Kam lindur në fshatin Derviçan me etni greke, më pak se shtatë milje e gjysmë nga kufiri, teksa korbi fluturon — dhe atë kufi e kam pasur gjithmonë nën lëkurë. Shihja kodrat në horizont që shkëlqenin ngjyrë rozë në muzg dhe mendoja: “Në atë anë ka fshatra të tjerë, lumenj të tjerë, shtëpi të tjera”.

Por jeta jonë shqiptare ishte e thjeshtë dhe e ashpër sikur një qiri dylli. Nuk na përkiste asgjë; gjithçka varej nga shteti. Kur isha në adoleshencë, prindërit më dërguan në Gjirokastër për t’u aftësuar për zdrukthëtari. Dhe në punishte, takova tre djem që ishin po aq kërkues dhe të uritur për jetën sa unë. Folëm për gjithçka, duke përfshirë edhe botët e tjera.

“Me sa duket, në vendet e tjera të gjithë kanë televizor”.

“Dhe një makinë!”

“E pamundur!”

Nuk e imagjinonim dot. Kemi rrëmbyer copëzat e lajmeve që vërtiteshin në erë: Dikush kishte qenë në Jugosllavi dhe kishte parë diçka atje, dikush kishte dëgjuar reklamat në radion greke dhe nuk e dinte se për çfarë bëhej fjalë. Propaganda bërtiste: “Mbrojtja e kufirit është detyra jonë më e lartë nga të gjitha!” dhe e gjithë Shqipëria ishte e rrethuar me tela me gjemba — diku më lartë, diku më poshtë, këtu një fije, atje dy fije. Asnjë nga ne nuk kishte pasaportë; pasaporta ishte një nder që u bëhej shumë pak njerëzve: hakerëve të partive, sportistëve dhe anëtarëve të ansambleve popullore. Dhe vetëm atëherë kur ishte absolutisht e sigurt se nuk do ta përdornin menjëherë për të ikur.

Dhe kushdo që ia dilte të largohej duhej të jetonte me dijeninë se kishte lënë pas vetes vuajtje. Familjet e tradhtarëve dënoheshin njësoj si tradhtarët. Zakonisht ata internoheshin në zonat më të izoluara dhe të prapambetura, ku çdo ditë zinte vend lufta për mbijetesë, që vuajtja e tyre të shërbente si mësim për të tjerët.

Nganjëherë kufiri nënkuptonte vdekjen, sepse rojet e kishin lejen të qëllonin këdo që e shihnin, por nganjëherë as vdekja nuk ishte dënimi përfundimtar. Në vitet e 80-a, rojet e lidhën trupin e një djali pesëmbëdhjetë vjeçar që e kishin qëlluar, në grepin tërheqës të pjesës së pasme të një kamioni dhe e tërhoqën zvarrë përgjatë një rruge me zhavorr për në fshatin e familjes së tij. Ajo që hodhën poshtë lisit më të madh në fshat ishte vetëm një rrëmujë e rreckosur. Autoritetet e kthyen një adoleshent të gëzuar në një grumbull leckash të përgjakshme, por për çfarë dreq arsye? Që të na bëjnë të gjithëve të ndihemi të frikësuar? Të sigurohen se nuk do ta harrojmë kurrë?

Dhe përsëri njerëzit ende luanin kumar me jetën e tyre. Folëm për një familje nomadësh që në vitin 1956 thjesht kaluan kufirin duke kullotur një tufë të madhe delesh dhe gjetën strehë në Greqi, sepse rojeve nuk u shkonte mendja që edhe disa barinj mund ta kishin ikjen në mendje.

“Ndoshta nuk është edhe aq e vështirë. . .” i thamë njëri-tjetrit.

Kafsha që dëshiron të çlirohet, a është një krijesë e guximshme apo budallaqe? Kur një kafshë që jeton në një kafaz vendoset në një kafaz edhe më të vogël, a ndalet të mendojë: “Ma kanë vjedhur jetën”?

