurus të Athinës (një festival arti që mbahet çdo vit në Athinë dhe Epidaurus). Michael Billington, kritiku i shquar në The Guardian për gati 50 vjet, e quajti atë “një talent të ri ngazëllues”. Së fundmi, ai po punon me Fondacionin Onassis për të shtjelluar më tej traditat popullore të rajonit rreth dashurisë dhe ëndrrave.

K2.0 bisedoi me Banushin për prejardhjen e tij familjare, sfidat me të cilat përballen krijuesit e rinj të teatrit në Greqi dhe frymëzimin që gjen tek tregimet e gjyshes së tij.

K2.0: Pjesët që përbëjnë këtë trilogji duket qartë që janë shumë personale, që lidhen me familjen tuaj. Çka ju frymëzoi për t’i krijuar këto vepra dhe a kishit si qëllim që nga fillimi ta krijonit një trilogji?

Mario Banushi: Kur fillova të punoja në veprën time të parë, “Ragada” , që do të thotë strijat, nuk e kisha në mendje të bëja një trilogji. Por pasi përfundova veprën time të parë dhe nisa të mendoja për tjetrën, e kuptova se ndoshta mund të bëhej një trilogji, sepse vepra ime e parë fliste për nënën dhe ishte diçka me të vërtetë personale për mua. Me veprën e dytë, “Lamtumirë, Lindita”, po mendoja për njerkën time. Atëherë mendova, ndoshta në një pjesë tjetër do të mund të flisja për babanë. Më pëlqen ideja që të filloj me nënën dhe pastaj në mes është njerka ime, një tjetër person i rëndësishëm në jetën time. Dhe mbaroj me babanë, që do të thotë se po e filloj dhe po e mbaroj me dy njerëzit që më sollën në jetë.

A mund të na tregoni më shumë për prapavijën tuaj familjare dhe se si ajo e ka formësuar punën tuaj?

Prindërit e mi jetonin në Shqipëri kur u takuan. U dashuruan. Dhe pastaj u larguan nga Shqipëria. S’ka qenë aq e lehtë të biesh në dashuri atje, në ato vite. Nuk ka qenë e lehtë të thuash “e dua këtë njeri. E dua këtë grua. E duam njëri-tjetrin”. Kështu, kur u hapën kufijtë, ata u larguan nga Shqipëria dhe u nisën në këmbë për në Greqi. Zgjati me ditë. Dhe ata erdhën në Greqi, si emigrantë.

Jam fëmijë i prindërve emigrantë. Disa muaj para se të lindja, babai u kthye në Shqipëri sepse ishin divorcuar, kështu që muajt e parë të jetës nuk kam qenë me babain. Më ka rritur gjyshja ime, në familjen e saj, në fshatin e saj. Kam jetuar aty deri në moshën pesë-vjeçare e gjysmë dhe më pas u ktheva në Greqi, ku vazhdova të jetoj me nënën dhe motrat e mia. Kam shumë pamje në mendjen time nga kjo kohë, tradicionale, gjëra kulturore, aspektin estetik.

Më interesojnë disa nga zgjedhjet specifike estetike që keni bërë në “Lamtumirë, Lindita”, veçanërisht mënyra se si i përfshini imazhet fetare dhe ritualet tradicionale ballkanike të zisë në vepër —  dhe ajo skena kyçe në të cilën trupi i vdekur i gruas pastrohet butësisht dhe pastaj vishet si nuse.

Ngjyra është shumë e rëndësishme për mua. Doja t’i vendosja ngjyrat tradicionale,të kuqen dhe të artën, në vepër. Doja të krijoja një nuancë, që kalon nga jo-ngjyrat, ngjyrat e vdekura, në të kuqe dhe të artë. Desha që ngjyrat të ishin të fuqishme.

Në Shqipëri dhe Greqi, ekziston një traditë që kur një grua vdes para se të martohet, e veshin me fustan nusërie. Kjo tregon shumë për mënyrën se si e shohim jetën në këto vende. Ia veshim një fustan nusërie një të vdekure, sepse është shumë e rëndësishme që një grua ta veshë një fustan nusërie. Doja që shfaqja t’i përmbante këto pyetje. A e pastrojmë të vdekurin/en apo e pagëzojmë? A ia veshim fustanin e nusërisë sepse ajo ka vdekur? Apo ia veshim për martesë? A simbolizojnë lulet pikëllim? Apo diçka të re? Dua ta krijoj këtë lloj diptihi.

