Në termat më të thjeshtë, miqësia shpesh përshkruhet si një lidhje emocionale e qëndrueshme, mirënjohjeje, afërsie dhe besimi mes dy personave, por miqësitë mes grave, në pikëpamjen time, kanë shumë më tepër peshë sesa këto përkufizime. Ato janë disa nga hapësirat më formësuese në jetën time, duke ndikuar jo vetëm në atë që jam, por edhe në mënyrën se si përballoj sfidat, ku gjej lumturinë dhe si e shoh botën përreth.
Për më shumë se 10 vite, dy shoqet e mia më të ngushta, të cilat, për rastësi të çuditshme, kanë të njëjtin emër, kanë qenë hapësira ime e sigurt. Ato janë personat me të cilat mund të jem vetvetja pa u turpëruar, pa komplekse, ndonjëherë e shkujdesur, por gjithmonë e mirëkuptuar.
Ishim diku 10 vjeçe kur u njohëm, duke përshkruar korridoret e shkollës dhe dramat e vogla fëmijërore, por miqësia jonë i tejkaloi ato vite të hershme. Së bashku kemi ndarë momente qetësie, të qeshurash dhe herë pas here mosmarrëveshje që, në një mënyrë ose tjetër, vetëm se e kanë forcuan lidhjen.
Për mua, kjo lidhje u sprovua si asnjëherë më parë sa isha një vit jashtë vendit. Përditshmërinë që e kishim trajtuar si të mirëqenë, takimet për kafe dhe pasditet e përbashkëta, papritmas u bënë të pamundura. Por, disi, edhe pse me kilometra larg, kurrë nuk na mbaruan bisedat. Në fakt, ato më mësuan më shumë për veten sesa isha në dijeni atëherë.
Pavarësisht zonave të ndryshme kohore, përmes tyre, mësova durimin, reflektimin dhe një pikëpamje të re që nuk e kisha pasur më parë. Largësia nxori në pah diçka të thellë. E kuptova se si miqësia formëson identitetin dhe të mëson si t’i mbash afër njerëzit që do, edhe kur je larg tyre.
Miqësitë ndërtohen bazuar në gjëra të vogla. Ndonjëherë e gjen veten duke treguar të njëjtat rrëfime, të njëjtat zhgënjime, gjëra që ndoshta ua kam rrëfyer qindra herë më parë. Megjithatë, sërish ndihem sikur më dëgjojnë. Në ato çaste, kuptoj se nuk është thjesht çështje e shprehjes së mendimeve të mia, por është fakti se, pavarësisht sa herë kthehem tek të njëjtat çështje, ato janë aty për mua. Është ngushëlluese të ndihesh plotësisht e kuptuar dhe njëkohësisht e mirëpritur.
Kur je e re, miqësia është një mënyrë për ta kuptuar botën e të rriturve; pas disa vitesh, bëhet mënyra për t’i ikur peshës së saj.
Në jetën time, miqësitë kanë qenë njëkohësisht të zakonshme dhe të jashtëzakonshme
Tani e kuptoj se ajo që më ka mbajtur mua personalisht është pjesë e një tradite të gjatë të grave që janë mbështetur te njëra-tjetra, duke e shndërruar afërsinë në qëndrueshmëri dhe, përfundimisht, në rezistencë.
Megjithatë, edhe pse kaq qenësore për jetët tona, miqësitë e grave shpesh janë nënvlerësuar ose shpërfillur si dytësore. Gratë janë mbështetur tek miqësitë si hapësira të mbështetjes dhe solidaritetit, edhe kur shoqëria u krijonte atyre pak hapësirë. Dokumentet historike na tregojnë se shumë gra i kanë trajtuar seriozisht këto inkurajime.
Amanda Herbert, historiane e Amerikës së hershme moderne në Universitetin e Durhamit, tregon se miqësitë e grave në periudhën afërsisht mes viteve 1450 dhe 1800 ishin më shumë sesa thjesht shoqëri; ishin shtylla mbështetëse. Gratë e hershme moderne shiheshin si më emocionale dhe më të afërta sesa burrat dhe pritjet shoqërore i nxisnin ato të mbanin “miqësi dhe aleanca më të mira e më të forta”. Kjo ishte kohë e zgjerimit dhe trazirave globale, kolonizimit, udhëtimeve dhe paqëndrueshmërisë politike, që tronditnin lidhjet shoqërore tradicionale, duke ua lënë grave barrën e mbajtjes së familjes, komuniteteve dhe miqësive.