Ishim katër veta, një grup i madh djemsh, apo të paktën kështu mendoja, por në fakt ishim tre dhe një spiun. Shoku që na informoi kishte humbur punën e tij si mësues, kështu që tani i duhej t’i shkonte për qejfi autoriteteve për një pikëmbështetje. Nuk e njihnim mirë, por shpejt e llogaritëm si mik, sepse ishim budallenj dhe të besueshëm, dhe gjithmonë na bënte të qeshnim. Nëse veç do të mund ta kapja atë tani. . . Na shkatërroi jetën dhe tashmë është i vdekur. . . Miqtë e mi kanë vdekur, po ashtu edhe Anastasi, Juda. E mori fajin me vete në varr.

Sistemi erdhi në derën time kur isha gjashtëmbëdhjetë vjeç. Isha thjesht një fëmijë budalla, naiv, i cili guxoi të kishte një ëndërr dhe ta thoshte me zë të lartë. Do të duhej të kisha shkuar në shkollë, por në vend të kësaj shkova në burg — shkolla më e keqe e jetës. Më quanin armik të popullit, sepse thjesht nuk e kuptova që në Shqipëri komunizmi ishte në kontrollë, që propaganda ishte skalitur në mendjet e njerëzve dhe po jetonim në një kurth. Vetëm në burg, në një qeli betoni, e pashë Shqipërinë si një kafaz të madh. Kisha ngecur brenda saj krejt i vetëm.

Gjatë orëve të tyre më të errëta njerëzit i mbante gjallë mendimi për familjen e tyre, por unë nuk pranova asnjë letër apo pako, asnjë fjalë për gjatë pesë vitet që isha në burg.

Isha njëzet e një vjeç kur u lirova. Më pushuan nga puna e parë menjëherë pas një jave, duke bërtitur “Tradhtar!” në fytyrën time. Pas kësaj, askush nuk donte të më punësonte, megjithëse shkoja nga një fabrikë në tjetrën dhe kërkoja ndihmë kudo që mundja. Isha si një qen që mund ta shkelmonte çdokush.

Kur je i ri, nuk di kur të dorëzohesh, mendon se do të mund ta mbash çdo barrë. U dashurova dhe u martova, por kur gruaja ime mbeti shtatzënë, kuptova se çfarë jete e tmerrshme na priste. Çdo ditë më duhej ta luftoja sistemin vetëm për të sjellë ushqim në shtëpi. Edhe në liri isha si një kafshë në kafaz.

Mendimet e mia për arratisjen vazhdonin të përsëriteshin, gjëja e fundit natën dhe gjëja e parë në mëngjes. . . Vdekja në kufi nuk më trembi — çka mund të dallonte nga vdekja e gjallë që po duronim çdo ditë? Isha i ri, por ndihesha i moshuar dhe i pajetë. Nuk doja të arratisesha për ta realizuar një ëndërr të madhe, nuk po ndiqja një fantazi apo ndonjë plan të pabesueshëm. Doja vetëm t’i shpëtoja mjerimit të jetës sonë, mungesës së shpresës, degradimit. Doja të ikja sepse më shtynte dëshira për një jetë më të mirë që na priste në anën tjetër, ku nuk do të më duhej t’i flisja gruas sime në pëshpëritje, nuk do të më duhej ta gënjeja fëmijën tim dhe se nuk do të na duhej ta pyesnim veten se nga do të vinte vakti ynë i radhës. Aty ku njerëzit do të më trajtonin si njeri, jo si morr.

Kur gruaja ime ishte në muajin e gjashtë të shtatzënisë, më në fund e binda se duhet të provonim të arratiseshim. Ishte një garë me kohën, barku i saj po rritej e me të edhe problemet tona. “Nuk kemi asgjë për të humbur”, i thashë, ndonëse jeta jonë ishte në rrezik. Por, do të iknim si familje, bashkë të dy. Nuk më ngeli as njeri, por ajo hezitonte sepse i vinte keq për prindërit e saj. Më në fund ajo ra dakord — ndoshta sepse më dashuronte, apo ndoshta sepse e urrente Shqipërinë. Ndoshta edhe ajo s’kishte më shpresë.

U larguam nga shtëpia sikur çdo gjë të ishte normale, me vetëm disa feta bukë në xhepa, u larguam. Në një vend ku nuk kishte pothuajse asnjë makinë dhe të duhej të luftoje për një vend në autobus, një biçikletë apo dy këmbët e tua ishin i vetmi mjet i besueshëm transporti. E kisha kaluar gjithë jetën duke ecur në një vend apo tjetrin. Dhe tash po ecja gjithashtu — përpara, për ta takuar fatin tim.

