Në Shqipëri, viti 1983 ishte i qetë, pa ndonjë ngjarje të veçantë e me një verë të përgjumur. Por kur e mendon tani, mënyra se si rrodhën gjërat më vonë, sa shpejt e tërësisht u transformua një vend i tërë, u duk ndoshta një paradite qershori të atij viti, kur një njëzet-e-ca vjeçar hyri me shpejtësi me makinë në rrugën kryesore të lagjes sime, te rruga “Myslym Shyri”. Me rrotat që kuisnin, vetura bënte zigzage nga një qosh trotuari tek tjetri, derisa në fund dha frymë e u përplas në një pemë në fund të rrugës, ngjitur me kioskën ku Rriku shiste gazeta.

Por para se të përplasej, mu përballë kinemasë, Fiati polak i ra gegës sonë, akullorexhiut të lagjes, duke e marrë shtatë-tetë metra zvarrë para se ta linte përtokë. Karroca iu përmbys, termoset u bënë copë, akullorja u derdh në asfalt. Filluan të mblidheshin kureshtarët, pastaj erdhën sirenat: policia dhe ambulanca që e çoi atë mesoburrë në spital.

Ki parasysh Tiranën e para dyzet vjetëve – ato pak vetura në qarkullim ishin o të shtetit o të partisë, kështu që lajmi se një veturë e hallakatur e kishte fshirë gegën me gjithë lugë akulloreje mori dhenë.

Nuk e di nëse ai kujtim i largët do dilte në shesh sërish nëse para tre-katër vjetësh nuk do kishte dalë një fotografi e gegës në një nga ato forumet nostalgjike të Facebook-ut. Faqja në fjalë i kushtohet periudhës së vonë të komunizmit në Shqipëri dhe quhet “Na ishte dikur”.

Në atë fotografi, gega shihet teksa shtyn karrocën në sheshin “Skënderbej” dhe një vajzë që ecë drejt tij me akullore në dorë. Në sfond, pankarta gjigante me portretin e Enver Hoxhës rri varur në kolonat e Pallatit të Kulturës.

Gjysma e qindra e qindra komenteve nën atë postim shpërthenin me mllef ndaj diktatorit, gjysma tjetër ishin gjithë mall për akullorexhiun tonë. Si fotografi u shpërnda 200 e kusur herë. Edhe Enveri edhe gega ishin dy figura të përhershme të fëmijërisë sime, kështu që atë foto e shpërndava dhe unë.

“Të kujtohet si i ra makina gegës?” më shkroi një komshi kur pa atë fotografi. Nuk më kujtohej. As nuk e dija që kishte ndodhur. Por kur ma përmendi, fillova të rindërtoj atë fotografi dhe botën prej nga vinte. “Çfarë kishte ndodhur me gegën?” pyesja veten. Kush dhe çfarë ishte ai, në fakt? A kishte, a kishin të gjithë ata shitës akulloresh, emra?

Për tre a katër breza kalamajsh, ai ishte gega i gjatë, për ta dalluar nga Aliu, gega i shkurtër dhe i rrumbullakët me të cilin ndante territorin. Kishim disa të tillë në qytet dhe quheshin kështu se vinin nga veriu. Shqiptarët ashtu ndahen, toskë në jug e gegë në veri, por ne kalamajtë, prej Tirane e poshtë, kur thoshim gegë nuk e kishim fjalën për prejardhjen e tyre. Për ne, gegët ishin shitësit e akulloreve dhe të çikërrimave.

Po ashtu, shqipja që flisnin nuk ishte gegërishtja, me ato r-të e saj të buta dhe ato prapashtesa të ngrëna pjesoresh (nuk thoshte shkû, thoshte shkuar); ose të paktën, shumica nuk e fliste ashtu. Pjesoret e gegës ishin të plota dhe kur thërriste “A-ku-llo-REJ” me atë zë bariton, gjëmonte.

Shumica e gegëve nuk e kishte shqipen gjuhë amtare. Ishin goranë, një grup sllavësh myslimanë prej pllajash malore dhe luginash të humbura aty ku takohen Shqipëria, Kosova dhe Maqedonia e Veriut sot. Flasim për rreth 29 fshatra, me ca dhjetëra-mijë banorë në malësitë e Sharrit mes Kukësit, Prizrenit dhe Tetovës.

Gjuhën që flasin mes tyre e quajnë “nashinski”, që do të thotë “e jona” apo “gjuha jonë”. Ajo më shumë u afrohet dialekteve perëndimore të maqedonishtes, megjithëse ka karakteristika të vetat në gramatikë dhe është mbushur me leksik edhe nga serbishtja, shqipja dhe turqishtja e vjetër. Gjatë periudhës osmane, goranët ishin një komunitet pastoral, që i çonin bagëtitë për dimërim deri në fushat e Thesalisë. Por siç tregojnë, shtegtimi i kopeve u ndërpre për shkak të kusarisë, duke e detyruar një pjesë të braktisin bagëtitë dhe të kërkojnë punë nëpër qytete, ku shisnin bozë, qiqra apo hallva në pazar dhe ushtroheshin në mundje.

Për hallvën dhe mundjen

Por, arsyeja që i shpërndau nëpër hapësirën osmane për punë mund të ketë qenë thjesht mbipopullimi. “Ishte emigrim sezonal,” më tregon Thomas Schmidinger, një etnolog austriak. Burrat e kishin bërë zakon të niseshin për kurbet për Shën Mitër, në tetor, dhe të ktheheshin në fshat për Gjuren, ditën e Shën Gjergjit, nga fundi i pranverës. Vera ishte koha për të lëvruar tokën, për të mbjellë patate e thekër, për t’u marrë me bagëtinë, për martesa dhe syneti, që shoqëroheshin me gara mundjeje. Gjatë shtegtimeve, ata punonin si shitës ambulantë çikërrimash ushqimore në rrugë; shisnin qiqra të pjekura apo qebapë. Me kalimin e kohës, ajo për të cilën po njiheshin gjithnjë e më shumë ishin ëmbëlsirat: hallva, boza, salepi dhe akulloret.

Namin për ëmbëlsira mund të kenë filluar ta marrin që në Prizren, i cili ishte tregu kryesor i zonës, më thotë hulumtuesi i ushqimit, Jeton Jagxhiu. Bile deri në vitet ’50, në oborrin e një shtëpie gorane në qytet ndodhej një gropë ku ruhej bora gjatë verës — e domosdoshme në stinën e nxehtë për të bërë akullore dhe pije freskuese në mungesë të frigoriferit. Deri para pak kohësh qyteti kishte dhjetë e më shumë ëmbëltore goranësh.

Fundi i gegëve si zanat

Një fis akullorexhinjsh del nga skena.

Altin Raxhimi

Fundi i gegëve si zanat

Një fis akullorexhinjsh del nga skena.

Altin Raxhimi