Mijëra kilometra larg shtëpisë, pa para, pasaporta dhe zotërim të gjuhës, ata ishin në mëshirën e punëdhënësit të tyre në Surçin diku në periferinë e Beogradit.

Ne të tre ishim aty — dy aktivistë dhe një gazetar. Të shtangur dhe duke mërdhirë, ndejtëm ulur në kerr të parkuar midis mjegullës së dendur dhe i pritëm.

Kanani 26-vjeçar është njëri nga 70 punëtorët e përkohshëm prej Indisë që janë në grevë sepse punëdhënësi i tyre serb i ka lënë pa pagë. 

“Ne s’paguhemi, edhe pse punojmë dhjetë orë në ditë”, shpjegon ai, duke na prirë përmes baltës së trashë. “Kështu po vazhdon muaj pas muaji dhe jemi ngopur, duam atë që kemi fituar dhe duam të shkojmë në shtëpi”.

Pasi kishin hasur në reklama për mundësi punësimi në Serbi shkurtin e kaluar, ata u rekrutuan nga firma serbe “Nikolić d.o.o.”, nënkontraktues për kompanitë kineze dhe ruse që kryejnë ndërtimet më të mëdha rrugore kombëtare.

Megjithatë, del se punëtorët indianë kanë qenë duke punuar me kontrata tejet të pafavorshme dhe ilegale, të nënshkruara përmes një kompanie ndërmjetësuese amerikane. Disa prej punëtorëve nuk kanë leje pune dhe pretendojnë se u janë marrë pasaportat, prandaj i janë drejtuar policisë serbe.

Pas një ndërhyrjeje policore në mes të janarit, atyre iu kthyen pasaportat. Policia u kontaktua për një përgjigje rreth pretendimeve, por ata nuk kthyen përgjigje.

“Menduam se gjithçka do të rregullohet dikur”, thotë Kanani, duke na treguar kampet e punëtorëve të ndërtuara nga punëdhënësi i tyre, ku kanë jetuar për një muaj. “Por, meqenëse situata nuk ka ndryshuar për disa muaj, kemi vendosur të ngritemi për të drejtat dhe pagat tona”.

Kanani, një 26 vjeçar nga India që ka lënë Serbinë me zemërim dhe zhgënjim. Foto: Saša Dragojlo / K2.0.

Secila nga këto dhoma me hapësirë dhjetë metra katror banohet prej katër vetëve — ata hanë, pinë dhe lajnë rrobat e tyre këtu. Të shqetësuar nga ngrohja e dobët, kanë blerë nxehëse të vogla.

Janë vetëm katër tualete në tërë kompleksin. Në mungesë të dusheve, punëtoret lahen me një tub gome në pjesën e pasme të njërës nga banjat. Edhe pse kushtet e jetës dhe punës nuk janë fare të përshtatshme, ata merakosen më fort që nuk u janë dhënë paratë për të cilat kapërcyen një gjysmë kontinenti.

“Më kanë borxh rreth 900 euro”, thotë ai, duke shpjeguar motivimin e tij për të ardhur këtu. “Është vështirë të gjesh punë në shtetin tim, ndërsa në Serbi paguhesh tri herë më shumë”.

Sipas kontratave të tyre, pagat janë 320 euro, pra tri herë më të larta se paga mesatare në Indi. Me përfshirjen e punës mbi normë, pagesa mund të arrijë deri në 400–500 euro. Sidoqoftë, të gjitha paratë që i fitojnë u transferohen në llogaritë bankare në Indi, kështu që krejt çfarë marrin në Serbi janë vetëm 50 euro të zbritura nga paga prej punëdhënësit.

Serbia po heq dorë nga tagri brenda kufijve të vet

Ky rast — fillimisht i raportuar nga Istinomer — është shembulli më i rëndë i shfrytëzimit të punëtorëve të huaj në Serbi. Numri i punëtorëve të huaj po rritet çdo vit si pasojë e eksodit të punëtorëve serbë drejt vendeve më të pasura evropiane.

