Në një nga bisedat kyçe ditën para vrasjes së tij, në vlugun e fushatës zgjedhore për kryetar të Mitrovicës së Veriut, Oliver Ivanović dha intervistën e fundit për gazetarin beogradas Milan Radonjić.

Gjatë kësaj bisede, e cila është publikuar pas vdekjes, Ivanović ka thënë se kundërshtar i tij nuk është një tjetër kandidat në zgjedhje, por “një strukturë e tërë kriminale, si dhe padyshim vetë Qeveria e Serbisë”.

I bazuar në këtë intervistë dhe në hulumtime të mëtejme, tri vjet më vonë Radonjić botoi librin “Oliver, sikur vëllai me vëllanë”, i cili mund të blihet së bashku me revistën javore serbe NIN.

Në këtë libër, autori përshkruan klimën në Kosovë pak para vrasjes së Ivanović-it dhe ua drejton gishtin atyre që kanë cenuar atë, përfshirë njerëzit që kanë pasur motive për ta hequr qafe, duke iu referuar vetë Ivanović-it por edhe burimeve të tjera.

Sot po bëhen dy hetime për zbardhjen e vrasjes së tij, një në Beograd dhe një tjetër në Prishtinë. Hetimi në Prishtinë ka për fokus zëvendëskryetarin e Listës Serbe Milan Radoičić dhe biznesmenin Zvonko Veselinović, të cilët jetojnë dhe punojnë në Beograd, por urdhërarresti për Radiočić-in është tërhequr më 1 mars.

K2.0 ka folur me Radonjić-in për librin e tij dhe për zhvillimin e hetimit për vrasjen e pazgjidhur me motive politike.

Foto: Dejan Kožul.

K2.0: Çfarë mendon për hetimin e tanishëm?

Milan Radonjić: Nuk besoj se do të ketë zgjidhje ose epilog pa ndërhyrjen e një fuqie të tretë. Nuk pres shumë nga hetimet e Beogradit dhe Prishtinës për shkak të një procesi tjetër — dialogut mes Kosovës dhe Serbisë. Ai proces po vazhdon dhe është fatkeqësisht përparësi edhe për politikanët, edhe për njerëzit që vëzhgojnë Ballkanin nga Brukseli.

Fati i Oliverit është paradigmë sepse, si njeri, ai qëndronte mes dy komuniteteve, komunikonte me to dhe përfaqësonte një lloj ure lidhëse.

Përmende një palë të tretë që do të mund ta ndikonte hetimin ose ta zbulonte prapavijën e vrasësit. A i intereson kësaj pale të tretë ta gjejë të vërtetën?

Për mua janë të rëndësishëm njerëzit në institucione dhe individët: gruaja ose burri, ndërgjegja, nderi dhe vlerat e tyre. Do të doja që këto dy gjëra dikur të shkriheshin, këto procese për të cilat këmbëngul BE-ja, si dhe normalizimi i marrëdhënieve; jo vetëm për një sërë standardesh që këto shoqëri duhet t’i përmbushin, por se normalizimi po ashtu ka domethënie për njerëzit që jetojnë këtu.

Mendoj se në rastin e Oliverit, padrejtësia është aq flagrante sa nuk mund të shpërfillet, nuk mund të futet nën dhe. Dhe shpresoj se disa njerëz, mendimet e të cilëve kanë rëndësi, do të flasin në të mirë të nevojës për një hetim ndërkombëtar. Nuk besoj se diçka do të ndryshojë sa u përket elitave të Beogradit dhe Kosovës. Sidoqoftë, ndryshime mund të ketë pas zgjedhjeve.

Do të thosha se kjo pala e tretë tash për tash ka shumë mirëkuptim edhe për Beogradin, edhe për Prishtinën, gjë që shkakton faktin që hetimi nuk po kryhet si duhet dhe se çështja e zgjidhjes së rastit të vrasjes nuk është përparësi.

