Posle skoro tri meseca protesta protiv korupcije u Srbiji, premijer Miloš Vučević podneo je ostavku 28. januara. Ovi protesti — najveći u Srbiji od 2000. godine, kada su masovne demonstracije srušile režim Slobodana Miloševića — izbili su nakon što se 1. novembra 2024. srušila nedavno rekonstruisana nadstrešnica na železničkoj stanici u Novom Sadu, usmrtivši 15 ljudi.
Međutim, protesti su deo šireg nezadovoljstva vladajućom Srpskom naprednom strankom (SNS), koja je od dolaska na vlast 2012. godine učvrstila svoju dominaciju na srpskoj političkoj sceni. U samom centru protesta nalazi se posebno izražen revolt zbog korupcije.
U danima nakon nesreće, studenti/kinje iz Novog Sada počeli/e su da blokiraju fakultete i organizuju proteste, zahtevajući odgovornost vlasti za urušavanje nadstrešnice i sistemsku korupciju koju vide kao ključni uzrok tragedije. Na protestima se ističu transparenti s porukama poput “Korupcija ubija” i “Ruke su vam krvave”. Istovremeno, širom Srbije pokrenuta je kampanja “Zastani, Srbijo”. Kao deo te kampanje, 15. novembra 2024. godine, u 11:52, tačno u trenutku kada se nadstrešnica srušila, organizovane su blokade saobraćaja u trajanju od 15 minuta, u znak sećanja na žrtve.
Rekonstrukcija železničke stanice u Novom Sadu
The station underwent extensive reconstruction from September 2021 to July 2024, part of the high-speed railway project between Belgrade and Budapest under China’s Belt and Road Initiative (BRI). The BRI is a Chinese government attempt to bolster trade and investment through the construction of transport networks and economic partnerships across Africa, Asia and Europe. Critics warn that it is a vehicle for debt-trap diplomacy and predatory lending.
The reconstruction was commissioned by Infrastruktura železnice Srbije — Serbian Railways Infrastructure — a public company that owns the railway station. It was carried out by a consortium of two Chinese companies: China Railway International and China Communications Construction Company, which in turn hired local subcontractors. The main local subcontractor was Starting, which has been hired for other infrastructure projects of government significance, like the Belgrade Waterfront.
The collapse in Novi Sad comes amid a wider context of problems with infrastructure projects in Serbia. These include persistent allegations of corruption, negligence and non-transparency. The contract between Serbian institutions and the Chinese companies was not made public, per the Chinese companies’ request. Several experts described the price of renovating the station — 16 million euros — as potentially inflated. No corruption charges have been pressed so far.
The consortium of oversight companies for the reconstruction of the Belgrade-Budapest railway was headed by Utiber, a Hungarian company linked to Lőrinc Mészáros, the richest person in Hungary and a close ally of Hungarian Prime Minister Viktor Orbán. The company responsible for oversight at the Novi Sad railway station itself was Egis, a French company.
The renovated station had two official opening ceremonies. The first was in March 2022, amid election campaigns in Serbia and Hungary. At this event, Vučić and Orbán ceremonially inaugurated the high-speed railway segment between Belgrade and Novi Sad.
Reconstruction was far from complete at that time, so a second opening came in July 2024. At that point, then-Minister of Construction, Transport and Infrastructure Goran Vesić declared the station "fully functional." Subsequent criminal charges revealed that work had not been finished and that the refurbished station lacked a use permit.
Members of the government and media close to SNS initially denied that any work had been done on the canopy, and then tried to deflect the responsibility to the original constructors of the railway station, which was built in 1964.
Ubrzo nakon toga, mnoge studentkinje i studenti iz različitih krajeva Srbije pridružili su se protestima, koji su danas porasli i proširili se na gradove širom zemlje.
Iako je predsednik Aleksandar Vučić očigledno računao da će otpor studenata/kinja oslabiti tokom božićnih i novogodišnjih praznika, to se nije dogodilo.
Šire gledajući, odgovor vlade bio je da delegitimiše studente/kinje i njihove zahteve, a nasilni napadi na demonstrante/kinje bili su česti. Jedan od poslednjih, u kojem je dvoje studenata u Novom Sadu napadnuto od strane muškaraca sa bejzbol palicama koji su izašli iz sedišta SNS-a, bio je povod za Vučevićevu ostavku.