Nuk folëm shumë gjatë rrugës. Hap pas hapi, milje pas milje, iu afruam kufirit, duke u mbajtur sa më larg nga postblloqet. Isha i vendosur, por ajo po lodhej gjithnjë e më shumë, duke e mbajtur barkun në heshtje.

E njihja zonën — e dija se ku kishte më pak roje dhe ku ishte gardhi më i ulët. Sapo ishim shumë afër, vrapova përpara. “Kalo sa më shpejt të jetë e mundur, sa më shpejt të jetë e mundur”, vazhdova ta mendoja. Dhe e lashë pas. U ngjita në gardh, duke gërvishtur këmbët derisa më rrodhën gjak, por nuk ndieja gjë. U hodha poshtë, vrapova drejt përpara dhe u hodha në bar. Më pushtoi gëzimi. Vetëm edhe pak dhe ajo do të arrinte gjithashtu aty, dhe do të ishim të lirë. Do të bënim një fillim të ri. Vështrova qiellin dhe për një moment e lashë mendjen të zbrazej. Për herë të parë, pas shumë vitesh, ia lejova vetes të ndaloja së menduari. Unë isha i lirë. . . ose të paktën mendova.

Dielli gradualisht po perëndonte, por unë vazhdova të prisja, i fshehur në bar. Mendova për të, për faktin që ajo mbante fëmijën tonë dhe se ishte i vetmi person që e doja. Kaloi një orë apo më shumë, por ajo ende nuk ishte shfaqur. Çfarë kishte ndodhur? Shikova përpara meje, kodrat që më rrethonin ngusht, duke mbushur pamjen. Çfarë duhet të bëj? Të kthehem për të, apo të eci drejt lirisë, drejt një jete më të mirë?

Dhe në atë moment mora një vendim. Vendosa jetën time në njërën anë të peshores dhe dashurinë në anën tjetër dhe zgjodha dashurinë. Nuk e dija se çfarë nënkuptonte kjo zgjedhje. Nuk e dija se edhe ajo do të duhej të bënte një zgjedhje.

U ktheva.

Ishte ulur në një gur, me kokën ulur, duke mbajtur barkun e saj. Në momentin që më pa, në momentin që unë e pashë në fytyrë. . . E kuptova, por ishte tepër vonë. Menjëherë më rrethuan rojet.

Atë e kishin gjetur shumë më herët, por kur vunë re se ishte shtatzënë, menduan se nuk kishte qenë e vetme. Nuk e dinin nëse do të kthehesha për të, por kishin pritur. Më prisnin mua, njësoj si ajo.

Nuk e di se çfarë po mendonte gjersa rrinte e ulur aty mbi atë gur. A më kishte qenë lutur mendërisht të kthehesha, apo kishte menduar që nuk do të shikoja prapa? Teksa e vështrova atë dhe barkun e saj, u ndieva tmerrësisht keq.

U ktheva sepse e dija që duhej të isha besnik ndaj saj. Nëse e do dikë, je besnik. Dhe nuk duhet ta tradhtoni personin që ju do.

Po aty, e ulur në atë gur, ishte hera e fundit që e pashë ndonjëherë.

Për tentativën për t’u arratisur nga vendi — me fjalë të tjera, për tradhtinë ndaj atdheut — u dënova me njëzet vjet burg. Gruas sime iu dhanë vetëm dhjetë sepse ishte shtatzënë. Nuk e di se si gjithçka ishte nga këndvështrimi i saj, nuk e di se çfarë mendonte ajo. Mora vetëm copa informacioni: se kishte lindur fëmijën në burg, se e kishte dhënë djalin tonë për birësim dhe se donte divorc.

Isha plotësisht vetëm. Diku atje, larg, djali im jetonte në një jetimore — fëmija për të cilin kisha rrezikuar gjithçka — edhe ai ishte vetëm.

I firmosa letrat e divorcit. Shumë keq, nëse kjo ishte çfarë ajo donte. Më pas e kuptova se menjëherë pas divorcit kishte përfunduar në një spital psikiatrik në Vlorë. Familja jonë shqiptare e shkatërruar. Unë në burg, djali ynë në jetimore, ajo në spital psikiatrik. Tre fate si tri thupra të këputura.