Aktivistja Sërnja Ignjatoviq, e cila punon me OJQ-në ASTRA, ka pasur mundësinë t’i ndjekë fatet e punëtorëve indianë për muaj të tërë.  “Fatkeqësisht, ky është shembull klasik i shfrytëzimit të punëtorëve sepse punëdhënësi kreu rekrutim mashtrues në Indi dhe ujdisi që punëtorët të transportohen në Serbi, duke e shfrytëzuar pozitën e tyre të pasigurt”, thotë ajo.

“Punëtorët kanë kaluar tetë muaj këtu duke punuar dhe jetuar së bashku. Janë ballafaquar me kushte të tmerrshme, madje çnjerëzore, duke mos u lejuar t’i qasin pagat ose duke mos u paguar fare,” shpjegon ajo, duke shtuar se e punëtorët e kanë pasur të pamundur ta ndërprejnë punën vullnetarisht sepse u janë konfiskuar dokumentet indentifikuese, janë frikësuar dhe kërcënuar nga policët, si dhe janë të varur nga punëdhënësi financiarisht (dhe në çdo mënyrë tjetër).

Ignjatoviq ka shtuar se organizata e saj ka tentuar të marrë përgjigje nga disa institucione në Serbi, por asnjëra, përfshirë Inspektoratin e Punës, nuk është përgjigjur.

Po ashtu jemi përpjekur të marrim informata shtesë për pretendimet e punëtorëve, por as Inspektorati i Punës, as policia e as ambasadat — të Indisë dhe ShBA-së — nuk na janë përgjigjur.

Bojan Urdareviq, profesor në Fakultetin Juridik të Kragujevcit, beson se kompania në Majami është veçse një vegël për të transferuar qytetarë indianë në Serbi.

“Kjo kompani është regjistruar vetëm pro forma në ShBA për ta arsyetuar eksiztencën e një marrëdhënieje të punës. Është diçka që s’zbatohet, dhe punëtorët e njëjtë zhvendosen në ‘degën’ e kompanisë në Kralevë”, thotë Urdareviq, i cili thekson që shteti po ashtu ka hequr tatimin mbi pagë që punëtorët indianë do të duhej ta merrnin.

Hapësirat banuese të punëtorëve ofrojnë vetëm nevojat themelore. Është dhomë që përdoret nga katër persona, me ngrohje të dobët dhe tash më në fund me dushe. Foto: Saša Dragojlo / K2.0.

Përveç shfrytëzimit të punëtorëve, ky rast është gjithashtu domethënës duke marrë parasysh se si punëtorët indianë në Serbi përfunduan duke u bërë të padukshëm juridikisht pa para në duar.

Në thelb të çështjes qëndron një mekanizëm i rrezikshëm global i “transferimit” të punëtorëve, gjë që pa dyshim u hap udhë mënyrave të ndryshme të abuzimit nëse nuk i vihet ledh.

Doli se punëtorët indianë — ani pse të punësuar nga “Nikolić d.o.o.” — nuk kanë lidhur kontrata pune me firmën serbe, por me një kompani amerikane të quajtur “IDEA Capital LLC.” Thuhet se e funda i ka transferuar te “Nikolić d.o.o.” si pjesë e një marrëveshjeje për bashkëpunim teknik dhe biznesor. Hallka lidhëse mes dy kompanive është Nina Nikoliq, pronarja e kompanisë në Serbi dhe përfaqësuesja ligjore e kompanisë amerikane në Serbi.

Megjithatë, këto kontrata të nënshkruara — të cilat i kemi parë — me kompaninë e bazuar në Majami të ShBA-së bien në kundërshtim me Ligjin e Punës të Serbisë, nuk kanë vulë dhe parashohin gjoba me vlerë mes 50 dhe 500 eurosh ndaj punëtorëve. Për më shumë, dokumentet përmbajnë një dispozitë që e lejon punëdhënësin t’i shkëput kontratat pa njoftim paraprak ose arsye formale.