“Për të krijuar dhe ruajtur miqësitë, [gratë] shkruan mijëra letra. Ato bisedonin, lexonin dhe luteshin së bashku. Kujdeseshin për trupat e njëra-tjetrës: ua krihnin flokët, ndihmonin në veshje, flinin dhe ndanin ushqime. Kujdeseshin për fëmijët e njëra-tjetrës. Punonin veshje me dorë, stoli dhe ëmbëlsira, pastaj ia dhuronin njëra-tjetrës. Ndanin informacione politike strategjike. Jepnin rekomandime mjekësore”. – Amanda Herbert.
Nga shkëmbimi i letrave mes grave në shekujt XVIII dhe XIX, e deri te rrjetet mbështetëse mes aktivisteve, këto marrëdhënie shpesh ofronin siguri, këshilla dhe mbështetje emocionale në shoqëritë që e kufizonin autonominë e grave.
Por, miqësitë e grave nuk janë vetëm intime; ato janë thellësisht politike. Të zgjedhësh njëra-tjetrën, të ushqesh rritjen dhe mirëqenien e njërës-tjetrës, do të thotë t’i rezistosh një kulture që prej kohësh ka provuar t’i ndajë gratë përmes konkurrencës dhe heshtjes.
Kjo pikëpamje historike lidhet fuqishëm edhe me përvoja të ngjashme në vendlindje. Edhe në Kosovë, miqësitë e grave kanë qenë prej kohësh politike. Gjatë viteve ’90-a, nën kushte represioni dhe lufte, gratë ndërtuan rrjete për t’i mbajtur gjallë shkollat, për t’i dokumentuar shkeljet e të drejtave të njeriut dhe për t’i mbajtur komunitetet. Prej tyre u krijuan hapësira si Qendra për Mbrojtjen e Grave dhe Fëmijëve (QMGF) në Prishtinë, e themeluar nga aktivistet si Sevdije Ahmeti dhe Vjosa Dobruna. Qendra ofroi hapësirë të sigurt për gratë dhe fëmijët, një vatër për punëtori feministe dhe një vend për dokumentimin e shkeljeve, duke e shndërruar shoqërimin me njëra-tjetrën në forcë kolektive.
Aktivizmi u shtri përtej Prishtinës. Gratë në zonat rurale, si Igballe dhe Safete Rogova, u organizuan në nivel lokal, duke prodhuar shfaqje teatri përmes radios, gazeta për gra dhe projekte të përqendruara në edukimin e vajzave. Ato ndanë çmime për poezi dhe prozë, duke u dhënë grave një platformë dhe duke i nxitur ta gjenin zërin e tyre.
Gratë si Sevdije Ahmeti, Vjosa Dobruna, Igballe dhe Safete Rogova e shndërruan shoqërimin me njëra-tjetrën në forcë kolektive, duke ndërtuar një lëvizje në periudhat më të pasigurta. Këto ishin miqësi që mbartnin peshën e komunitetit, që i shndërruan bodrumet në salla takimesh dhe kujdesin e përditshëm në themele të rezistencës.
Kjo është zemra e togfjalëshit feminist “personalja është politike”, një frazë feministe shpesh e dëgjuar gjatë viteve ‘60-a dhe ’70-a. Fraza na kujton se hollësitë e jetës së grave: punët e shtëpisë, kujdesi për fëmijët, seksualiteti dhe madje edhe miqësitë, nuk janë vetëm çështje individuale, por formësohen nga sisteme më të gjera pushteti. Ajo që mund të duket si shkëmbim i vogël e personal, si biseda në kuzhina, letra mes shoqesh apo koha e kaluar duke u kujdesur për njëra-tjetrën, në fakt nuk është aspak e parëndësishme. Përkundrazi, janë praktika politike që sfidojnë izolimin dhe ndërtojnë solidaritet.
Pra, kur gratë ulen së bashku dhe flasin për jetët e tyre, ato nuk po shkëmbejnë thjesht rrëfime. Ato po emërtojnë tendenca të pabarazisë, duke shndërruar dhimbjen private në një çështje kolektive dhe duke zbuluar se edhe cepat më intimë të ekzistencës janë terren politik.
