Të rritesh si fëmijë emigrant në Itali
Si është të rritesh me “mungesë të dyfishtë?”
Më poshtë gjeni një version të lexuar me zë të të gjithë artikullit.
Anisa është 32 vjeç, ka flokë të gjata, ngjyrë druri dhe buzëqeshje rrezatuese. Sot ajo është nënë, që bën jetë të qetë mes shtëpisë, punës dhe familjes. Por kur nisim të flasim, një petk melankolie ia mbulon fytyrën dhe është zor të mos hamendësosh se çka fshihet pas saj.
Derisa nis e tregon historinë e saj, një orë veç ka kaluar. Gjetëm kohë dhe folëm për shumë gjëra, duke përzier italishten me shqipen dhe duke i rënë në sy edhe çiftit ulur në tavolinën pranë nesh, që s’mund t’i binin në fije gjuhës misterioze që po flisnim.
“Kam qenë e re kur nisi lufta në Prishtinë dhe çka mbaj mend qartazi janë zhurmat e aeroplanëve dhe bombardimeve”, thotë ajo. Pas çdo fjalie, ndalet disa sekonda, psherëtin dhe pi një gllënjkë kafe, sikur e gjithë fuqia e saj për të rrëfyer varet në të.
Më tregon për kujtimet e mjegullta që i kthehen herë pas here, për frikën nga bombardimet, pasigurinë nëse të gjithë anëtarët/et e familjes do të jenë ende gjallë të nesërmen, mungesën e energjisë elektrike dhe detyrimin për të ngrënë pa zhurmë në dysheme, me qirinj ndezur, që të mos tërheqin shumë vëmendje.
“Kushdo që të thotë se nuk frikësohet kur dëgjon një bombardim, me siguri të gënjen”, më thotë. “Me të vërtetë të bën të dridhesh. Në Itali erdhëm me varkë… Kisha vetëm një lodër dhe disa rroba me vete, pasi duhej t’i merrnim vetëm gjërat esenciale. Me siguri, kemi kaluar të paktën disa ditë në det, derisa autoritetet italiane na shpëtuan”.
Qetësia e Anisës më mahnit. Do të doja të isha e fortë si ajo kur flas për kohën kur emigrova në Itali. Por për dallim prej saj, emocionet më kaplojnë çdo herë.
Më tregon për vështrimet me kureshtje që njerëzit ia bënin kur ishte e vogël, për pyetjet e bashkëmoshatarëve/eve të saj — “por a erdhe me varkë?” — për mënyrën se si dëshira për t’u ndierë si në shtëpi, e motivoi të luftonte ditë pas dite.
“A ndihem më shumë shqiptare apo italiane… Është e vështirë. Mendoj se dëshira për t’u etiketuar është rezultat i një bote që nuk pranon dallime dhe duhet të kategorizojë. Jam shqiptare dhe jam edhe italiane”, thotë ajo.
Më buzëqesh, ia kthej me grimasë. Derisa e dërgoj në shtëpi, e pyes se cili ishte stereotipi më i vështirë të cilin iu desh ta luftonte. Për një minutë, mendon në heshtje dhe pastaj me një vështrim paksa të shqetësuar më thotë se “ndoshta stigma e prostitucionit, ishte më e rënda dhe më e vështira për t’u përpunuar”. Ajo vazhdon, duke kujtuar se “dikur kisha një të dashur… më tha ‘shoqëria më kanë paralajmëruar për gratë, që vijnë nga lindja, më kanë thënë se ju mendjen e keni vetëm te paratë’”.
Më ra kokës. Mendova për të gjitha ato ngulitje të syve dhe shikime seksualizuese që kisha përjetuar përgjatë viteve nga burrat, duke pyetur veten se sa prej tyre ishin të zhytura në racizëm.
Mungesë e dyfishtë: të mos jesh prej atje, të mos jesh prej këtu
Më vonë atë ditë, u takova me Ermalin, një djalë i ri rom nga Kosova, që shet produkte ushqimore tipike ballkanike, në një kioskë lëvizëse.
“Si po ecën?”, e pyes në shqip.
“Mirë, pak njerëz sot”, përgjigjet ai, me një përzierje të shqipes dhe italishtes.
Shumica e klientëve të tij jemi ne, ish-emigrantë apo brezi i dytë, që herë pas here kemi nevojë për shijen e shtëpisë.
“Për mua ishte e vështirë të integrohesha… por mendoj se kjo lidhet edhe me ngjyrën time të lëkurës”, thotë ai. Gjersa vazhdojmë biseden, zhurma e xhezves na lë të kuptojmë se më në fund kafja është gati. Ermali është 27 vjeç dhe ka lindur në Itali, ndonëse vjen nga një familje rome myslimane nga Kosova.
Me një vështrim të qeshur dhe të ngrohtë, më shikon paksa i marrosur, teksa ma qet kafen në filxhan.
“Qysh i vogël jam ndier se jam trajtuar ndryshe, mendoj se nisi në shkollë. Neve, fëmijëve të huaj, na kanë dhënë detyra tjera, sikur të ishim… budallenj”, tha ai.
Kujtesa dhe trauma si trashëgimi
Si është e mundur t’i mbash mend kujtimet e të tjerëve? Është dhimbje e të tjerëve, por disi bëhet e jona, si dëshmi e asaj që ka ndodhur dhe nuk duhet harruar. Të paktën derisa ta zbulojmë se si t’i japim rëndësi kësaj trashëgimie.
