Glavnom trgu u Tirani pridružuje se još jedna visoka zgrada među mnogobrojnim višespratnicama koje su podignute u glavnom gradu Albanije poslednjih godina. Zgrada je u obliku ljudske glave i nalazi se na uglu trga, tačno tamo gde počinje “Rruga e Dibrës” (Debarska ulica). U albanskim i međunarodnim medijima pričalo se da je arhitekta Winy Maas, suosnivač holandske firme MVRDV, za dizajn ove zgrade dobio inspiraciju u razgovoru sa premijerom Albanije, Edijem Ramom, koji mu je rekao: “Želim da napravim nešto što je povezano sa istorijom”.

Tako je nastala ideja da zgrada podseća na Gjergja Kastriotija – Skenderbega, vojnog vođu koji je pružao otpor Osmanskom carstvu tokom 15. veka. Ipak, zgrada koja polako poprima oblik ne liči baš na Skenderbega. Mediji koji kritikuju vladu Socijalističke partije (PS) ukazali su na to da zgrada zapravo više podseća na lidera PS i premijera Ramu.

U javnosti u Albaniji sličnost zgrade sa fizičkim crtama Rame tumači se u kontekstu dominacije koju su Rama i PS uspostavili u institucijama i društvu uopšte. Prema nekim tamošnjim medijima, Rama je oduvek sebe doživljavao kao političara koji želi da ostavi dubok trag u savremenoj istoriji Albanije. Nekoliko puta je i sam aludirao na to, na primer kada je objavio snimak napravljen pomoću veštačke inteligencije u kome se pojavljuje u društvu Ismaila Qemalija, premijera koji je proglasio nezavisnost Albanije 1912. godine i koji se smatra ključnom figurom u stvaranju države.

Ramin politički uspon počeo je 1998. godine, kada je prvi put imenovan za ministra kulture, omladine i sporta u vladi PS koju je vodio tadašnji premijer Pandeli Majko. Dve godine kasnije izabran je za gradonačelnika Tirane i tu funkciju obavljao je narednih 11 godina. Tokom tog perioda preuzeo je i vođstvo PS, a 2009. godine prvi put se kandidovao za premijera na nacionalnim izborima, na kojima je PS izgubila od Demokratske partije (PD).

Rama je postao premijer Albanije u septembru 2013. godine, posle pobede na centralnim izborima održanim u junu iste godine. Nakon toga osvojio je još dva mandata, na izborima 2017. i 2021. godine, i time ostao na mestu premijera tri uzastopna mandata, što je najduži period na vlasti jednog premijera u istoriji albanske demokratije.

Tokom ovog perioda, Rama je izgradio dominantnu partiju. Osim u prvom mandatu, koji je usledio nakon pobede na izborima 2013. godine, kada je Rama morao da formira koaliciju sa bivšim predsednikom Albanije, Ilirom Metom, i njegovom bivšom partijom, Socijalističkim pokretom za integraciju (LSI), u naredna dva mandata, PS je vladala samostalno, pošto je na izborima 2017. i 2021. godine obezbedila dovoljan broj mandata u Skupštini Albanije.

Tokom godina na vlasti, Rama je svoju partiju predstavio kao transformacionu snagu u ekonomiji, turizmu i međunarodnom imidžu zemlje, istovremeno postavljajući članstvo u Evropskoj uniji (EU) kao krajnji politički cilj svoje vlade.

Iako vodi političku partiju koja nominalno predstavlja levicu u Albaniji, Rama je posebno u ekonomskim politikama povezan sa neoliberalizmom.

“PS pod Ramom se udaljila od svog levičarskog ili socijaldemokratskog identiteta, pretvarajući se u pragmatičnu partiju sa transakcijskom prirodom i neoliberalnim imidžom, ali uglavnom bez ideologije”, kaže Gresa Hasa, stručnjakinja za albansku politiku i nezavisna publicistkinja povezana sa Univerzitetom u Gracu, Austrija. “Od 2005. do danas, Rama je ojačao veze sa ekonomskom moći, posebno sa domaćom oligarhijom, stvarajući tako simbiozu između političke i ekonomske vlasti. To je dovelo do favorizovanja određenih biznis grupa i kreiranja klijentelističkog sistema.”