Oliveri është rast më vete dhe është veçanërisht flagrant sepse ka qenë politikan që ka pasur kontakt të vazhdueshëm me mediat. Ka shumë fate të ndryshme për njerëzit në Kosovë që nuk janë aq të njohur për publikun sa ishte Oliveri dhe kanë përfunduar po sikur ai, ndërsa vrasjet e tyre nuk janë zgjidhur kurrë. Atyre u mohohet drejtësia.

Shpresoj se do të vijë çasti. Kur proceset e mëdha politike që, në disa mënyra, u imponohen elitave qeverisëse do të ndërlidhen me jetët e njerëzve. Mendoj se kjo është e rëndësishme sepse është mënyra e vetme me të cilën shoqëritë mund të shërohen nga dhuna si mjet i përpjekjeve politike, gjë që është shumë e shprehur në shoqërinë kosovare.

Kemi parë se çfarë ka ndodhur me trashëgiminë e Ibrahim Rugovës dhe si është krijuar një “elitë” e tërë e re përmes luftës, pak a shumë. 

Duke pasur parasysh këtë, mbase Kurti ka ide të ndryshme, por druaj se edhe ai është në një mënyrë rob i asaj së kaluare; se ky kërkim për drejtësi, respektimi i jetës së individit dhe i fateve të njerëzve, se e gjithë kjo është ende shumë larg.

Ke kaluar shumë kohë në Kosovë, sidomos në veri të saj dhe në Mitrovicë. Sa u përket njerëzve që dinë se çfarë po ndodh, a janë ata të gatshëm të bëjnë ndryshime, ndonëse janë të kufizuar nga një grup i vogël por i fuqishëm i njerëzve që qartazi kanë aq shumë ndikim sa mund ta parandalojnë një hetim për vrasje? Duket se ata mbështeten nga mediat në të dyja anët.

Kur vërejmë mediat, sidomos ato në Beograd, krijohet përshtypja se jemi në prag të luftës ose se ajo ka përfunduar së voni. Ky konflikt as nuk është zgjidhur, as nuk është shëruar. Detyra e secilës qeveri në këtë proces është t’i pajtojë dy popujt.

Një nga idetë më të bukura që ka përmendur Oliveri ishte të ndërtohej një qendër klinike sikur ajo që tashmë ekziston në Mitrovicë, por si spital ku do të mund të punonin së bashku serbët dhe shqiptarët. Aty do të takoheshin dy komunitetet përmes procesit të shërimit të të gjithë njerëzve që kanë nevojë për ndihmë.

Foto: Atdhe Mulla / K2.0.

Serbia investon shumë në Kosovë, ajo jep shumë para, por nuk di për asnjë familje shqiptare që ka pranuar këtë asisencë, sidomos kur vjen puna te familjet e viktimave, të viktimave civile të luftës së Kosovës. Nuk e di a ka menduar ndokush në Beograd për këtë, por kjo është një çështje njerëzie që nuk kërkon shpjegim të mëtejshëm.

Emocioni themelor që ende ekziston në Beograd në lidhje me Kosovën është shtirja sikur janë pala e dëmtuar, shtirja sikur [ndihen] të fyer; emocioni i një njeriu që i është vjedhur diçka, që ka humbur diçka. Sidoqoftë, nuk besoj se është mënyra e duhur për të vepruar.

Përmende paratë që dërgon Serbia. Në libër flet për paratë që rrjedhin në Kosovë, në veriun e Kosovës. Po ashtu vë në pyetje pikëmbërritjen e fundit të këtyre parave. Po zbulohen disa gjurmë parash që çojnë në vrasje të pazgjidhura. Duket sikur qëllimi është që situata të mbahet ashtu si është, një gjueti në ujëra të turbullta që vazhdon tash e më se 20 vjet.

Ky është kryesisht fati i pëgjithshëm i shteteve të Ballkanit Perëndimor, i këtyre shteteve private. Kur vjen puna te Kosova veriore dhe sistemi i vendosur atje, nuk mund të flitet për pluralizëm dhe për larmi ose dallime politike.

Sidoqoftë, është situata e njëjtë kur flitet për punën, për parametrat ekonomikë. Ekziston vetëm një parti dhe një kompani. Ky është tipari kryesor i situatës. Të menduarit ndryshe jo vetëm që nuk nxitet, por nuk lejohet. Disi është dëbuar nga jeta publike. Kjo është shkatërrimtare për secilën shoqëri.

