Živim i radim u Prištini. Vozim se njenim prepunim autobusima, pijem vodu s manganom, dišem zagađen vazduh, trošim novac u kafićima, restoranima i marketima, i svakog meseca plaćam kiriju.

Dakle, svakog dana koristim usluge i doprinosim lokalnoj ekonomiji glavnog grada. Ali kada dođe dan lokalnih izbora, sedam u automobil i putujem ka Kamenici da tamo dam svoj glas. Zakonski sam i dalje stanovnik Kamenice — tamo gde plaćam porez na imovinu i provodim većinu vikenda kod roditelja. Sličnu stvarnost dele i mnogi drugi koji rade i žive u Prištini.

Centralizacija mogućnosti za bolju budućnost u glavnom gradu i nedostatak ulaganja u drugim opštinama doveli su do toga da u zemlji sa oko 1,6 miliona stanovnika, gotovo trećina populacije živi u Prištini. Unutrašnje migracije — pri čemu 16% građana Kosova živi u drugoj opštini od one u kojoj su rođeni — nadovezale su se na spoljne migracije, zbog kojih se broj stanovnika u drugim opštinama svake godine smanjuje.

Suprotno tom trendu, prema podacima Opštine Priština, broj stanovnika glavnog grada znatno je porastao i danas se procenjuje na više od 400.000. Prema popisu iz 2011. godine, Priština je imala 198.897 stanovnika, dok je popis iz 2024. zabeležio 227.466 — svega 28.569 više. Ipak, taj broj je daleko od stvarnosti, jer se svake godine gradu pridružuju novi stanovnici: studenti koji nakon završetka studija ostaju zbog boljih prilika za zapošljavanje, ili mladi parovi koji iz istog razloga biraju Prištinu kao svoje mesto stanovanja.

To je izazvalo građevinski bum i brzo vertikalno širenje grada, u kojem je potražnja za stanovima postala glavni pokretač urbanog razvoja. Ipak, mnoge od tih zgrada ne ispunjavaju osnovne uslove za urbani život — kao što su obdaništa, javni prostori ili rekreativne zone u svakom naselju — pa se širenje grada više čini posledicom potrebe nego rezultatom planiranja koje ima za cilj kvalitet života.

Međutim, ti stanovnici se ne prevode automatski u glasače, jer se većina još uvek formalno vodi kao stanovnici opština iz kojih potiču — i tamo glasaju. Na lokalnim izborima u oktobru ove godine, pravo glasa u glavnom gradu imalo je samo 222.326 građana — gotovo upola manje od stvarnog broja onih koji u njemu žive.

Unutrašnja migracija promenila je način na koji živimo, ali ne i način na koji glasamo — a to ima direktne posledice na to kako se opštine budžetski finansiraju sa centralnog nivoa, što potom utiče na njihovu sposobnost da obezbede usluge za svoje rezidentne stanovnike.

Zašto ne glasam u Prištini?

Da li je pravednije da odlučujem o budućnosti mesta u kojem više ne živim — ili o onom gde zapravo gradim svoj život? To je dilema slična onoj koja se iznova pokreće pred svake izbore, kada je reč o biračima iz dijaspore: zašto bi oni glasali na centralnim i lokalnim izborima, kada veći deo godine ne žive na Kosovu? Iako Kosovo ima oko 1,5 miliona rezidenata, u biračkom spisku se vodi više od dva miliona glasača. Na poslednjim lokalnim izborima registrovano je i 44.000 birača iz dijaspore.

U manjim opštinama poput Kamenice, gde je na lokalnim izborima u oktobru glasalo manje od 15.000 građana, svaki glas ima veću težinu nego u većim gradovima poput Prištine. Matematički gledano, moj glas “vredi” više tamo, jer je uticaj svakog pojedinačnog birača veći u manjem izbornom telu. Ali svrha glasanja nije samo u brojčanoj težini glasa, već u stvarnom uticaju koji može da ima na svakodnevni život. Iako više ne živim u Kamenici, bolje poznajem njen politički kontekst, ljude koji se kandiduju i realne mogućnosti onoga što se može postići — što, za mene, opravdava i objašnjava odluku da tamo glasam.

Ipak, ovaj raskorak između boravišta i prebivališta nije samo pitanje političkog predstavljanja, već i finansijsko pitanje koje direktno utiče na kvalitet javnih usluga.

Budžet opština na Kosovu određuje se prema formuli koju odobrava Ministarstvo finansija, a koja kombinuje centralne grantove i sopstvene prihode opština. Grantovi se dele na opšte i namenski usmerene: prvi omogućavaju opštinama da planiraju u skladu sa sopstvenim prioritetima, dok se drugi dodeljuju za oblasti poput obrazovanja, zdravstva i socijalnih usluga.

Formula se uglavnom zasniva na broju registrovanih stanovnika, broju učenika i pacijenata, etničkom sastavu i veličini teritorije. U principu, opštine u kojima broj stanovnika opada — poput Kamenice — gube finansijska sredstva, dok one koje beleže porast broja stanovnika, poput Prištine, dobijaju dodatni budžet.

