Nga viti 1992 deri më 1995, ne — nëna ime, vëllai i vogël dhe unë — jetuam larg babait tim për tre vjet gjatë luftës. Babai im nuk ishte në gjendje të kthehej në Bosnjë nga Beogradi, ku kishte punuar në fillim të luftës.

Shpejt iu desh të ikte nga Serbia pa asnjë shans për t’u kthyer në Bosnjë. Ai u largua nga Serbia dhe disi arriti të udhëtonte për në Austri, ku u përpoq të binte në kontakt me ne. Kjo ishte shumë e vështirë.

Gjatë gjithë luftës kishte shumë censurë dhe letrat konfiskoheshin nga Kryqi i Kuq. Nuk lejohej të shkruhej për vdekjen ose luftën. Ndonjëherë kalonin muaj para se të mund të kontaktonim babanë tim. Ai kurrë nuk e dinte nëse ishim të gjallë apo të vdekur.

Në atë kohë, gjyshi im u bë një lloj babai i dytë për vëllanë dhe mua.

Gjyshi ishte njeri shumë i fortë dhe krenar. Ai na donte shumë. Ishte kryesisht introvert, i cili me qejf kujdesej për kafshët e tij dhe nuk i pëlqente të fliste me njerëzit. Ai ishte njeri që fliste vetëm kur kishte diçka të rëndësishme për të thënë.

E ndiqja nga mbrapa si një qenush i vogël. Ai më merrte me vete kur copëtonte dru ose kur e çonte lopën tonë në kullotë. Unë isha, dhe ende jam, shumë krenare për gjyshin tim.

Gjyshi u bë mbrojtësi ynë, edhe pse ishte në të gjashtëdhjetat. Ende e mbaj mend ditën kur e pamë për herë të fundit.

Rënia e Srebrenicës  

Më 10 korrik 1995 të gjithë u urdhëruam të shkonim në Potoçari, baza ushtarake e OKB-së në atë kohë, sepse Srebrenica kishte rënë në duart e Ratko Mladić-it dhe ushtrisë së tij.

Nëna ime na veshi bukur për herë të fundit.

Ne ishim një nga familjet e fundit që mbërritën. Hallat e mia ishin atje me fëmijët e tyre. Mbaj mend që gjyshi kishte veshur rrobat e tij më të mira. Kurrë nuk dilte nga shtëpia me rroba të ndyra. E kishte vënë beretën e zezë në kokë, ndërsa veshur kishte këmishën e bardhë, setrën e zezë dhe pantallonat e zeza.

Me të mbërritur në Potoçari kuptuam se diçka nuk ishte në rregull.

Sapo arritën trupat serbe, u dëgjuan thirrje tmerruese. Njerëzit po bërtisnin që serbët ia kishin prerë dikujt kokën pranë një pusi. Ia shtrëngova nënës dorën aq sa munda. Së shpejti do t’i shihja ata “çetnikë”.

I imagjinoja ata si përbindësha të shëmtuar me brirë që vrajnë dhe torturojnë njerëz.

Pastaj qëndruan para nesh. E kujtoj njërin prej tyre qartazi — tullac, i gjatë, me mjekër. Në krahun e majtë e kishte një tatu gjigante të një kryqi.  

M’u ndal zemra. Këta përbindësha tmerrues ishin njerëz. Unë i thashë nënës: “Ata janë njerëz, janë njerëz. Pse nuk kanë brirë në kokë?” Ajo më shukati, ndërsa i dridheshin duart dhe i shkonin lotët.

Ndejtëm një natë ose dy. Ishim ndër grupet e para që u deportuan, më 12 ose 13 korrik. Gjyshi dhe gjyshja nuk erdhën me ne.

Ditën kur u larguam nga Srebrenica, nxehtësia ishte e padurueshme. Nuk kishim ujë për të pirë dhe shumëkujt i ra të fikët. Prandaj gjyshërit e mi vendosën të prisnin edhe një ditë, duke mbajtur shpresë se moti do të ishte më i freskët. U larguam me premtimin për t’u parë të nesërmen.

Ne i besuam ushtrisë serbe që na tha: “Kush dëshiron të largohet, mund të largohet dhe kush dëshiron të qëndrojë, mund të qëndrojë. Askush nuk do të preket.” Më vonë të gjithë do ta zbulonim se çfarë ndodhi në të vërtetë me ata që qëndruan prapa.

Ndarja e burrave dhe grave

Para nesh ishte një çift i moshuar të cilët ushtarët serbë i ndanë nga njëri-tjetri. Ndërsa që të dy po përgjëroheshin që t’i lejonin të iknin së bashku pasi gruaja ishte e sëmurë, ushtarët i thanë asaj: “Mos u mërzit, do ta gjesh në lumin Drina”.