Tokom vladavine PS-a, Rama je sproveo agresivne mere u pravcu privatizacije državne imovine, deregulacije tržišta za strane investicije i napada na sindikate — praksa ideološki desničarskog karaktera. Partija na čijem je čelu neprestano je optuživana za uspostavljanje sistema koji favorizuje prakse povezane sa divljim neoliberalnim kapitalizmom, sa marginalizujućim posledicama po srednju i nižu klasu.

Arlind Qori i Sofokli Meksi, profesori na Odeljenju za političke nauke Univerziteta u Tirani, u svojoj knjizi “The Albanian Limbo – From Bureaucratic Socialism To Neoliberal Capitalism” (na srpskom: “Albanija na raskršću: od birokratskog socijalizma do neoliberalnog kapitalizma”) iz 2023. godine, pišu da PS sebe doživljava kao modernizatorsku i efikasnu ultra-kapitalističku partiju, sa agresivnim politikama u procesima gentrifikacije i fiskalne discipline prema siromašnijim slojevima, dok istovremeno favorizuje “veliku buržoaziju”. Qori je predsednik Pokreta Zajedno (Lëvizja Bashkë), političke partije levice u Albaniji.

U istoj knjizi Qori i Meksi navode da dve najveće partije u Albaniji — PS i PD — uprkos razlikama, dele zajedničku podršku oligarhiji, koja je postala vitalna za obe.

PD je osnovana 1990. godine, u periodu kada je komunizmu u Albaniji dolazio kraj. Od tada je ta partija bila na vlasti ukupno 13 godina u dve različite faze. U poslednje vreme, PD je prolazila kroz periode dubokih unutrašnjih sukoba i podela. Prva je bila podela između tadašnjeg lidera Lulzima Bashe i bivšeg premijera i osnivača PD-a, Salija Berishe, 2021. godine, kada je Basha isključio Berishu iz poslaničkog kluba nakon što je američki Stejt department proglasio Berishu personom non grata zbog navodnih veza sa korupcijom i organizovanim kriminalom.

Ove podele su jasno oslabile PD, koja je na izborima 2021. osvojila samo 59 od ukupno 140 mandata u Skupštini. Od juna 2024. PD ponovo vodi bivši premijer Berisha, koji je na sudu dobio pravo da bude lider partije, dok ju je Basha napustio i osnovao novu partiju pod nazivom Demokratët Euroatlantikë (Evroatlantske demokrate).

Nasuprot oslabljenoj PD, u političkom pejzažu kojim su godinama dominirale ove dve glavne partije, Rama i njegova stranka su se nametnuli kao duboko ukorenjena politička elita — establišment — koji je sve teže poljuljati. Hasa opisuje PS kao ne samo najmoćniju partiju u Albaniji, već i kao partiju koja je u praksi izjednačena sa državom.

Tokom godina dominacije PS i PD na političkoj sceni Albanije, pojavile su se i neke nove partije, ali uglavnom sa starim imenima koja nisu suštinski dovodila u pitanje postojeći sistem. Međutim, tokom kampanje za predstojeće parlamentarne izbore, koji će se održati u nedelju, 11. maja, nekoliko pokreta i partija uspelo je da znatno bolje nametne svoj glas nego ranije. Te partije predvode uglavnom nove ličnosti koje do sada nisu bile deo centralnih institucija.

Trudeći se da ponude novu alternativu biračima, one su počele da predstavljaju ozbiljnu pretnju ne samo Raminoj eliti, već i celokupnoj političkoj sceni koju već 34 godine, od pada komunizma i uspostavljanja demokratije, drže ove dve partije.

Novi glasovi na političkoj sceni

Dva subjekta koja su posebno privukla pažnju tokom ove izborne kampanje su Shqipëria Bëhet (Albanija nastaje) i Lëvizja Bashkë (Pokret Zajedno). Istraživanja javnog mnjenja sugerišu da će ove inicijative uspeti da uđu u skupštinu na ovim izborima.

Jedan od partnera u koaliciji Shqipëria Bëhet — koja je formalno sastavljena od četiri političke grupe — jeste Nisma Thurje (Pokret Proboj), pokret osnovan 2014. godine, koji je registrovan kao politička partija 2021. godine da bi učestvovao na parlamentarnim izborima te godine. Dve godine kasnije, na lokalnim izborima, Nisma Thurje osvojila je dovoljno glasova da dobije pet mesta u skupštinama opština Tirana, Korča, Mirdita i Kukes.

