13,535 persona e kanë humbur jetën ose janë zhdukur si pasojë e konfliktit të armatosur në Kosovë gjatë viteve 1989-99; prej tyre 10,812 shqiptarë, 2,197 serbë dhe 526 persona të  grupeve të etnive të tjera, siç janë romët, malazezët, turqit dhe boshnjakët. Të gjitha këto janë fakte.

Deri në 7,431 arrin numri i viktimave civile në periudhën prej 20 marsit deri më 14 qershor, 1999 — që kryesisht përkon me bombardimet e NATO-s në Republikën Federale të Jugosllavisë (RFJ). Sërish, ky është një fakt i vërtetuar.

Në të dy rastet, kundër Šainović et al. dhe Đorđević, Tribunali Penal Ndërkombëtar për ish-Jugosllavinë vendosi se forcat e Ushtrisë së Jugosllavisë dhe Ministria e Punëve të Brendshme të Serbisë, kryen krime lufte dhe krime kundër njerëzimit, duke i shkelur kështu ligjet apo rregullat e luftës. Fakte të verifikuara, të evidentuara dhe të vërtetuara.

Tribunali vendosi se Nikola Šainović, kryeministër i atëhershëm i Republikës Federale të Jugosllavisë, Nebojša Pavković, ish-komandant i Armatës së tretë të Ushtrisë së Jugosllavisë, Vlastimir Đorđević, ish-asistent minister i punëve të brendshme të Serbisë dhe shef i Departamentit të Sigurisë Publike, dhe Sreten Lukić, ish-drejtues i stafit të Ministrisë së Punëve të Brendshme të Serbisë për Kosovën dhe Metohinë, kishin marrë pjesë në një inciativë të përbashkët kriminale, qëllimi i të cilës ishte të ndryshojnë balancën e etnisë në Kosovë në mënyrë që të sigurojë kontroll të vazhduar të autoriteteve serbe ndaj provincës.

Për më tepër, Dragoljub Ojdanić, shef i atëhershëm i stafit të përgjithshëm të Ushtrisë së Jugosllavisë dhe Vladimir Lazarević, ish-komandant i trupave të Prishtinës të Ushtrisë së Jugosllavisë, e ndihmuan dhe e mbështetën planin kriminal të zyrtarëve shtetëror të lartëpërmendur, i  zbatur me anë të vrasjes, dëbimit, transferimit të dhunshëm dhe persekutimit.

Ish-ndërmarrjet politike, ushatarake dhe të zbatimit të ligjit të Republikës Federale të Jugosllavisë dhe Serbisë u shpallën fajtore për krimet e kryera në Kosovë, të shpallura në këto gjykime. Këto dokumente që përmbajnë 2,700 faqe ofrojnë përshkrime të këtyre krimeve dhe na prezantojnë me rezultatet e arsyetuara të Tribunalit sa i përket investigimeve, viktimave, të mbijetuarëve dhe autorëve të krimit.

E gjitha është aty në bardh e zi; një numër i madh i fakteve prej asaj kohe janë konfirmuar — pa asnjë dyshim.

Kronikat e Gjykatave

Duke i lexuar këto gjykime, njihemi me disa prej viktimave dhe disa prej të mbijetuarëve.

Nazlie Bala nga Prishtina është një nga to. Në mëngjesin e 29 marsit të vitit 1999, ajo ishte detyruar të largohet nga shtëpia dhe ishte dërguar në stacionin hekurudhor nga ushtria serbe dhe forcat policore. Kur iu bashkua një grupi të madh të shqiptarëve etnik të zhvendosur në të njëjtën mënyrë, ajo ia doli të gjente një vend të ulej në një tren të mbushur plot që po udhëtonte në drejtim të Maqedonisë nën përcjelljen ushtarake dhe policore.

Kur iu afruan kufirit, Nazlia dhe pjesa tjetër e udhëtarëve u urdhëruan të dilnin jashtë dhe ata vazhduan rrugën në këmbë në drejtim të Maqedonisë. Ajo e kaloi natën në disa oborre të shtëpive para se të merrte autobusin për në Ohër.

Nëse vazhdojmë të lexojmë, gjejmë rrëfime të ngjashme.

Më 28 mars 1999, për shembull, një zyrtar policor endej duke bërtitur nëpër rrugët e Pejës. Ai iu dha urdhër shqiptarëve vendas t’i braktisin shtëpitë e tyre brenda 5 minutave. Nga frika për familjen e tij, Edison Zatriqi iu bind atij dhe iku bashkë me familjen e tij. Ata shumë shpejt u gjendën në grumbullin e njerëzve që u detyruan të ikin në Shqipëri dhe Mal të Zi. Familja Zatriqi udhëtoi me veturë, përderisa të tjerët u larguan me autobus ose duke ecur në këmbë.