Kurrë nuk u përpoqa ta kontaktoja. Gjithçka që dëgjova ishte se kur doli nga spitali, familja e saj e martoi përsëri. Dikush më tha se nuk dëshironte, por e detyruan. Kurrë nuk do ta di nëse ishte e vërtetë. Gjithsesi, nuk ka rëndësi më.

Në burg gjëja më e vështirë ishte të mendoja për djalin tim dhe e bëja çdo ditë. Si dukej ai, çfarë po bënte, a ishte si unë? A kishte hedhur hapat e parë, a kishte thënë fjalën e parë, a e kishte vizatuar shtëpinë e tij të parë? A e dinte kush ishin prindërit e tij? A më mbajti mëri? A po vuante? A ndihej i mbyllur në jetimore? A ka menduar ndonjëherë për mua? A i kishte shkuar në mendje se kishim rrezikuar gjithçka për hir të tij? Se u ktheva nga dashuria për ta? Se duke kaluar sërish kufirin, do ta firmosja vetë dënimin tim?

Vitet kaluan — vite pune të vështira, të detyruar, zymtësi dhe mungesë shprese. Dhjetë vjet në një rafineri nafte në Ballsh, më pas në një minierë bakri në Rubik, pastaj në Laç. . . Kënetat kulluese në Shqipërinë e mesme. Punë e tmerrshme, që i bënte njerëzit të bien përtokë nga lodhja, si kuajt e stërlodhur të karrocave. Pastaj ktheheshim në qelitë tona, për t’u mbyllur si kafshë në kafaz. Krahas vuajtjeve, mund të ndjeja urrejtjen dhe të keqen që zihej brenda meje.

Dola pas njëzet vjetësh. Nuk më hoqën as edhe një ditë të vetme nga dënimi im. Isha i lirë në një vend me tre milionë të burgosur të lirë. Mu desh të mësohesha përsëri se si të ecja si njeri, si të mendoja si njeri, si të frymoja si i tillë — sepse ecja, mendoja dhe merrja frymë si i burgosur. Për vite të tëra, ditë pas dite, ma kishin mësuar disiplinën dhe terrorin, kështu që përbëhesha tërësisht nga disiplina dhe terrori. Më dukej sikur të gjithë rreth meje më jepnin urdhra. Sa herë që flisja me dikë, qëndroja drejt si një dash. Mu desh ta mësoja përsëri lirinë nga e para, për aq sa një ish i dënuar në një vend të robëruar mund të ishte i lirë.

Menjëherë mendova për djalin tim. Ishte njëzet vjeç; e kishte kaluar tërë jetën në jetimore. Çfarë lloj njeriu ishte bërë nën përkujdesjen e shtetit që më futi prapa grilave? Çfarë i kishin thënë për mua? A ia kishin rrënjosur kujdestarët e tij urrejtjen për të atin, një armik i popullit? Doja shumë ta shihja — dëshiroja t’i tregoja gjithçka. Dëshiroja që të më kuptonte dhe të ma falte.

Mësova se studionte në Elbasan dhe arrita të bie në kontakt me disa nga shokët e tij studentë. Më në fund ramë dakord të takoheshim; në ditën që e caktuam do ta prisja në stacionin e autobusëve në Gjirokastër. Dhe ashtu bëra. I shqyrtova fytyrat e të gjithë të rinjve, duke kërkuar për një shenjë, duke pritur që zemra ime ta kapërcente një rrahje. Por asnjë nga fytyrat nuk thoshin asgjë për mua. Nuk e njoha djalin tim.

E megjithatë ishte aty atë ditë në stacionin e autobusëve në Gjirokastër. Erdhi. Madje kaloi pranë meje. Por ishte viti 1982 dhe të gjithë ishim të mbytur nga terrori. Thjesht, asnjëri nga ne nuk guxoi të vinte dhe të pyeste: “A je ti?”