Iako je predsednik Aleksandar Vučić očigledno računao da će otpor studenata/kinja oslabiti tokom božićnih i novogodišnjih praznika, to se nije dogodilo. Poljoprivrednici/ce, glumci/ice i advokati/ce pridružili/e su se protestima, dok su mnoge osnovne i srednje škole najavile obustavu rada.
Jedan od zahteva studenata/kinja, čiji je spisak objavljen na Instagramu 1. decembra 2024, jeste obelodanjivanje svih dokumenata u vezi sa rekonstrukcijom železničke stanice u Novom Sadu i padom nadstrešnice. S obzirom na brojne napade na demonstrante/kinje, na spisku se nalazi i zahtev za identifikacijom i procesuiranjem onih koji su napali učesnike/ce protesta. Dodatni zahtevi uključuju oslobađanje pritvorenih aktivista/kinja i obustavu sudskih postupaka protiv njih, kao i povećanje finansiranja za univerzitete. Srbija izdvaja samo 0,7% svog BDP-a za visoko obrazovanje, što je najniži procenat u Evropi.
Studenti/kinje na protestima odbacili su tvrdnju Vučića da je ispunio njihove zahteve. Na transparentu koji se nalazio u središtu protesta pisalo je: “Naši zahtevi nisu ispunjeni.” Foto: Gavrilo Andrić
U decembru 2024. godine, Vučić je tvrdio da su svi zahtevi ispunjeni, pokušavajući da iskoristi činjenicu da je vlada, na njegov zahtev, objavila samo deo dokumenata u vezi sa rekonstrukcijom. Međutim, studenti/kinje koji/e protestuju insistiraju da dokumentacija koja je objavljena na vladinom sajtu i sajtu Višeg javnog tužilaštva u Novom Sadu nije potpuna, a ovu zabrinutost dele i neki/e pravni/e stručnjaci/kinje i drugi.
Zbog toga protesti i dalje traju. Čini se da imaju potencijal da dovedu zemlju do zastoja, kao što se desilo 24. januara. Toga dana, ulice Beograda bile su neobično prazne. Mnoge kafane, pekare, restorani, knjižare i bioskopi zatvoreni su kao odgovor na poziv studenata/kinja na jednodnevni štrajk, koji je imao za cilj da izvrši pritisak na vlasti da ispune njihove zahteve.
Stevan, 37-godišnji ekonomista iz Kruševca, pridružio se štrajku i blokadama 24. januara. “Danas nisam otišao na posao, danas nisam išao u kupovinu”, izjavio je. “To je najmanje što mogu da uradim da podržim studente. Vlada mora da ispuni zahteve, institucije moraju da počnu da rade svoj posao.”
Studenti/kinje učesnici/e protesta u Srbiji organizovali/e su generalni štrajk 24. januara. Foto: Gavrilo Andrić
“Verujem da je ulica jedino mesto gde mogu da se borim za bolje društvo”, kaže Neda, 27-godišnja Beograđanka. Za nju, druga opcija je napustiti zemlju. “Vlast mora da prestane da ignoriše naše zahteve. Više nisam studentkinja, ali potpuno podržavam njihove zahteve.”
Blokade saobraćaja postale su redovna pojava u Beogradu i širom Srbije tokom poslednjih meseci. Foto: Gavrilo Andrić
Pozadina: tragedija u Novom Sadu
Kada su se pojavili prvi snimci i fotografije pada nadstrešnice, a nisu bile dostupne informacije o broju ljudi zarobljenih pod ruševinama, provladini mediji su jednoglasno izveštavali da ona nije bila predmet skorašnje rekonstrukcije. Za mnoge, ti prvi izveštaji bili su jasan znak da vlasti pokušavaju da izbegnu odgovornost.
Ovaj problem je prijavljen, ali nijedna odgovorna vlast nije poduzela ništa.
U narednim danima, medijski izveštaji potvrdili su da su i nadstrešnica i železnička stanica nedavno rekonstruisane, što je pojačalo sumnje da su nemar i korupcija uzrok tragedije. Upornim istraživanjima nezavisnih medija otkriveno je više dokaza koji pokazuju da je nesreća mogla biti sprečena. Saznalo se da je, dan pre nego što se nadstrešnica srušila, Institut za saobraćaj CIP snimio oštećenja na nadstrešnici. Ovaj problem je prijavljen, ali nijedan nadležan organ vlasti nije reagovao. Dalja istraživanja su pokazala da je nadstrešnica koja se srušila težila 23,11 tona više od dozvoljene težine.