Mario Reljenoviq prej Institutit për Ligjin Krahasimtar vërteton se kontratat nuk janë në përputhje me legjislaturën serbe. Për shembull, ndëshkimet për kundërvajtje të vogla bien drejtpërdrejt ndesh me ligjin serb.

Pavarësisht kësaj, Inspektorati i Punës i Serbisë ka thënë se këto çështje janë jashtë tagrit të vet, duke hedhur përgjegjësinë te homologët amerikanë. Me këtë vendim, inspektorati — në mënyrë paradoksale — ka shkelur Ligjin e Punës, i cili parasheh se secili person që punon brenda territorit të Serbisë u nënshtrohet ligjeve vendore, pa marrë parasysh se a janë të punësuar nga një kompani vendore a e huaj, ose nëse kanë shtetësi të Serbisë a të një vendi tjetër.

Ekspertët paralajmërojnë që Serbia ka hequr dorë nga sovraniteti në territorin e vet.

Më tej, mendimi i ekspertëve është se tash është hapur Kutia e Pandorës, duke marrë parasysh që punëdhënësit mund ta zbatojnë mekanizmin e njëjtë për të regjistruar kompani false në Shtetet e Bashkuara ose ndokund tjetër dhe të punësojnë punëtorë të huaj në mënyrë mashtruese. Në anën tjetër, Serbia ngurron t’i mbrojë të drejtat e tyre, për të cilat punëtorët shpesh nuk janë të vetëdijshëm gjatë luftës së tyre për mbijetesë. 

“Nuk kemi qenë kurrë në Amerikë — kemi ardhur drejt në Serbi”, thotë Kanani. “Morëm vesh që kontratat ishin ilegale vetëm atëherë kur folëm me vajzat e ASTRA-s”.

Shfrytëzimi nën patronazhin e punëve shtetërore

Gjatë viteve të fundit është rritur numri i punëtorëve të huaj që kanë hyrë në Serbi, kryesisht për të punuar në ndërtimtari. Sipas Goran Rodiqit nga Oda e Ndërtimtarisë e Serbisë, punëtorët serbë të këtij sektori po emigrojnë drejt vendeve më të pasura evropiane për t’u lënë vend punëtorëve nga Turqia, Kina, Shqipëria, Azerbajxhani, dhe tashmë nga India.

Kanani dhe shumë të tjerë kanë ardhur në Serbi pasi kanë parë një njoftim që reklamonte vende pune në këtë shtet të largët. Foto: Saša Dragojlo / K2.0.

Numri i saktë i punëtorëve të huaj nuk mund të llogaritet lehtë sepse shumica prej tyre punojnë ilegalisht. Sidoqoftë, bazuar në raportet nga terreni të përpiluara nga sindikatat tregtare, Rodiq vlerëson se janë rreth 3,500 punëtorë nga jashtë, duke shtuar se kushtet e jetës dhe punës janë çnjerëzore.

“Punëtorët shpesh jetojnë në dhoma të ngushta, nuk mund të bëjnë dush dhe nuk kanë ku të pushojnë pas punës së rëndë, që shpeshherë vazhdon pas orarit, duke u paguar pak krahasuar me punën që bëjnë”, shpjegon Kanani.

“Është tepër ftohtë për ta gjatë dimrit dhe tepër nxehtë gjatë verës”, vazhdon ai. “Meqë shumicës së punëtorëve u mungon veshja e përshtatshme për punë dhe regjistrimi, çdo lëndim mund të jetë vdekjeprurës, dhe shumë prej tyre nuk shpërfaqen kurrë”.

Një shembull tjetër i shfrytëzimit të punëtorëve të huaj që doli në pah është rasti i 80 punëtorëve të ndërtimtarisë me shtetësi turke në projektin e kompleksit luksoz të banimit dhe biznesit “Belgrade Waterfront”. Kjo ndërmarrje e përbashkët mes Serbisë dhe Emirateve të Bashkuara Arabe — pavarësisht kundërshtimeve nga partitë opozitare dhe ekspertët — është shpallur projekt me rëndësi kombëtare nga qeveria serbe.