Nisma Thurje stekla je početnu popularnost kroz proteste protiv korupcije i inicijative za zakonske reforme izbornog zakona. Jedan značajan uspeh bila je njena uspešna kampanja za ustavne promene i izborne reforme u julu 2020. godine, koju je podržalo više od 50.000 građana/ki potpisivanjem peticije.

Kao rezultat, izborni sistem u Albaniji je promenjen, uvodeći kombinovani sistem sa otvorenim i zatvorenim listama, što je biračima/cama delimično omogućilo da biraju sastav skupštine. Druga promena odnosi se na Izborni zakon iz 2020. godine, koji više ne dozvoljava partijama da nastupaju sa zajedničkim listama.

Ipak, politički subjekti mogu da sarađuju tako što osnivaju zajednički politički entitet ili se organizuju oko neke postojeće partije. Upravo je to slučaj sa inicijativom Shqipëria Bëhet, koja, pored stranke Nisma Thurje, okuplja i stranke Lidhja për të Drejtat e Punëtorëve Shqiptarë (PLDSH, Savez za prava albanskih radnika) i Lëvizja e Legalitetit (PL, Pokret za legalitet). Ova inicijativa funkcioniše kao političko udruženje unutar jedinstvene izborne strukture, gde različite grupe deluju zajedno pod istim imenom i na istoj izbornoj listi, bez formalnog koalicionog sporazuma.

S druge strane, Lëvizja Bashkë, na čijem je čelu Arlind Qori, nastala je kao pokret radikalne levice sa osnovom u zajednici, poznat pod imenom Organizata Politike (OP). Ovaj pokret je u suštini formiran tokom protesta 2015. godine protiv zakona o visokom obrazovanju. Tada su studenti različitih fakulteta u Tirani protestovali ispred Vlade, suprotstavljajući se reformi koju je predložila Ramina vlada. Reforma je uvela konkurentski model finansiranja, izjednačivši javne i privatne univerzitete. Studenti su to videli kao korak ka komercijalizaciji obrazovanja, što je ugrožavalo javne univerzitete koji su se već suočavali sa nedostatkom infrastrukture i resursa. Talas protesta 2018. godine doveo je do manjih ustupaka vlasti, ali su studenti smatrali da to nije dovoljno.

Nakon skoro decenije aktivizma, OP je 2022. postala politička partija, oslanjajući se na popularnost koju je stekla kroz proteste povezane sa različitim društvenim grupama — studentima, rudarima i penzionerima. Ideološki se pozicionira kao demokratska levica. Prvi put su učestvovali na lokalnim izborima 2023. godine, gde je Qori osvojio 4,77% glasova kao kandidat za gradonačelnika, a njegov pokret dobio jedno mesto u Opštinskom veću Tirane.

Endrit Shabani, predsednik stranke Nisma Thurje, bio je jedan od kandidata svoje partije koji su 2023. godine osvojili mesto u Opštinskom veću Tirane. Dok na parlamentarnim izborima 2021. Nisma Thurje nije uspela da pređe cenzus, ovog puta Shabani vidi potencijal svoje partije u opštem zamoru društva postojećom političkom klasom u Albaniji.

“Nije da mi ugrožavamo staru političku klasu zbog neke posebne sposobnosti”, kaže Shabani. “Ugrožavamo je isključivo zato što ljudi očekuju alternativu nasuprot starim strukturama. Oni [stara politička klasa] sebe predstavljaju kao nepromenjivu prirodnu činjenicu. Ne razmišljaš o tome kako ćeš srušiti planinu ili zaustaviti zemljotres jer prihvataš da je to prirodna činjenica. To možeš učiniti samo ako nema alternative.”

U međuvremenu, Lëvizja Bashkë je tokom izborne kampanje predstavila program koji odražava njenu političku orijentaciju i viziju promena koje želi da sprovede u Albaniji. U centru programa su četiri stuba – razvojna država, socijalna država, pravna država i demokratsko učešće – a posebno su istaknute poljoprivreda, industrija, novi oblik progresivnog oporezivanja i penzije, kao ključni elementi njihove vizije.

Bora Mema, aktivistkinja i kandidatkinja za poslanicu iz ove partije u okrugu Tirane, smatra da je put stranke Lëvizja Bashkë nerazdvojno povezan sa njihovim iskustvom kao aktivističke organizacije.