Ne mund të lexojmë se çka ndodhi me Milazim Thaçin dhe Mustafa Dragën, të cilët gjetën strehim nga bombardimet me artileri nga forcat serbe në një fushë në Izbicë. Pas takimit me familjet e tyre dhe fqinjtë aty, ata më pas u rrethuan nga ushtarë dhe zyrtarë policor. Pasi ua morën paratë, gratë dhe fëmijët i larguan për në Shqipëri përderisa Milazimim, Mustafën dhe burrat e tjerë i mbajtën për t’i ekzekutuar.

Katërmbëdhjetë burra i mbijetuan ekzekutimit — Milazimi dhe Mustafa ishin ndër personat që shpëtuan — ata ikën në një mal ku qëndruan të fshehur deri në gjysmën e muajit qeshor të vitit 1999. Mirëpo, më shumë se 80 shqiptarë etnikë, shumica e tyre persona në moshë, nuk arritën të shpëtonin.

Gjykimet gjithashtu deklarojnë se shumë gra shqiptare u mbajtën peng në një fushë tjetër të tillë që gjindet në një fshat më pak të njohur të Belegut, në afërsi të Deçanit. Nga fundi i muajit mars të vitit 1999, disa prej këtyre grave u dërguan në ndërtesat që ndodheshin aty pranë për t’i dhunuar. Ditën e ardhshme, ato u shoqëruan në Shqipëri nga ushtria dhe policia në një mënyrë të planifikuar. Qindra burra u lanë prapa — dhe ishte hera e fundit që u panë të gjallë.

Por Prishtina, Peja, Izbica, dhe Belegu mungojnë në librat e historisë të përdorur në shkollat fillore dhe të mesme nëpër Serbi.

Për më tepër, shkolla nuk është vendi ku dikush mund t’i dëgjojë rrëfimet e Nazlies, Edisonit, Milazimit, Mustafës, grave të Belegut apo të viktimave dhe të mbijetuarëve civil, të cilët janë me qindra.

Të themi të drejtën, faktet në vazhdim janë të vetmet që nxënësit serb i mësojnë kur bëhet fjalë për ngjarjet që kanë ndodhur në Kosovë: NATO e ka bombarduar Serbinë më 24 mars deri më 10 qeshor të vitit 1999 pas dështimit të negociatave në Rambuje, ku udhëheqësit serb e kanë refuzuar ultimatumin nga i cili “forcat e NATO-s do ta merrnin territorin e Kosovës dhe Metohisë”.

Kur kanë ndonjë test, nxënësve iu kërkohet të dijnë emrin e koduar të këtij operacioni të NATO-s — Forcat Aleate — kohëzgjatjen e tij — 78 ditë — dhe numrin korrespondues të dëmeve dhe  viktimave.

Duhet të përmendet se kjo figurë e fundit ende është e diskutueshme, pasi kjo pjesë e caktuar e të dhënave dallon nëpër materiale të ndryshme të mësimit. Prandaj, do të ishte më e sigurtë për nxënësit serb të përgjigjen se nga bombardimet e NATO-s mbetën rreth 1,200 dhe 2,500 civilë të vrarë, si dhe 462 pjesëtarë të ushtrisë dhe të policisë; fakti aktual se 754 persona janë vrarë nga bombardimet e NATO-s — prej të cilëve 454 kanë qenë civilë — nuk mund të gjindet në asnjë prej librave shkollor dhe prandaj duhet me shkathtësi të lihet anash.

Të dhënat që mungojnë

Një nxënsës më kureshtar do të dojë ta vendosë këtë ngjarje specifike në një kontekst më të gjërë dhe t’i ekzaminojë shkaqet dhe zanafillën, në mënyrë që të mund të kuptojë më mirë marrëdhëniet e tanishme politike mes Serbisë dhe Kosovës.

Fatkeqësisht, çka ata do të mësojnë kur në mënyrë të pashmangshme do t’i lexojnë tekstet shkollore, është se personat e vetëm fajtorë janë shqiptarët etnik. “Shpërthimet e tyre ndarëse dhe nacionaliste që ndodhën në pranverën e vitit 1981” hapën rrugën për forma të ndryshme të presionit, mbajtjes dhe shkatërrimit të pronës, si dhe rasteve të shumta të vrasjes dhe dhunimit ndaj serbëve të Kosovës, në këtë mënyrë dëbimin e tyre në masë. Sipas kësaj, autoritetet e Republikës së (Serbisë) u betuan mjaft vendosshmërisht të mbajnë nën fre tendencat separatiste.

Përveç krimeve të kryera nga forcat serbe ndaj shqiptarëve të Kosovës, të tjera probleme u fshehën në këtë narrativë që përbën periudhën e para luftës, gjatë të cilës kriza në Kosovë eskaloi në një konflikt të plotë të armatosur.