Od samog početka, nakon pada nadstrešnice, učesnici/ce protesta tvrde da su nemar i korupcija glavni uzroci tragedije. Foto: Gavrilo Andrić
U početku se činilo da će odluka o tome ko će biti javno proglašen odgovornim i zbog čega zavisiti od političkih kalkulacija Vučića i pokušaja da se umanji šteta po vladu, a ne od toga da se obezbedi da oni koji su zaista odgovorni snose posledice.
Pritisak javnosti, međutim, naterao je ministra građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture Gorana Vesića da podnese ostavku 4. novembra 2024. godine. U naredne dve nedelje, nije bilo drugih ostavki niti hapšenja. Konačno, 20. novembra 2024, Tomislav Momirović, Vesićev prethodnik, podneo je ostavku na svoju trenutnu poziciju ministra trgovine.
Otkako je Vučićev SNS došao na vlast 2012. godine, konsolidovao je kontrolu nad srpskim medijima i političkim sistemom Srbije.
Sutradan su Vesić i drugi niže rangirani javni zvaničnici — ali ne i Momirović — uhapšeni pod sumnjom da su počinili krivično delo protiv javne bezbednosti. Vesićevo hapšenje bilo je prvo hapšenje bivšeg ministra iz SNS vlade, iako je on pušten iz pritvora naredbom Višeg suda u Novom Sadu 27. novembra 2024. godine.
Od dolaska Srpske napredne stranke (SNS) na vlast 2012. godine, Vučić je učvrstio kontrolu nad srpskim medijima i političkim sistemom, često putem izbora okaljanih nepravilnostima i zloupotrebom državne moći. Postalo je sve teže razdvojiti državu, privatne poslovne interese i SNS, što znači da protesti mogu računati na godine javnog nezadovoljstva zbog sve većeg državnog zarobljavanja i opšte korupcije.
Rastući protesti naspram neprijateljski nastrojenih institucija
Tokom poslednja tri meseca, državne institucije su na proteste reagovale mešavinom pasivnosti — odlaganjem potpunog objavljivanja relevantne dokumentacije — i neprijateljske nastrojenosti — kritikovanjem učesnika/ca protesta i zatvaranjem očiju pred fizičkim napadima na njih. Predsednica Narodne skupštine Ana Brnabić, jedna od oštrijih kritičarki protesta, izjavila je da se radi o uznemiravanju građana i da “demokratija nije kada dvadesetak ili pedesetak ljudi blokira čitav jedan bulevar, čime se blokira čitav jedan grad, da to nije demokratija, to je nasilje, siledžijstvo, to je maltretiranje građana i ništa drugo.” Ipak, reakcija vlasti nije se zaustavila samo na osudi.
Učesnici/e protesta nosili/e su transparente s različitim kreativnim i upečatljivim porukama. Na jednom od njih piše: “Napad na studente = Napad na budućnost.” Foto: Gavrilo Andrić
Članovi SNS-a i pojedinci povezani s režimom takođe su snimljeni i fotografisani kako fizički nasrću na mirne učesnike/ce protesta tokom blokada. Jedan takav incident, u kojem su povređeni studenti/kinje Fakulteta dramskih umetnosti Univerziteta u Beogradu, dogodio se 22. novembra 2024.
Policija nije zaštitila studente/kinje, a napadači nisu procesuirani, što je fakultet navelo da stupi u štrajk. U roku od nekoliko dana, blokirano je preko 60 fakulteta na četiri državna univerziteta.
Od tada je više od 3.500 akademskih radnika i radnica u Srbiji izrazilo podršku studentskim blokadama. U peticiji su osudili pokušaje vlasti da zastraše studente/kinje – objavljivanjem njihovih privatnih podataka, širenjem dezinformacija u provladinim medijima i slanjem policijskih i obaveštajnih službenika u njihove i domove njihovih roditelja.
Podrška studentima/kinjama proširila se i van akademske zajednice; na protestu koji su studenti/kinje organizovali/e 22. decembra 2024. okupilo se 100.000 ljudi. Sledeći veliki protesti održani su na dočeku Nove godine. Dok je sa Trga republike u Beogradu odjekivala narodna muzika, hiljade studenata/kinja i građana/ki, samo nekoliko stotina metara dalje, u tišini je odalo počast žrtvama novosadske tragedije, ćuteći punih 15 minuta. Studenti/kinje su vlastima poslali/e jasnu poruku: “Nema nove – za staru ste nam još dužni.”