Sado që njerëzit në Beograd besojnë se ndihmojnë një çështje më të madhe me gjithë ato para, ata në fakt po dërrmojnë brumin e një shoqërie. Kur flet me të rinjtë e të rejat vëren se zhgënjimi i tyre i thellë nuk synon të trupëzohet. Kjo është shndërruar në një mënyrë të rrënjosur të mendimit. Asgjë s’ka rëndësi; cilësia nuk është e rëndësishme, dituria nuk është e rëndësishme, mendimi kritik nuk është i rëndësishëm. Ajo që ka rëndësi është të qenët të bindur; qëndrimet e skajshme kanë rëndësi, lidhjet personale kanë rëndësi.

Pra kulmi i një shteti privat. Domethënë një shtet plotësisht i kriminalizuar, jo i bazuar në punë institucionale por në vullnetin e lirë të individëve që kanë monopol të forcës.

Rajoni ku jetojmë është aq specifik sa kemi mungesë të vazhdueshme të kapitalit njerëzor. Njerëzit po ikin dita-ditës. Ky është fati i Ballkanit dhe për këtë arsye mendoj se ndikimi i BE-së dhe ShBA-së është jetik. Është po ashtu e rëndësishme që ky ndikim të matet me saktësi. Po i kthehem sërish kësaj. Çfarë i duhet urgjentisht rajonit është rritja organike, që t’i kushtohet më shumë rëndësi mënyrës së si jetojnë këto shoqëri.

Foto: Atdhe Mulla / K2.0.

Kur është shpërfaqur çështja e integrimit të veriut, nuk ka ndodhur e gjitha brenda natës. Ai rajon ka jetuar sipas një ritmi të caktuar, pavarësisht nga pjesa tjetër e Kosovës. Di për vetëm një rast të një njeriu nga komuniteti akademik i Sllovenisë që ka eksploruar efektet e integrimit të veriut në sistemin ligjor të Kosovës, ndikimet që do t’i kishte në shoqëri dhe çfarë do të ndodhte me ata njerëz.

Askush nuk e ka eksploruar këtë dhe unë e bëj në librin tim. Meqë ky proces u është eksternizuar njerëzve që nuk janë humanistë, ata nuk janë aq të interesuar për atë se çfarë do t’i ndodhë shoqërisë në 10, 20 ose 30 vitet e ardhshme. Ata janë njerëz të biznesit dhe ky është shënuesi kryesor i kësaj marrëdhënieje, madje edhe i marrëdhënies së BE-së me Kosovën. Askujt s’i bëhet vonë për njerëzit dhe fatet e tyre dhe për shoqërinë në afatin e gjatë. Kjo rrugë çon drejt katastrofës.

A mund të thuhet që veriu i Kosovës, në një mënyrë, është një nga trashëgimitë e fundit të kohës së Milošević-it? Në librin tënd përmend një rang të dytë a të tretë të regjimit të Milošević-it që është ende i pranishëm në Kosovë. I përmend përmes rrëfimit për Universitetin e Mitrovicës, si për shembull Uroš Šuvaković, i cili ishte mik i afërt i çiftit Milošević–Marković. Duket se e gjitha lidhet në Kosovën veriore sot?

Kosova veriore është specifike. Pas luftës ka pasur përndjekje, një eksod të serbëve nga Kosova. Mu atëherë, veriu është ndarë edhe nga Serbia, edhe nga Kosova. Ka mbetur në një lloj limbi.

Në vend se të ketë përpjekje për ngritjen e Universitetit, ai është bërë vend ku rehatohen të merituarit. Në të vërtetë Serbia nuk i di vlerat e tij, pra nuk mund as t’i shpërblejë qytetarët e merituar në këtë mënyrë.