“Naša borba u parlamentu biće slična”, kaže ona. “Bićemo i poslanici i aktivisti na ulici. Uvek ćemo imati jednu nogu u institucijama, a drugu na terenu.”

U međuvremenu, prema izbornom programu, koalicija Shqipëria Bëhet sebe smatra političkom snagom desnog centra. Prema Gresi Hasi, lider ove koalicije, Adriatik Lapaj, ideološki pripada desnici, sa “populističkom, konzervativnom i nacionalističkom retorikom”, dok njenog koalicionog partnera, stranku Nisma Thurje, Hasa vidi kao umerenu alternativu tradicionalnim strankama.

Tokom izborne kampanje u Albaniji često je pominjana mogućnost da se nove političke partije udruže kako bi formirale snažniji opozicioni front, ali i povećale šansu za maksimalno iskorišćavanje glasova u proporcionalnom izbornom sistemu sa više izbornih jedinica. Tako je i nastala Shqipëria Bëhet, okupljajući četiri različita politička subjekta i registrujući se kao jedinstvena izborna jedinica.

Shabani objašnjava da on i lider koalicije, Lapaj, imaju različita ideološka gledišta, ali da im je trenutni cilj usmeren na nešto drugo.

“Unutar koalicije imamo različite pristupe: ja sam liberalniji od Lapaja, koji je konzervativniji, ali mislim da su te rasprave sada preuranjene, jer se borba vodi odozdo nagore – obični ljudi protiv elite koja je zacementirana na vrhu”, kaže Shabani.

S druge strane, Lëvizja Bashkë svoj politički put vidi kao samostalan. Nisu prihvatili da izađu na izbore u okviru koalicije Shqipëria Bëhet, a ni posle izbora ne vide svoju stranku kao deo bilo koje političke grupacije.

“Mi ne verujemo da Lëvizja Bashkë može da raste putem kompromisa”, kaže Mema. “Naprotiv, verujemo da će naše najjače oružje za rast i za vraćanje nade ljudima biti upravo to – nečinjenje kompromisa. Želimo da dođemo na vlast kako bismo imali potencijal da sprovedemo transformaciju.”

Jedna druga novina ovih izbora tiče se i same PD. Nakon početnog razlaza između Bashe i Berishe, 2023. godine, PD se dodatno fragmentisala odlaskom dve važne figure, Agrona Shehaja i Enkelejda Alibeaja, koji na ovim izborima učestvuju sa svojim partijama. Shehaj, bivši poslanik PD, osnovao je partiju Mundësia (Mogućnost), dok je Alibeaj, bivši ministar pravde i poslanik, osnovao i vodi partiju Djathtas 1912 (Desno 1912).

Ostaje da se vidi da li će ove dve partije dobiti podršku tradicionalnog biračkog tela demokrata.

Puca li temelj stare političke klase?

Za razliku od prethodnih izbornih kampanja, ova za izbore 11. maja takođe je donela promenu u Raminoj strategiji prema opozicionim subjektima. Dok je ranije izbegavao da pominje nove kandidate u javnim nastupima, ne smatrajući ih ozbiljnom pretnjom za svoju vlast, tokom ove kampanje često im se obraćao, što sugeriše da je počeo drugačije da posmatra njihovo kandidovanje.

Štaviše, tokom cele kampanje, Shqipëria Bëhet i Lëvizja Bashkë su naročito bile izložene neprekidnim verbalnim napadima – i od strane PS, i od strane PD.

Na jednom izbornom mitingu u gradu Skrapar, Rama je izjavio: “Izlegli su se neki pilići koji čas mogu, čas ne mogu, čas izlaze zajedno, čas samostalno. Obećavaju brda i doline — kraj korupcije, nepravde, visokih cena, svega. Samo im dajte glas da se dočepaju stolice u parlamentu. Kažu da predstavljaju nešto novo. Možda misle na svoj uzrast, da su mladi, ali tu nema ničeg novog.”

Shabani iz koalicije Shqipëria Bëhet smatra da su Ramine reči deo njegove strategije da opravda napade.