Profesorja e letërsisë krahasuese, Marianne Hirsch argumenton se kujtimet traumatike nuk kufizohen vetëm tek njerëzit që kanë jetuar nëpër ngjarje traumatike. Përkundrazi, brezat e mëvonshëm trashëgojnë ato histori katastrofike, përmes një procesi të ndërmjetësuar nga rrëfimet, ngjarjet dhe gjësendet që barten përmes traditës familjare dhe kulturore.
Kujtesa ime është e lidhur në mënyrë të pashkëputshme me Italinë, me stacionet e mëdha hekurudhore, me autostradën që lidh Firencen me Barin, ku shkoja çdo verë me familjen time, për të hipur në anijen që do të na dërgonte atje, në anën tjetër të Adriatikut. Më kujtohet qartë thirrja e ezanit që vinte nga xhamia e Et’hem Beut në Tiranë, fotografia e Enver Hoxhës e vendosur mbi shtratin e gjyshërve të mi.
S’kam asgjë që të ma kujtojë fëmijërinë time atje; të gjitha më janë marrë. Më ka mbetur vetëm një pasaportë e vjetër dhe e gërvishtur false, me emër fals të shënuar: Anila Dujaka, nga Kosova. Ishte sikur përpara asaj pasaporte kisha ndier gjithmonë një konflikt identiteti, një lloj dyzimi të pajustifikuar. Pasi e pashë veten me një emër tjetër, nuk mund të mos e kuptoja se kjo ndjenjë kishte qenë gjithmonë e drejtë. Në njëfarë mënyre, ai libërth përfaqësonte simbolikisht maskën tonë, atë të adoptuar, për ta kaluar një kufi, por në të njëjtën kohë ishte një emblematike për identitetet e lakueshme dhe të negociueshme, tipike për subjektivitetet migruese. Që nga ai moment, një pjesë e imja s’pushoi kurrë së qeni Anila, një vajzë e vogël nga Kosova.
Për një kohë të gjatë jam ndier se askush nuk do të flasë për vuajtjet, margjinalizimin, varfërinë ekstreme që kaq shumë shqiptarë e përjetuan në diasporë. Ishte si një faj që na u desh ta përpunonin heshtazi. Inatosesha me heshtjen sepse mendoja se askush s’kishte guxim ta ngriste zërin për veten. S’dukej e vështirë, thjesht nevojitej që dikush ta niste, që të tjerët ta ndiqnin. Pasi kaloi një kohë e gjatë e kuptova. Heshtja është ndonjëherë strategji mbrojtëse. Ajo luan rol historik. Është një veshje sociale që njerëzit e veshin çdo ditë, për t’iu përshtatur sferës publike dhe private. Teksa po shkruaja, më ra në mend një fjalë e urtë e vjetër arabe: “Nëse fjala është argjend, heshtja është flori”.
Fatkeqësisht, nëse heshtja nuk gjen bashkëbisedues/e mbështetës/e, të aftë për ta kapur atë dhe për ta bërë të rrjedhë brenda rëndësisë kulturore, që mund të shërbejë si themel i proceseve të identifikimit kolektiv, mbetet e humbur në zbrazëti.
Brezi i dytë dhe procesi i shërimit
Fillimisht jeta e Anisës, Ermalit dhe e imja dukeshin ndryshe. Kemi ndjekur studime dhe rrugë të ndryshme të jetës. Por rrugët tona u takuan. Jemi rritur në një vend, të cilin dalëngadalë mësuam ta quajmë tonin. Mësuam t’i duam shijet e tij kulinare, ta vlerësojmë qetësinë dhe seriozitetin e njerëzve, edhe nëse ndonjëherë jemi ndier si qytetarë të dorës së dytë.
Anisa thotë, duke psherëtirë, se kujtimet e saj të jetës në Kosovë janë të turbullta, të paqarta dhe shpesh janë të lidhura me aroma specifike — era e jaseminit në parkun pas shtëpisë së saj, shija e ajranit për mëngjes bashkë me byrek. Për Ermalin, kujtimet janë thjesht fryt i një ndërtimi të qëllimshëm, i kuptuar si trashëgimi që e ka marrë nga prindërit dhe që nuk dëshiron ta zhbëjë. Gati se mund të thuhet se kujtesa për brezin e dytë të emigrantëve ndërtohet nga e kundërta: para ngjarjes ekziston një ndjenjë e paarsyeshme, që formësohet me kalimin e kohës dhe mbi të gjitha, falë rrëfimeve dhe emocioneve të atyre që e përjetuan drejtpërdrejt ngjarjen traumatike.
“Kur mendoj për gjithçka që po ndodh sot në Itali, i them vetes se vuajtja jonë ka qenë për asgjë”, pëshpërit Ermali dhe e nxis duke i thënë se kjo është arsyeja pse ne, brezi i dytë duhet të flasim zëshëm, duhet t’i rrëfejmë tregimet tona. Edhe nëse italianët nuk duan të na dëgjojnë, edhe nëse, më shumë se fjalë, janë britma trishtimi dhe zemërimi.
“Me kismet”, thotë ai, dhe sytë tanë i buzëqeshin njëri-tjetrit.
Për autoren:
Paula Tushi është antropologe dhe fotografe e pavarur shqiptaro-italiane. Mban diplomë Bachelor në antropologji, fe, qytetërim oriental nga Universiteti i Bolonjës dhe diplomë Master në antropologji kulturore dhe sociale nga Universiteti Ca’ Foscari i Venecias. Së fundmi ka mbaruar një diplomë Master në gazetari pamore në Institutin Irfoss, në Padova. Fushat e saj të interesit përfshijnë migrimin, diasporën dhe të ashtuquajturat brezat e dytë.