Mendimtaret feministe e kanë pranuar këtë fakt prej kohësh. Për studiuesen dhe aktivisten feministe bell hooks, solidariteti nuk ishte kurrë diçka abstrakte. Në qasjen e saj interseksionale, hooks sfidon kuptimet e ngushta, të bardha dhe të klasës së mesme të feminizmit, duke ndërthurur racën, klasën dhe gjininë.
Për hooks, “motërsia nuk është vetëm koncept, është praktikë e jetuar që e sheh personalen dhe politiken si të pandashme. Solidariteti i vërtetë kërkon nga ne të përqendrohemi te strukturat e pushtetit që formësojnë jetët tona. Në këtë betejë, miqësia, kujdesi dhe mbështetja mes grave janë vetë akte rezistence”.
Pavarësisht rëndësisë së tyre, miqësitë e grave rrallëherë kanë qenë në qendër të letërsisë
Kurdo që e kanë bërë këtë, ato kanë nxjerrë në pah shumëçka rreth ambicies, shoqërisë dhe lidhjeve që na mbajnë. Njësoj siç miqësitë kanë qenë thelbësore në aktivizëm dhe në jetën e përditshme, po aq rëndësi ka edhe mënyra se si ato dokumentohen dhe kujtohen në letra, romane apo skenarë filmi. Ato na tregojnë se si shoqëria e vlerëson punën emocionale dhe politike të rrënjosur në këto miqësi.
Në romane, kalimi drejt vendosjes në qendër të miqësive të grave ka qenë gradual, duke u shfaqur pas Luftës së Dytë Botërore me vepra si “Westwood” e Stella Gibbons, “The Best of Everything” e Rona Jaffe dhe “The Group” e Mary McCarthy. Këto vepra letrare kanë shtjelluar jetët e grave, ambiciet dhe presionet shoqërore me të cilat ato përballeshin në një shoqëri në ndryshim.
Megjithatë, kjo nuk është krejtësisht e re; Charlotte Brontë, për shembull, i shkroi Elizabeth Gaskell në vitin 1853:
“Faleminderit për letrën tënde; ishte po aq e këndshme sa një bisedë e qetë, po aq e mirëseardhur sa shiu pranveror, po aq gjallëruese sa vizita e një miku; me pak fjalë, ishte shumë e ngjashme me një faqe të Cranford”. Kjo fjali mund të lexohet si një shënim letrar, por është gjithashtu dëshmi se sa rëndësi jetike kanë pasur këto shkëmbimeve për gratë, jeta publike e të cilave ishte e kufizuar.
Mediet dhe kultura popullore rrallëherë i kushtojnë vëmendjen e duhur këtij kompleksiteti. Shumë shpesh, këto miqësi reduktohen në klishe, shoqe që bëhen rivale xheloze, shoqe që përhapin thashetheme ose personazhe dytësore në historinë e dikujt tjetër.
Ndonëse ende të rralla, ka filma dhe seri televizive që vendosin miqësitë e grave në qendër, duke e paraqitur marrëdhënien e grave në mënyra që i përafrohen përvojës së jetuar.
Këto përfaqësime kanë rëndësi sepse reflektojnë realitetet historike dhe politike të miqësive mes grave. Ashtu siç konteksti historik dhe politik paraqet gratë që mbështeten te njëra-tjetra për mbijetesë dhe rezistencë, edhe letërsia dhe mediet pasqyrojnë mënyrën se si shoqëria i kujton këto lidhje. Këto rrëfime ma kujtojnë faktin se miqësitë e grave janë intime, politike dhe transformuese. Ndoshta e vërteta më radikale është se, duke qëndruar të bashkuara, përmes fjalëve, rrëfimeve dhe ndarjes së përvojave jetësore, gratë vazhdojnë të krijojnë hapësira lumturie, qëndrueshmërie dhe force, duke formësuar në heshtje jo vetëm veten, por edhe botën përreth tyre.
Këtë e shoh çdo ditë në jetën time, në të qeshurat, sinqeritetin dhe mbështetjen e shoqeve të mia të ngushta, në mënyrat e përditshme se si kujdesemi për njëra-tjetrën. Përmes tyre, njoh të njëjtat fije kujdesi dhe solidariteti që kanë thurur gratë përgjatë historisë; ato e bëjnë të qartë se këto përvoja janë të jetuara, të ndiera dhe të bartura tutje për çdo ditë.
Dëshironi të mbështetni gazetarinë tonë? Anëtarësohuni në “HIVE” ose konsideroni një donacion. 