Uoči dočeka Nove godine, studenti/kinje učesnici/e protesta okačili/e su transparent na nadvožnjak kod Autokomande, poručujući vlastima da im i dalje duguju za staru. Foto: Gavrilo Andrić
Blokade saobraćaja postale su svakodnevna pojava u Beogradu. Tokom jedne od njih, 16. januara, automobil je namerno udario dvadesetogodišnjeg studenta prava. Napadač je priveden i optužen za pokušaj ubistva, ali su studenti istog dana organizovali masovno okupljanje ispred Višeg javnog tužilaštva u Beogradu, poručujući: “Nećete nas pregaziti.”
Još jedan protest održan je 16. januara, ovog puta ispred zgrade Radio-televizije Srbije (RTS), gde se, prema Arhivi javnih skupova, okupilo oko 50.000 ljudi. Studenti/kinje su ponovili/e svoje zahteve i izrazili/e nezadovoljstvo pristrasnim izveštavanjem RTS-a. Iako protesti traju mesecima, nijedan studentski predstavnik povezan s blokadama i demonstracijama nije dobio priliku da gostuje u bilo kojoj emisiji ove televizije.
Na pitanje zašto protesti imaju toliku podršku građana, politikolog Aleksandar Ivković objašnjava da, prema istraživanjima javnog mnjenja i izbornim rezultatima, najmanje trećina građana Srbije godinama izražava nezadovoljstvo političkom situacijom i vlašću.
Ovo nezadovoljstvo, kaže Ivković, “nije imalo pravi kanal za izražavanje iz dva razloga: vlast je ograničila funkcionisanje demokratskih institucija, kao što su izbori, parlament i slobodni mediji, a politička opozicija je podeljena i slabo organizovana.” Ivković je dodao da je tragedija u Novom Sadu povećala osećaj nezadovoljstva, “a studenti su im pružili kanal da iskažu to nezadovoljstvo podržavajući njihove zahteve.”
Protesti širom Srbije okupili su ljude različitih generacija. Foto: Gavrilo Andrić
Kao odgovor na proteste, medijska mašinerija režima pokrenula je neprestanu kampanju u tabloidima, u kojoj su visoki vladini zvaničnici svakodnevno optuživali studente. Uobičajene optužbe prema studentima uključuju tvrdnje da ih podržava premijer Kosova Albin Kurti i hrvatske obaveštajne službe, da su finansirani iz inostranstva i da imaju cilj da destabilizuju zemlju ili izazovu rat ili obojenu revoluciju. Brnabić je takođe optužila studente da žele da odvoje Vojvodinu, u kojoj se nalazi Novi Sad, od Srbije.
Obojene revolucije
The term color revolution refers to public movements, typically in post-communist countries, in which mass protests and demonstrations sought to bring about regime change to form a governing system holding public legitimacy. The term initially arose in reference to three revolutions in post-Soviet countries: the 2003 Rose Revolution in Georgia, the 2004 Orange Revolution in Ukraine and the 2005 Tulip Revolution in Kyrgyzstan. Regimes fearful of mass protest may push narratives of color revolutions to deny or minimize the causes of protests and blame Western countries for organizing them. This has also happened amid the current “Serbia against violence” protests. Officials have portrayed these as efforts to seize power with external backing, despite the lack of any evidence to support this claim, as is the case now.
Dok su plasirali ovakve narative, provladini mediji su čak objavili lična dokumenta studenata/kinja, čime su prekršili zaštitu ličnih podataka zagarantovanu Zakonom o zaštiti ličnih podataka.
Studenti/kinje su odgovorili/e kreativno. Početkom 2025. godine organizovali/e su proteste u manjim mestima u Srbiji pod sloganom “Studenti se vraćaju kući.” Jedan od ciljeva ovih protesta u unutrašnjosti Srbije bio je da pokažu svojim sugrađanima/kama i komšijama/nicama — koji/e uglavnom prate medije koji vode kampanje blaćenja protiv njih — da nisu strani plaćenici i da nemaju nameru da podrivaju zemlju.
Studentkinje i studenti su nastojali da se suprotstave narativima da su strani plaćenici tako što su svoje proteste preneli van većih gradova poput Beograda i Novog Sada. U Valjevu su studenti/kinje postavili/e transparent sa natpisom: “Deca u nama znaju sve — za pravdu, mir i nove sne.” Foto: Gavrilo Andrić
Ivković smatra da je od tragedije u Novom Sadu glavni prioritet vlasti zadržavanje podrške svojih postojećih birača. Kako kaže, to je postignuto kroz dve različite strategije.