Më la shumë përshtypje gjithashtu imazhi i “Madonës së zezë” në pjesë. Nga erdhi frymëzimi për këtë?

​Doja të vendosja diçka nga bota jonë në këtë shfaqje. Teksa po mendoja se çka doja të krijoja, shkova për pushime në ishullin Kythira, i cili ka një pikturë të vjetër të një “Madone të zezë”, “Madonna Negra”. Kur hyra në kishën e zbrazët, aty s’ishte askush përveç një gruaje zezake që ishte e gjunjëzuar para saj duke u lutur. Ishte pamje kaq e fortë dhe doja ta vendosja në shfaqje. Pra, e rikrijuam këtë pikturë të “Madonna Negra”; është e të të njëjtës madhësi.

Më pëlqeu ndërlidhja sepse personazhi kryesor është nga një vend tjetër dhe e pagëzojnë atë. Dhe është historia e nënës sime. Ajo është pagëzuar në Greqi, por ka pasur prejardhje nga Shqipëria. Ata dëshironin t’ia ndryshonin emrin dhe t’i vendosnin një emër të ri, një emër grek. Pra, e doja këtë ndërlidhje mes Madonës dhe personazhit kryesor. Më duket sikur thotë diçka për atë se si është të vish nga një vend tjetër.

“Lamtumirë, Lindita” është shfaqje mjaft fizike dhe ekspozuese për aktorët/et. Si punoni me ansamblin për ta ndërtuar besimin? Cili është procesi juaj krijues si regjisor?

Më pëlqen ky proces dhe jam krenar me ekipin tim, sepse ata me të vërtetë u angazhuan me idetë e mia dhe me mua. Si fillim, ne ndamë histori dhe ndjenjat tona rreth vajtimit. Ishim me të vërtetë të hapur. Për mua si regjisor ishte e rëndësishme që edhe unë të ndaja gjëra me ta. Nuk doja që aktorët/et e mi/a të ishin të hapur/a dhe unë thjesht t’i dëgjoja. Edhe unë doja të isha i hapur. Jam munduar ta krijoj një atmosferë gjatë provave, me muzikë dhe drita për ta bërë një zonë rehatie për të qenë të hapur. Më pas nisa t’i provoja me ta disa ide që i kisha menduar para fillimit të provave. E kisha në mendje që doja ta përfundoja me këtë imazh që kisha në mendje, ndaj provuam shumë gjëra dhe në fund përfundoi duke qenë një pjesë e madhe e shfaqjes.

Puna juaj ka një cilësi shumë kinematografike. A ndikoheni nga filmi dhe nëse po, cilët regjisorë ju frymëzojnë?

Shoh shumë filma dhe puna ime ka të bëjë shumë me imazhin, njësoj si kinemaja. Kam shumë referenca në punën time, por nuk janë referenca të drejtpërdrejta. Ka njerëz puna e të cilëve më pëlqen. [Pier Paolo] Pasolini, Roy Andersson, [Andrei] Tarkowsky, për imazhet dhe energjinë shpirtërore, David Lynch, më shumë për atmosferën dhe Sergej Parajanov, për përdorimin e imazheve tradicionale.

Teksa puna juaj është shumë vizuale, dizajni i tingullit luan rol të madh në krijimin e atmosferës në “Lamtumirë, Lindita”.

Tingulli është gjithashtu shumë i rëndësishëm. Kisha në mendje kishat ku e dëgjon jo vetëm zërin e priftit, por edhe gjatë pashkëve, kur kemi ato fishekzjarret —  kur Jezusi ringjallet — që është tradicionale në Greqi dhe vende të tjera. Doja gjithashtu që këto rituale dhe gjëra shpirtërore të përziheshin me gjërat shumë të zakonshme si tingujt e televizorit, zërat nga jashtë, cicërimat e zogjve, lehjet e qenve — tingujt nga jeta e përditshme.