Në mes të vitit 2018, punëtorët turq hynë në grevë sepse nuk kishin marrë pagat për dy muaj, dhe ndryshe nga kolegët indianë, nuk kishin qasje në ushqim dhe strehim. Sipas deklaratave që kanë bërë në takimin që u mbajt në hapësirën e ndërtimit, një pjesë e madhe prej tyre kanë punuar ilegalisht në baltë dhe ujë të thellë pa u paguar fare.

Institucionet serbe vazhdojnë të jenë plotësisht të heshtura, duke mos dhënë përgjigje për raportimet lidhur me shfrytëzimin e punëtorëve. Ambasada Turke pagoi biletat e kthimit për qytetarët e vet, por vetëm pas trysnisë së fortë nga mediat. Punëtorët prapëseprapë nuk u paguan.

Rodiq beson se shfrytëzimi i punëtorëve të huaj do të vazhdojë krahas heshtjes institucionale, sepse çështja në fjalë lidhet me projektet shtetërore dhe interesat e kompanive të fuqishme dhe shteteve prej ku ato vijnë.

“Të gjitha këto janë projekte që përfshijnë kapital të dyshimtë prej shteteve të jashtme, kështu që ka arsye të besohet se kemi të bëjmë me shpërlarje parash, duke llogaritur dhe mungesën e transparencës,” thotë ai.

Raportime të shumta prej gazetarëve hulumtues dhe mbikëqyrësve kundër korrupsionit kanë zbuluar dëshmi që mund të tregojnë për shpërlarje parash, përfshirë në rastet e projekteve të mëdha ndërtimore sikur “Belgrade waterfront”. Megjithatë, ndjekjet penale janë të rralla, pasi edhe Projekti për Raportimin e Krimit të Organizuar dhe Korrupsionit ka deklaruar se ka “mosinteres të jashtëzakonshëm për të vepruar” nga ana e prokurorëve serbë.

Projektet më të mëdha të ndërtimit të rrugëve zbatohen nga qeveria serbe sipas marrëveshjeve bilaterale, gjë që eliminon procedurat e prokurimit publik dhe përjashton qytetarët gati krejtësisht nga procesi.

Veç kësaj, projektet shpeshherë kryhen përmes huave të dhëna nga shtetet që i mbikëqyrin këto projekte. Në përputhje me këtë, sa i përket projektit [të ndërtimit] të Korridorit 11 që punëson punëtorë indianë — kontraktuesi kryesor është kompania kineze “CCCC”. Vetë projekti financohet nga një hua prej bankës “Exim” të Kinës.

Për ndërtimin e urë-rrugës së Çortanovcit në linjën hekurudhore me shpejtësi të lartë mes Beogradit dhe Budapestit, kontraktuesi kryesor është kompania shtetërore ruse “RŽD International”. Projekti është pjesërisht nga një hua ruse. Punëtorët indianë po ashtu kanë punuar në këtë projekt.

Përveç ndërmarrjeve kineze dhe ruse, kompanitë turke dhe azere gjithashtu ndërtuan rrugë në rrethana të mjegullta. Vjet u bashkëngjit edhe Bechtel, një kompani amerikane që u përzgjodh pa procedurë të prokurimit publik. Krahas lidhjeve me Partinë Republikane, Bechtel po ashtu njihet për rindërtimin e hapësirave të shkatërruara nga ShBA-ja gjatë pushtimit të Irakut në vitin 2003.

“Kur kemi të bëjmë më këtë lloj ndërmarrjeje, nuk është e qartë se cilat janë përfitimet e Serbisë”, thotë Rodiq. “Projektet janë shumë më të shtrenjta sesa duhet, dhe kryesisht zbatohen prej kompanive të jashtme që sjellin punëtorë të huaj dhe mbesin larg syrit të publikut. Për më shumë, shohim se tejkalohen kufijtë sa i përket shfrytëzimit të fuqisë punëtore”.