“S jedne strane, pokušavali su da provociraju demonstrante i da njihove reakcije prikažu kao nasilne, kako bi ih diskreditovali. S druge strane, pokrenuli su kampanju koja je imala za cilj da uvere svoje pristalice da vlada ostaje stabilna, i pre svega, da predsednik Vučić lično i dalje uživa značajnu podršku”, rekao je Ivković.
Srpska zastava je jedan od simbola koji dozvoljavaju organizatori protesta. Foto: Gavrilo Andrić.
Ivković smatra da se prva strategija obila o glavu. Upravo je pokušaj nasilne provokacije doveo do blokade fakulteta, dok je druga strategija verovatno efikasnija, ali samo među postojećim pristalicama vlasti.
Šta dalje?
Protekla nedelja predstavlja prelomni trenutak, iako još uvek nije jasno u kom pravcu će se protesti razvijati i kakve promene mogu uslediti. Nakon 24-časovne blokade najprometnijeg saobraćajnog čvorišta u Beogradu 28. januara, Vučić je najavio da će svi zahtevi studenata biti ispunjeni i pozvao na smirivanje tenzija u jeku eskalacije protesta širom zemlje.
Nekoliko sati kasnije, dvoje studenata u Novom Sadu napali su muškarci s bejzbol palicama koji su izašli iz tamošnjeg sedišta SNS-a. Posle tog napada, Vučević je saopštio da podnosi ostavku na mesto premijera. U govoru koji je prethodio njegovoj ostavci, Vučević je osudio polarizaciju i kritikovao demonstrante/kinje i opoziciju zbog podizanja tenzija u prethodnim mesecima.
Razjedinjena i podeljena srpska politička opozicija nije preduzela značajnije korake ka političkom kanalisanju i artikulisanju nezadovoljstva građana/ki.
Vučevićeva ostavka znači da je Vlada Srbije sada u tehničkom mandatu. Još uvek nije jasno da li će biti održani novi parlamentarni izbori ili će Narodna skupština imenovati novog premijera.
Razjedinjena i podeljena srpska politička opozicija nije preduzela značajnije korake ka političkom kanalisanju i artikulisanju nezadovoljstva građana/ki. Njenu pasivnost dodatno otežava to što se studentski/e demonstranti/kinje javno distanciraju od opozicionih partija i nevladinih organizacija, naglašavajući da se bore za sistemske promene, vladavinu prava i pravdu, a ne za političku korist.
Nekoliko opozicionih partija zatražilo je formiranje prelazne vlade, što vladajuća SNS vidi kao pokušaj opozicije da preuzme vlast bez izbora.
Istraživanje koje je Centar za istraživanje, transparentnost i odgovornost (CRTA) sproveo između 20. i 28. decembra pokazuje da preko 60% građana/ki podržava proteste i studentske blokade. Istraživanje, objavljeno 15. januara, takođe navodi da 44% građana ima poverenje u studente, dok 27% podržava predsednika.
Otprilike u isto vreme, Vučić je pozvao opoziciju da inicira savetodavni referendum o njegovom opozivu. “Ukoliko odluka bude da više od 50 odsto, za samo jedan glas ljudi, želi da ne budem predsednik Srbije,” izjavio je Vučić, “ja ću istog dana podneti ostavku na to mesto.” Vučić je sličan referendum pominjao i prethodnih godina, ali Ustav Srbije ne predviđa mogućnost da se predsednik smeni referendumom.
“Došla i baba da nešto nauči.” Iako su studenti/kinje organizatori/ke proteste, nisu svi/e učesnici/e protesta studenti/kinje. Foto: Gavrilo Andrić.
In his daily addresses to the nation, Vučić occasionally mentions the possibility of elections. It wouldn’t be the first time that holding elections serves as his strategy for diffusing a crisis, given the predictable outcome.
The last snap elections, held in December 2023, also came in response to a crisis: mass shootings in Belgrade and Mladenovac. Those elections exposed longstanding issues with electoral conditions, which cast doubt on the results for the local elections in Belgrade.
It is hard to predict how long the student protesters can sustain the blockades, whether protests by other groups like educators, farmers and lawyers will continue and whether the uprising against the government will gain momentum or fizzle out.
Whatever the protests’ outcome, they are proof that young people in Serbia are not apolitical and that they can fight for a better society. Young people face a simple choice: either they will take part in the struggle for a better country, or they will leave it. They have chosen to fight.
Naslovna slika: Gavrilo Andrić.