Kishte një cilësi magjike te “Lamtumirë, Lindita”, një ndjenjë mbizotëruese e të çuditshmes, me trupa që dilnin nga orenditë dhe duart që dilnin nëpër mure. Prej nga erdhi kjo?

Mendoj se vjen nga fshati im dhe vende si fshati im. Në Ballkan jemi më të hapur ndaj këtyre lloj energjive, këtyre gjërave shpirtërore. Kjo nuk do të thotë se unë besoj në gjëra që janë të çuditshme. Por besoj se gjërat nuk janë aq të pastra, nuk futen aq lehtë në kuti. Si fëmijë, më pëlqente të dëgjoja histori për shpirtrat dhe njerëzit që varroseshin. Më kanë pëlqyer këto histori që m’i tregonte gjyshja.

Unë gjithashtu doja të krijoja ndjenjë të padurimit rreth asaj që do të ndodhë më pas. Nuk është se doja ta bëja një triller, por më pëlqen kur njerëzit shohin një shfaqje dhe i përjetojnë këto momente të tronditjes apo frikës, si momenti me dorën, sepse më kujton se si ndihesha si fëmijë kur i dëgjoja historitë.

Fillimisht je trajnuar si aktor. Çka ju shtyri të kalonit në regjisor?

Fillova në shkollën e dramës së Konservatorit të Athinës. Është një nga shkollat më të mira të dramës në Athinë. Kemi shumë shkolla të dramës, por ky është i vetmi program që zgjat katër vjet. Më pëlqeu shumë kjo përvojë, ndonëse ishte shumë e vështirë. Ishim aty çdo ditë nga ora 10 e mëngjesit deri në 11 të natës. Nuk ke pasur kohë të lirë. Në universitet e kam kuptuar se dua të bëhem regjisor. Mentorët tanë shpesh na jepnin udhëzime dhe unë gjithmonë doja të shtoja diçka.

Disa nga profesorët/et e mi/a në fillim më thanë: “je aktor, aktor i mirë, të lutem përqendrohu në këtë”. Por, në fund u pajtuan që, po, ti je aktor, por mund të bëhesh edhe regjisor. Për shfaqjet tona përfundimtare e kam bërë edhe skenografinë sepse më pëlqen skenografia. Më pëlqejnë të gjitha gjërat. Më pëlqen të vizatoj, të përfshihem me dizajn, të këndoj dhe kjo është arsyeja pse dua të vendos gjithçka në punën time.

Përfundova në 2020 dhe fillova veprën time të parë. Është për të qeshur, sepse do të ligjëroj në Konservatorin e Athinës prej shkurtit, në të njëjtën shkollë të dramës ku kam studiuar. Nuk kanë profesor/e kaq të ri/re aty, por studentët/et deshën. I thanë drejtorit të shkollës së dramës se duam që Mario të vijë e të na mësojë disa gjëra.

Në fillim të këtij viti, studentët/et dhe artistët/et e teatrit në Greqi dolën rrugëve në shenjë proteste ndaj ndryshimeve në sistemin qeveritar të kualifikimit të punës, të cilat ata/o mendonin se e zhvlerësonin arsimin dhe statusin e tyre profesional. Çka fshihej pas këtyre protestave? Dhe cili ishte rezultati?

Është e ndërlikuar. [Sistemi u ndryshua në mënyrë që] diploma që merr si aktor/e të ketë të njëjtën vlerë me një diplomë të shkollës së mesme. Nuk është njësoj si të kesh qenë në universitet. Kjo është e çuditshme sepse shkollat e dramës janë të një vështirësie tjetër. Kjo është votuar nga njerëz që nuk i kuptojnë artet, gjë që është qesharake, por edhe e trishtë. Prandaj [studentët/et protestuan] dhe mbyllën teatrot, kjo është arsyeja pse pushtuan ndërtesa dhe mbajtën protesta. Dhe po, disa gjëra ndryshuan, por shumë pak.

Si është situata tani në Greqi për të rinjtë e të rejat e diplomuar/a dhe artistët/et në krijim e sipër?