Vetëm një javë më vonë arritëm të takoheshim, në një vend tjetër. U hodhëm në krahët e njëri-tjetrit, pa hezitim. Në atë kohë, edhe një gjest i zakonshëm njerëzor i atij lloji ishte një akt trimërie. Djali rrezikoi duke më përqafuar mua, një armik të popullit, një ish të burgosur. Sepse donte shumë të kishte një baba. Dhe në moshën dyzet e katër vjeç, gjithçka që kisha në emrin tim ishte njëzet e pesë vite burg dhe një djalë, asgjë tjetër. Njerëzit vazhdonin t’i thoshin: “Lëre — çfarë të mire të sjellë një baba i tillë? Do të të sjellë vetëm telashe”. Por djali im refuzoi t’i dëgjonte. Ishte bërë person i mirë. Ishte bërë djali që gjithmonë kisha ëndërruar të ishte.

Ndërkohë, vendi po shembej dhe po ndalej — nuk kishte lëndë të parë, fabrikat kishin ngecje, nuk kishte benzinë për makineritë —  por jeta ime eci përpara sikur të ishte më në fund në rrugën e duhur. U martova përsëri dhe më lindi djali i dytë; jetonim në varfëri, por nuk kisha më asnjë ëndërr apo pritshmëri. “Veç mos le të ketë më vuajtje”, mendova.

Dhe më pas gruaja ime përfundoi në burg. Shtatë vjet për vjedhjen e një radioje. Një dënim për të, mua dhe djalin tonë. Mbetëm vetëm, unë dhe ai. Për të marrë qumësht për të, rrija në radhë nga ora katër e mëngjesit. Qëndroja dhe shikoja në errësirë, duke pritur që dielli të lindte më në fund. Dhe kur e pashë, kurrë nuk mendova se kishte ardhur dita për të shndritur për mua. Mendova se kishte ardhur për ta djegur fytyrën time.

Sapo u shemb sistemi në vitin 1991, shkova në Greqi me djemtë e mi. Nuk prisja shumë nga ai vend, sepse isha i rraskapitur deri atëherë — vitet e punës i ndjeja në çdo kockë — por edhe një herë rrezikova, këtë herë për djemtë e mi. Aq e thjeshtë. Për ta, jeta në Greqi doli të ishte një shpëtim —  i madhi gjeti punë dhe i vogli shkoi në kolegj. Sot njëri prej tyre jeton në Spartë dhe tjetri në Kanada, nuk janë më në rrezik. Kanë një jetë të mirë, janë të sigurt.  

Kurse unë jam në Shqipëri, këtu në tokën time të lindjes. Asgjë e keqe nuk mund të më ndodhë tani — dhe asgjë e mirë, po ashtu. Nuk kam iluzione. Mund të them çfarë të dua për faktin se nuk ka punë, nuk ka para dhe nuk ka të ardhme dhe askush nuk do të më ndëshkojë, kështu që jam njeri i lirë. Kur isha gjashtëmbëdhjetë vjeç, mendoja se gjithmonë do të fluturoja lart, por më pas dikush m’i preu krahët. Rashë dhe u përplasa në tokë. Nuk arrita të ngrihem më. Tani asgjë nuk më pret.

Shpesh takohem me miqtë në një lokal. Flasim për të kaluarën, i kthehemi të njëjtave ngjarje qindra herë, por ka gjëra që thjesht nuk dua t’i kujtoj sepse dhimbja është verbuese.

Nuk e di nëse kam qenë ndonjëherë i lumtur. Ndoshta kur shoh djemtë e mi. Por jeta ime ka konsistuar me periudha të shkurtra qetësie të shoqëruara nga një sërë goditjesh pafat. Nuk e di pse fati i kursen disa njerëz dhe u dërgon kaq shumë vuajtje të tjerëve. Nuk e di se kush e shkruan jetën tonë, nuk e di kujt iu drodh aq shumë dora teksa shkruante timen. Bëra çka munda për ta përcaktuar jetën time, por prapë kalova njëzet e pesë vite në burg. U përpoqa të jetoj dhe të mendoj si njeri i lirë, por gjithsesi përfundova së jetuari si një kafshë. Sikur ta vazhdoja ecjen atë kohë. . . Sikur të mos isha kthyer për të. . .

Jeta të çon aty ku dëshiron. Sikur të kisha arritur të shpëtoja. . . por nuk munda. Nuk arrita t’i ikja vetë fatit tim.

Është një poezi e Martin Camajt:

Kur të vdes, le të bëhem gur

Në skajin e vendit tim

Të qindroj kufi.

U bëra gur sa isha ende gjallë, atë ditë kur kalova

kufirit dhe u ktheva prapa.