Thellësia e iluzioneve që lidhen me Kosovën dhe Serbinë është e qartë. Ata njerëz janë në pozitë ta sigurojnë jetesën e tyre pa punuar fare. Nuk mund të shquaj as edhe një profesor nga ai vend që ka botuar në ndonjë revistë me renome ndërkombëtare. Përse ndodh kjo? Paj, është çështje e proceseve të gjata historike; më saktësisht, e procesit politik në Serbi që çalon që nga viti 2000 dhe që disi ka mbetur i papërfunduar.

Tranzicioni ynë demokratik që ka filluar më 5 tetor nuk ka mbaruar mirë; ka ndodhur një thyerje në vitin 2003 kur u vra kryeministri Zoran Đinđić. Veriu i Kosovës ka mbetur si zotim, si një lloj pengu i asaj loje. Ata njerëz janë viktima të këtyre politikave të paplota, të procesit të papërfunduar të demokratizimit të Serbisë.

Është interesante të bëhet ky krahasim i viteve të 90-ta me dy njerëz në shteg të ngjashëm. Ata janë Željko Ražnatović Arkan, i cili filloi si kriminel dhe ia doli të bëhej aktor relevant politik dhe Milan Radoičić, i cili ndoqi një shteg të ngjashëm dhe tani është zëvendëskryetar i Listës Serbe.

Vetë individët nuk janë edhe aq të rëndësishëm. Ata përbëjnë një paradigmë por nuk janë të rëndësishëm.

Edhe Ražnatović, edhe Radoičić pas tij ishin, në mënyrë rrethanore, të vënë në një situatë ku kanë zhveshur shtetin. Ata janë disi sikur njerëzit që shohin prindërit lakuriq pa asnjë rrobë në trup. Në atë çast ata shohin se nuk ka arsye të frikësohen nga këto institucione, se gjithçka është produkt i vullnetit të lirë të individëve; aq më mirë kur robi nuk kufizohet nga ndonjë skrupull ose vlerë morale…

Nuk e di si kemi mbërritur në një situatë ku shteti dorëzohet ndaj njerëzve që nuk e meritojnë. Ky është degradim moral, degradim i kritereve që përbëjnë sjelljen e pranueshme shoqërore —  çfarë, atëherë, është patriotizmi, çfarë është shteti…

Nëse kthehemi te periudha para vrasjes mund të tërheqim paralele me vrasjet paraprake, me mënyrën se si vrasja është përgatitur në media. Zoran Đinđić dhe Slavko Ćuruvija kanë pasur fate të ngjashme.

Mediat janë të dyshuarit e zakonshëm dhe profesioni ynë, në këtë kuptim, është i parespektueshëm dhe deri diku me vend. Varet nga individi nëse lexohen këta artikuj, por edhe nëse janë të gatshëm t’i shkruajnë, t’i krijojnë.

Siç shihet në rastin e Oliverit, nuk ka kufi mes medias dhe vrasjeve fizike. Ai nuk ekziston dhe shkrimi i dorës është i njëjti. Kur lexon mediat, sidomos ato që anojnë nga qeveria por nuk janë pronë e saj, mund të shohësh diskursin e luftës.

Dhe tash, lufta që bëhet kundër fqinjve tanë është lufta e njëjtë që bëhet kundër shoqërisë. Nëse përhrah qeverinë, atëherë je rehat me të. Nëse i kundërvihesh atij mendimi, atëherë je në luftë me qeverinë dhe kështu i nënshtrohesh një përshkallëzimi të urrejtjes së pafund, me ç’rast njeriu duhet të ndalet dhe të thotë se është mjaft.

Mediat gjithashtu kanë shpifur për Đinđić-in, por rasti i Oliverit ka qenë më dëshmues sepse çdo gjë që thonin për të ka qenë qartazi aq e rreme sa ky rast dhe ato reklama zgjedhore kanë tingëlluar vërtet të gabuara.