Lënia jashtë e fakteve në lidhje me shtypjen dhe diskriminimin e hapur ndaj shqiptarëve i ka ndihmuar shumë portretizimit të bombardimeve të NATO-s si diçka e papritur, e padrejtë dhe një akt i pajustifikueshëm.

I tillë është rasti me luftërat në Kroaci dhe Bosnje dhe Hercegovinë, një prezantim objektiv dhe kontekstualizimi i të dhënave historiografike — duke pasur në mendje se kjo e fundit i bën zhvillimet bashkëkohore më të lehta për t’u kuptuar — i jep hapësirë rrëfimit që e viktimizon veten, zemërimi i të cilës së bashku me kalimin e fajit ndaj tjetrit, ngjallë interpretime të njëanshme të ngjarjeve.

Në këtë mënyrë kemi heqë dorë nga historia si një shkencë njerëzore që ka nevojë jo vetëm të na mësojë për të kaluarën por edhe të ushqejë mendimin kritik, tolerancën, angazhimin demokratik dhe pjesëmarrjen qytetare. Në vend të kësaj, ne kemi zgjedhur historinë si një lëndë që përdoret për zhvillimin e identitetit nacional, ndër të tjera.

Një histori e tillë përbën thjesht një armë të vendosur në duart e politikës. Është një instrument i manipulimit dhe/ose propagandës që shërben si shtysë për përjetësimin e intolerancës, stereotipeve, paragjykimit dhe nacionalizmit. Qëllimi i saj është të legjitimojë në mënyrë retrospektive veprimet (e gabura) dhe t’i manovrojë të rinjtë që të kenë botëkuptime me fuqitë që janë, në këtë mënyrë duke i përgatitur ata të bëjnë veprime që dëshirojnë.

Ky system është ai i cili, së paku formalisht, synon të mësojë demokracinë dhe paqen, të rrënjos vlera evropiane dhe të zhvillojë kulturën bazë politike. Një nga pengesat më të rrezikshme në këtë lloj të sistemit është refuzimi t’u tregojë të rinjve një shumëllojshmëri të gjerë të inciativave politike dhe diplomatike që kanë për synim zgjidhjen e një krize eskaluese, siç është ajo e fundit e viteve të 80-ta dhe fillimi i viteve 90-ta, përmes mjeteve jo të dhunshme. Në këtë mënyrë, vullnetarisht kemi hequr dorë për të ndikuar në sjelljen e njohurisë, prirjeve dhe zgjidhjes së problemeve duke u fokusuar në dialog, marrëveshje dhe besim.

Në fakt, dështojmë t’u japim të rinjve tanë aftësitë për t’i njohur modelet e sjelljes së ngjashme me ato që i kemi parë në të kaluarën brenda ambientit të drejtpërdrejtë (dhe) shoqëroro-politik, i cili mund nga ana tjetër t’i detyrojë të vendosin rezistencë edhe atëherë kur ka shenja paralajmëruese të dhunës.

Në tërësi, të dy rastet e sjellura para Tribunalit Penal Ndërkombëtar për ish-Jugosllavinë dhe emrat e viktimave të përfshirë në gjykimet e shumta të Tribunalit, po injorohen nga orët e historisë të mbajtura në Serbinë e shekullit të 21-të. Me diskutimin e paktë të ngjarjeve të kaluara, kjo praktikë e mësimit nuk lejon për një kuptim më të thellë të çështjeve, duke përforcuar stereotipet thellë të rrënjosura për shqiptarët etnikë. Të fryera shumë figurat e viktimave që kjo histori pretendon të jenë të vërteta janë mashtruese, siç është lënia anash e raporteve të krimeve të kryera kundër shqiptarëve të Kosovës.

Historia jonë i fajëson të tjerët për shpërthimet e dhunës duke nxitur armiqësi dhe duke krijuar tensione në shoqërinë tonë. Një qasje e tillë në vend që t’i ndihmojë komunitetet të bashkëpunojnë për shkak të ndërtimit të besimit — i cili do të mund të sillte pajtimin — i largon ata edhe më shumë saqë grupi i njërit gjithmonë lihet në gatishmëri në pritje të një cikli tjetër të shpërthimit dhunës.

Së fundi — sipas një studimi “Luftërat në vitet e 90-ta në shkolla” të Universitetit të Beogradit në vitin 2016 — të rinjtë duket se besojnë se në luftë çdo kush humb dhe askush nuk fiton; kjo e tregon dëshirën e tyre për t’i dëgjuar rrëfimet nga e kaluara.

Këto rrëfime duhet të tregohen në bazë të fakteve të sigurta sepse në këtë kohë të manipulimit të shfenuar, mohimit dhe shtrembërimit të së vërtetës, ky është i vetmi model që siguron dituri më shumë sesa shpërndarja e mitit. E kaluara duhet të kuptohet me anë të kontekstit autentik, e asnjëherë në lidhje me projektimet nacionaliste apo interesat politike.

Foto kryesore: Atdhe Mulla.