“Kada Rama izađe i javno vas napadne, svi redom — od direktora škole, inspektora, ministra, poslanika i predsednika ogranka, pa do predsednika opštine — uzimaju to kao signal da je taj neko neprijatelj kome treba stati na put”, kaže Shabani. “Na primer, bili smo u Elbasanu, isključili su nam struju, ceo bulevar je ostao u potpunom mraku samo da bi nam ometali skup. Rama ne mora da im kaže direktno da to urade, oni dobijaju jasnu poruku od njega da smo mi neprijatelji. Kad tako nešto ne kaže Rama, već samo analitičari, to ostaje samo nečije mišljenje koje uspe da dopre do birača, ali kad to kaže sam Rama, on mobilizuje čitavu armiju da nam se suprotstavi.”

Za Entona Abilekaja, glavnog urednika portala dosja.al, nezavisne medijske platforme u Albaniji, Ramini lični napadi na ove partije pokazuju da on oseća pretnju od njih.

“Rama je najbolji merni instrument javnog mnjenja”, kaže on. “Shvatio je da ove nove partije privlače mnogo pažnje, naročito jer su nastale iz protesta vezanih za društvene teme, poput studenata i penzionera; shvatio je da ih više ne može ignorisati. Zatim je počeo da obećava iste stvari za koje su se zalagale manje partije.”

Abilekaj govori o protestima penzionera koje je Lëvizja Bashkë organizovala krajem 2024. i početkom 2025. godine, gde su zahtevali povećanje i indeksaciju penzija. Te demonstracije su učinile da oko 800.000 penzionera postanu značajna društvena grupa pred izbore u maju. Premijer Rama je na sednici parlamenta, dok se raspravljalo o budžetu za 2025. godinu, reagovao na proteste i obećao bonuse za penzionere. Ipak, uprkos 12 godina njegove vlasti, Albanija i dalje ostaje jedna od zemalja sa najnižim penzijama u Evropi.

Uzimajući u obzir složenost izbornog sistema i stalne demografske promene, ankete u Albaniji još uvek nisu dostigle zadovoljavajući nivo pouzdanosti. Ipak, poznavaoci političke situacije smatraju da će ove partije uspeti da osvoje makar po jedan mandat na ovim izborima, što bi za njih predstavljalo novu fazu – jer do sada nijedna od njih nije imala predstavnike na centralnom nivou.

Slično misli i Hasa: “Iako ove partije neće odmah ugroziti dominaciju starih stranaka, one će ipak simbolično prekinuti njihov monopol i predstavljati izazov legitimnosti starih stranaka, služeći kao reflektor na nedostatak strukturnih reformi i društvenog nezadovoljstva.”

Abilekaj vidi potencijalno značajnu ulogu ovih partija u parlamentu, iznad ideoloških razlika. Navodi primer bivšeg poslanika Bena Blushija, koji je bio član Socijalističke partije do 2016. godine, kada je napustio stranku i nastavio kao nezavisni poslanik.

“U godini kada je Blushi bio nezavisni poslanik, videli smo šta znači imati novi glas u parlamentu”, kaže Abilekaj. “On je kritikovao obe strane, bio je protiv establišmenta i bio je jedan od najzanimljivijih u parlamentu. Ove godine imamo nekoliko pokušaja novih stranaka da uđu u parlament i to je prvi put da se očekuje ulazak novih političkih snaga. Led establišmenta počeo je da se topi.”

U svojoj knjizi, Qori i Meksi vide politički establišment, formiran decenijama, kao rezultat ideološke konvergencije između PS i PD i ekonomskih struktura. I PS i PD su prihvatile kapitalizam i neoliberalizam kao neupitne, a njihova stabilnost počiva na klijentelizmu i uslugama koje pružaju ekonomskim oligarsima.

“Tako međusobno smanjuju cenu gubitka vlasti – pomažu jedna drugoj da obezbede sredstva od oligarha i ne gone jedna drugu pred zakonom, uprkos stalnim i teškim optužbama za korupciju koje međusobno razmenjuju”, pišu autori knjige.

Upravo tu transakcionu prirodu odnosa novi politički glasovi imaju potencijal da poremete. Iako se od njihovog angažmana ne očekuje trenutna ni temeljna transformacija, njihov ulazak u parlament mogao bi doneti nove oblike političkog dijaloga i odgovornosti, kao i otvoriti prostor za osveženje političke scene u zemlji.

Naslovna fotografija: Atdhe Mulla / K2.0.