Sidoqoftë, as ajo nuk ishte e mjaftueshme që të nxiste dikë për të thënë: “Mjaft, ndaluni”. Mediat nuk ndiejnë kurrfarë obligimi, ose në fakt njerëzit që punojnë në media nuk ndiejnë kurrfarë obligimi ndaj së vërtetës dhe kjo është gjëja më e dhimbshme e gjithë kësaj — se e vërteta nuk është e detyrueshme. Kjo shoqëri ka humbur sensin e obligimit ndaj asaj fjale, ndaj kuptimit të fjalës e vërtetë. E kemi humbur këtë dhe një nga arsyet përse e kam shkruar këtë libër në një mënyrë të tillë është sepse jam përpjekur ta bëj të vërtetën sërish të rëndësishme për njerëzit.

Në njëfarë mase, libri është krijuar si përgjigje ndaj keqkuptimit të zyrës së atëhershme redaksionale të BIRN-it, për të cilën edhe ke shkruar. Duket sikur ata nuk kanë dashur të përkushtohen edhe aq shumë për të botuar gjërat që ke shkruar si korrespondent nga Mitrovica?

Mirë që po ma tërheq vëmendjen ndaj asaj sepse ai është një çast i rëndësishëm. Do të të thosha që nuk kam pasur të kuptuar të mjaftueshëm dhe e gjitha varet nga kjo e kuptuar, liria dhe vullneti i gazetarit për ta ndjekur këtë punë.

Fusha e lirisë për gazetarët individualë, për gazetarinë si profesion, është kufizuar së tepërmi nga buxhetet e zvogëluara, nga një publik i polarizuar, nga diskutimet e mbyllura, si dhe nga korrektësia politike, determinimi ideologjik… Këto nuk janë narrativa të pavarura por ideologjike.

Kur kam publikuar intervistën është dashur ta mbushim hapësirën e zbrazët dhe të flisnim për gjykimin e tij për krime të luftës që është interpretuar në mënyrë banale. Kjo çështje nuk diskutohet as në Beograd, as në Prishtinë, dhe nuk është e vetmja. Shumë pyetje mbesin jashtë pamjes dhe kjo është vendimtare për të ardhmen.

A ka ndonjë shkëndijë në Kosovë që duhet të mbrohet? Një nga segmentet lidhet me Mëhallën Boshnjake, një lagje që rron dhe funksionon mes këtyre botëve. A është kjo vlera për të cilën po flasim?

Kjo lagje është dygjuhëshe. Besoj se kjo është shumë e rëndësishme. Rrethi i Anamoravës së voni është goditur nga vërshimet dhe një urë është marrë nga uji, ndërsa serbët dhe shqiptarët kanë punuar së bashku. Shtërpca është shembull i mirë por vendi kryesor zihet nga gjuha.

Gjuha është një çështje që është futur tërësisht nën tokë gjatë 20 viteve të fundit. Dhe kështu pranohet; që këto dy shoqëri duhet të jetojnë ndaras, të mos kuptojnë njëra-tjetrën, të lihen për të bashkëpunuar vetë për disa gjëra që janë jetike për të gjithë, sikur uji dhe ajri i pastër. Mendoj se do të ishte mirë të hapej një departament për gjuhët boshnjake, serbe dhe kroate në Universitetin e Prishtinës. Do ta krijonte një efekt shërimi. Do të ishte hap i mirë drejt mirëkuptimit.

Oliveri ishte njeri që donte ta mësonte shqipen dhe e mësoi në mënyrë të përsosur. Mendoj se njerëzit e rinj duhet ta kenë mundësinë të zbulojnë diçka për komunitetin tjetër, diçka që nuk projektohet përmes filtrit mediatik. Pa gjuhën nuk mbetet asgjë. Kjo është porosia më e rëndësishme që dua ta përçoj; mënyra e drejtë është të ndërtohet paqja për një shoqëri të ardhme, të ruhen këto shkëndija.

Dhe sigurisht Universiteti i Mitrovicës duhet ta ketë një departament të gjuhës shqipe dhe kjo nuk duhet të jetë vetëm çështje e arsimimit të lartë, por edhe e jetës së përditshme. Gjetja e mënyrave që njerëzit e Kosovës të dinë më shumë për njëri-tjetrin dhe ta shohin të ardhmen e tyre përmes këtij procesi, një të ardhme që mund ta krijojnë vetë.

Imazhi i ballinës: Dejan Kožul.