E shtynë gruan përpara që ta vazhdonte rrugën ndërsa burrin e ndanë anash. E mbaj mend që nëna sa s’ma theu dorën teksa po e shihnim këtë pamje. Ajo po dridhej. 

Gratë dhe fëmijët e vegjël u çuan në autobusë dhe kamionë. Ndërsa ne po futeshim në një kamion, një ushtar serb e pyeti një tjetër se mos ishte më mirë që fëmijët dhe gratë të hipnin në autobus meqë nxehtësia ishte ngulfatëse. Tjetri iu përgjigj: “Nuk më intereson. Futi në kamion”.

As në kamion s’kishim asgjë për të pirë — shumëkush e humbi vetëdijen. 

Pas ca kohësh mbërritëm në rrugën drejt pozicioneve të ushtrisë boshnjake. Dolëm nga kamioni; na thanë ta ndiqnim dhe të mos dilnim nga rruga. Nuk e di sa kohë ecëm derisa u njohëm me ushtarin tonë të parë.

Na tha të niseshim drejt Tuzllës. Atje ishte një kamp refugjatësh ku do të mund të qëndronim.

Kur mbërritëm atje, njerëzit filluan të bënin panik. Çfarë u kishte ndodhur burrave? Pse s’po vinin? Përgjatë ditëve vijuese vinin më pak njerëz. Shumica prej tyre, nëse jo të gjithë, ishin gra dhe fëmijë. 

Nuk e kuptoja çfarë po ndodhte, i dëgjoja gratë që ulërinin dhe qanin në agoni. Kur e pyeta nënën ku është gjyshi, më tha se nuk është më.

Të gjithë ishin të vdekur. Edhe gjyshi im. 

Kujtime dhe dhimbje

Çdo ditë mund të dëgjonim ulërima dhimbjeje nëpër kamp. Të gjithë ishim të thyer.

Ne mbijetuam, por një pjesë e jona vdiq në Srebrenicë.

Në vitin 2007, halla e thirri babanë tim në punë dhe i tha që e kishte pranuar një letër nga Kryqi i Kuq. I kishin gjetur eshtrat e gjyshit.

Babai na thirri në shtëpi — e mbaj mend atë moment si të ishte dje.

Ishin pushimet verore. Në telefon ai vetëm tha: “E kanë gjetur gjyshin”. E lëshova telefonin dhe shkova në dhomën e vëllezërve për t’ua dhënë lajmin. Pastaj dola nga banesa dhe eca për disa orë. Nuk e mbaj mend ku shkova, thjesht duhej të dilja. Dikur u ktheva në shtëpi dhe qava.

Nuk isha aty kur e varrosën; s’i mblodha dot forcat për të shkuar. 

Vite më vonë babai ma tregoi fotografinë me gjërat që i kishin gjetur me trupin e gjyshit. E pashë orën e tij dhe e pyeta nëse mund ta mbaja. Më tha se do të fliste me motrat e tij në Bosnjë; ato i thanë se me dëshirë do të ma jepnin si kujtim sepse e dinin sa i vlefshëm ishte gjyshi për mua. 

Fotografia e një ore që u gjet bashkë me mbetjet mortore të gjyshit të Selmës. Foto nga arkivi i familjes.

Ora u gjet me mbetjet e gjyshit tim Suljo Jahić. Trupi i tij u gjet në dy varreza të ndryshme masive. Disa pjesë të trupit ende mungojnë.

Rrallë flas për këto përvoja; qëkur e lamë Srebrenicën jam munduar të harroj gjithçka. Por trauma nuk harrohet.

Si fëmijë, rrallëherë flisja e qeshja — nëna më përshkruan si fëmijë të pikëlluar. Rrallë e flisja gjuhën boshnjake po ashtu. Si e rritur m’u desh të ballafaqohem me të gjitha. Këto ditë qaj shumë. 

Nganjëherë e nuhas një aromë në ajër që ma kujton shtëpinë. Herë tjera e shikoj nipin tim 4 vjeç dhe më bie ndërmend se isha në moshën e tij kur filloi lufta. Uroj që ai kurrë të mos kalojë nëpër të njëjtin ferr. Askush nuk duhet të kalojë nëpër atë ferr.

Tani jam 32 vjeçe. Isha 7 vjeçe kur u larguam nga Srebrenica më 1995. Sot e kësaj dite luftoj me kujtimet e mia.

Imazhi i ballinës nga arkivi i familjes. “Kjo foto është bërë një vit para se të ndodhte gjenocidi në Srebrenicë, kur isha 6 vjeçe. Një ushtar i UNPROFOR e shkrepi; më vonë ai u lirua nga puna sepse u afrua shumë me njerëzit në fshatin tonë.” — Selma Jahić.