Ali šta se dešava kada, baš kao ja, i oko 200.000 stanovnika Prištine odluči da ostane registrovano i glasa u opštinama koje posećuju samo vikendom? Činjenica da se mnogi građani i dalje formalno vode kao stanovnici manjih opština u kojima više ne žive veštački održava visok broj registrovanih stanovnika tamo — što direktno utiče na povećanje opštinskog budžeta. Ipak, ta korist postoji samo na papiru: sredstva se dodeljuju za stanovnike koji tamo više ne žive, dok se javne usluge planiraju za ljude koji zaista žive u toj opštini, stvarajući dvostruku nejednakost.

Ovaj jaz između “zakonskog” i “stvarnog” mesta stanovanja čini sistem lokalnog finansiranja neefikasnim i nepravednim za obe strane.

Tokom popisa stanovništva na Kosovu 2024. godine, aktuelni gradonačelnik Prištine Përparim Rama izjavio je da nedostatak tačnih podataka o broju stanovnika glavnog grada ozbiljno otežava pružanje usluga građanima.

“Mi dobijamo brojke sa centralnog nivoa na osnovu kojih možemo zaposliti administrativne radnike i službenike koji bi trebalo da budu na usluzi građanima. Broj dozvoljenih zaposlenih zavisi od broja rezidentnih stanovnika glavnog grada. Međutim, dok je, na primer, trenutno u evidenciji registrovano 189 hiljada stanovnika, prema potrošnji struje i vode znamo da u Prištini realno živi preko 400 hiljada ljudi — što potvrđuju i merenja Svetske banke. Dakle, pružamo usluge duplo većem broju građana, a imamo tek polovinu potrebnog osoblja”, rekao je Rama u aprilu 2024. godine.

Ovakvo neslaganje dovodi do toga da na lokalne odluke utiču birači koji ne osećaju direktne posledice lokalnih politika. Tako opštinska veća i gradonačelnici često donose odluke koje pogađaju stanovnike koji na njih ne mogu stvarno da utiču, dok oni koji svakodnevno žive u gradovima poput Prištine, ali glasaju negde drugde, ostaju izvan političkog života mesta u kojem provode većinu svog vremena.

U takvom kontekstu, opštinama često upravljaju političke platforme kojima glas daju ljudi koji tamo ne žive i koji ne mogu da ih pozovu na odgovornost za njihova obećanja i postupke — što slabi mehanizme odgovornosti i prekida vezu između građana i lokalne vlasti, udaljavajući demokratiju od svakodnevnog života ljudi.

Razlog naspram pripadnosti

Da bi se ovaj sistem ispravio u korist opština — tako da se budžet i lokalna vlast zaista usmeravaju prema potrebama stanovnika — potrebne su promene na više nivoa.

Prvo, Kosovo bi trebalo da otvori ozbiljnu raspravu o načinu raspodele opštinskih grantova. Ako se lokalni budžeti i dalje budu zasnivali isključivo na broju registrovanih, a ne stvarno nastanjenih stanovnika, raspodela javnih sredstava ostaće nejednaka. Mehanizam koji bi kombinovao podatke iz popisa sa realnim podacima o mestu boravka — prikupljenim putem javnih usluga ili drugih institucija — bio bi korak ka fiskalnoj jednakosti među opštinama.

Drugo, institucije bi trebalo da primenjuju Zakon o prebivalištu i boravištu, koji obavezuje građane da svaku promenu mesta boravka, unutar ili van zemlje, prijave nadležnim organima. Dosledna primena ovog zakona olakšala bi praćenje kretanja stanovništva.

Treće, ovo pitanje tiče se i lokalnog političkog identiteta. Da li treba da glasamo tamo gde osećamo emotivnu povezanost, ili tamo gde svakodnevno živimo i snosimo posledice lokalnih odluka? Nijedan odgovor nije jednostavan, ali postavljanje ovog pitanja je neophodno za demokratiju koja funkcioniše u skladu sa društvenom stvarnošću. Ova rasprava treba da uključi građane, političke partije, civilno društvo i javne institucije. Samo tako se može stvoriti sistem lokalnog glasanja i finansiranja koji odgovara novim demografskim promenama u zemlji.

Ipak, ako želimo da lokalna demokratija bude predstavnička i funkcionalna, sistem mora da odražava realnost — a ne samo emotivnu povezanost. Potrebno je izgraditi okvir koji čuva finansijsku ravnotežu, ne kažnjavajući opštine koje se suočavaju sa demografskim padom, ali ni ne održavajući veštački u životu one koje rastu, na njihovu štetu. To je odluka koja zahteva političku volju, ali i otvorenu raspravu o tome kako želimo da živimo i kako želimo da se upravlja lokalnom zajednicom.

Ali ovo je, u krajnjoj liniji, i pitanje za društvo: da li želimo da nastavimo da živimo u sistemu koji ne odražava demografsku stvarnost, ili da preduzmemo korake kako bismo lokalnu demokratiju učinili pravednijom i reprezentativnijom? 

U teoriji znam da bi moj glas imao više smisla u Prištini — tamo gde svakodnevno živim i osećam posledice lokalnih politika. Ali kada dođe dan izbora, on se ipak vraća u Kamenicu — kao dokaz da se razum i logika često sudaraju sa osećajem pripadnosti. Da ta dilema ne bi ostala lična, već se rešila sistemski, potreban je širi javni dijalog o građanskoj odgovornosti i revizija zakonskog okvira koji bi glas povezao sa stvarnim mestom boravka.

Naslovna fotografija: Arrita Katona – Atdhe Mulla / K2.0