Është shumë e vështirë për artistët/et e rinj/eja. Nuk marrin rezidenca. Është e vështirë t’ia nisësh. Në Greqi, shumë nga njerëzit që punojnë në teatër janë njerëz të famshëm ose ata që kanë familjarë të famshëm në teatër. Në Greqi ka shumë familje teatrore. Është e trishtë sepse kur fillova, ishte e vështirë të gjeja njerëz që kishin besim në mua. Sigurisht, e kuptoj këtë. Jam i ri. Nuk e kanë parë kurrë punën time më parë. Por është gjithashtu e çuditshme që është kaq e vështirë t’ia fillosh.

Shfaqja është pritur mirë dhe është vlerësuar mirë nga shtypi ndërkombëtar. Michael Billington i The Guardian ju quajti një “talent i ri ngazëllues”. Çfarë ndikimi pati kjo në karrierën tuaj?

Është e rëndësishme të kesh këtë njohje, si në arenën ndërkombëtare ashtu edhe brenda vendit. Tani, biletat e shfaqjes “Lamtumirë, Lindita” janë gjithmonë të shitura, gjë që nuk ndodh shpesh në Greqi. Mendoj se me të vërtetë më ndihmoi. Jam ende duke punuar me Teatrin Kombëtar, por më janë hapur shumë dyer të tjera.

Si lidhet pjesa e tretë e trilogjisë, “Taverna Miresia: Mario, Bella, Anastasia” me dy pjesët e mëparshme?

Ato janë të lidhura, por nuk është e nevojshme që t’i shihni të tria për të kuptuar këtë ndërlidhje. Nëse shihni “Ragada” dhe “Lamtumirë, Lindita”, atëherë do të shihni lidhje, por nuk është e nevojshme [t’i shihni të tria]. “Taverna Miresia: Mario, Bella, Anastasia” flet për mungesën e babait tim. Siç e përmenda, ai nuk ka qenë këtu kur u linda dhe sa isha fëmijë. Më ka rritur nëna ime, kështu që doja të flisja për këtë. Kjo mungesë është më e fuqishme tani, sepse ai nuk jeton më, por edhe sa isha fëmijë, ai nuk ka qenë aty. Imazhi i parë që kisha në mendje ishte një xhaketë e paveshur në një karrige. Titulli vjen nga restoranti i tij në Shqipëri — Miresia do të thotë mirësi dhe ka emrat e fëmijëve — Mario, si dhe Bella dhe Anastasia, motrat e mia.

Mungesa e tekstit ju lejon të krijoni një përvojë shumë atmosferike dhe shqisore në veprat tuaja. A është kjo një mënyrë pune që e pëlqeni më shumë? A mendon se do të punosh me tekste në të ardhmen?

Është për të qeshur, sepse shumë njerëz më kanë pyetur nëse nuk vendos fjalë në të, ashtu që të jetë më e lehtë për të bërë turne. Por vepra ime e parë nuk kishte fjalë dhe kur krijova “Lamtumirë, Lindita”, as që e kisha në mendje se do të nisej nëpër turne. Nuk po mendoja për këtë. Ka disa ndjenja që nuk mund t’i përçosh me shumë fjalë. Fjalët kanë rëndësi sigurisht, por mua më pëlqen po ashtu të kem kontakt me sy me njerëzit, t’i prek njerëzit në këtë mënyrë, ta shikoj pamjen pa folur. Tani për tani më pëlqen kjo, por nuk e kufizoj veten. Ndoshta një ditë do të them se dua të punoj me tekst. Dua të punoj “Romeo dhe Zhuljetën”. Nuk i dihet kurrë.

Ky artikull është redaktuar për gjatësi dhe qartësi. Intervista u zhvillua në gjuhën angleze.

Imazhi i ballinës: Theofilos Tsimas.

Përmbajtja e këtij artikulli është përgjegjësi vetëm e K2.0. Pikëpamjet e shprehura në të janë të autorit/es dhe nuk pasqyrojnë domosdoshmërisht pikëpamjet e K2.0.

A jeni kurreshtarë ta dini se si financohet gazetaria që prodhojmë? Klikoni këtu për të mësuar më shumë.