Të zëvendësueshëm dhe njëpërdorimësh, punëtorët kthehen në shtëpi

Ka kaluar kohë e gjatë qëkur Serbia është bërë pikë takimi e interesave amerikane, kineze dhe ruse, por edhe nyjë e shfrytëzimit të pakompromis të në një ekonomie të gjerë kapitaliste dhe të stërglobalizuar.

Për shkak të këtyre zhvillimeve, institucionet shtetërore thuajse kanë hequr dorë nga kontratat ilegale — dhe pothuaj skllavëruese — që punëtorët indianë kanë nënshkruar me punëdhënësin e tyre serbo-amerikan.

Në anën tjetër, Ambasada e Indisë thuajse ka braktisur mbrojtjen e shtetasve të vet, të udhëzuar nga interesat e një shteti që ka për prioritet strategjik eksportimin e varfërisë dhe rrjedhimisht hyrjen e remitancave.

“Askush nga Ambasada nuk na ndihmoi. Na thanë të durojmë dhe ta përmbushim kontratën”, shkroi Kanani në WhatsApp të premten më 30 janar, duke u çlodhur gjatë përgatitjes së valixheve për t’u kthyer në shtëpi.

Nina Nikoliq, pronarja e “Nikolić d.o.o.” dhe drejtorja e “IDEA Capital LLC” të shtetit të Floridës, ka pranuar t’i blejë bileta aeroplani shumicës së grevistëve të papajtueshëm, përfshirë Kananin. Për rrjedhojë, ajo i dëboi të pakënaqurit dhe shpejt do të marrë një kontigjent të ri punëtorësh nga India.

Mbas grevës, negociatave dhe ankesave, disa nga punëtorët janë kthyer në shtëpi me shpresën që do të kenë më shumë fat në një shtet tjetër. Foto: Saša Dragojlo / K2.0.

Në fund të fundit, grevistët nuk u paguan por morën vetëm nga 70 euro për shpenzimet e udhës dhe ushqimit. Kjo mbulon udhëtimin e tyre prej Nju-Delhit deri në Çenaj, kryeqytetin e shtetit jugor indian të Tamil Nadusë, prej ku edhe vijnë Kanani dhe shumica e kolegëve të tij.

Nikoliq na ka thënë se punëtorët që kanë ikur ishin sherrxhinj, kurse të tjerët nuk kanë dashur të shkojnë. Ajo po ashtu pretendon se pesë prej tyre kanë keqtrajtuar kolegët, duke i detyruar të dalin në grevë. Më tej, ajo pretendon se punëtorët në fund u paguan. Sidoqoftë, Nikoliq pranon që pagesat janë vonuar.

Ajo nuk u përgjigj në pyetjen se përse punëtorët janë të punësuar në një kompani amerikane.

Ata e kryen udhëtimin e biznesit në Serbi si mall njëpërdorimësh, ose më saktë si mall i zëvendësueshëm me afat të skaduar. Të dërrmuar dhe të zhgënyer, punëtorët po presin të bashkohen me familjet e tyre. Rënkimet e tyre s’janë dëgjuar kurrë në Serbi. Kur të vijë koha, ata do ta provojnë fatin në një shtet tjetër që ka nevojë të madhe për punëtorë të lirë dhe të privuar.

“Jam i zemëruar dhe i zhgënyer. Kam punuar në Oman për tri vjet dhe kurrë s’kam pasur probleme si në Serbi,” shkroi Kanani në WhatsApp.

Ai thotë se shpreson të ketë më shumë fat në vendet sikur Emiratet e Bashkuara Arabe, Arabia Saudite, dhe Omani.

Kanani mbetet të bredh në tregun e pamëshirshëm global të punës, duke e shitur gjënë e vetme që i takon — vetveten. Për të dhe të tjerët në pozitën e njëjtë, si duket fati është zgjidhja e fundit.

Feature Image: Saša Dragojlo / K2.0.

Shënim nga redaktoret: Ky artikull është ndryshuar pas botimit për t’i qartësuar disa fakte dhe pohime.