I inicuar më 1999, publikimi “Joint History Project” (Projekti i Historisë së Përbashkët) kishte për synim të u ofronte mësimdhënësve të historisë në Ballkan materiale që do të sfidonin mësimdhënien etnocentrike të së kaluarës. Publikuar nga OJQ-ja “Center for Democracy and Reconciliation in Southeast Europe” (CDRSEE) me seli në Selanik, projekti synonte të nxiste mendimin kritik e debatin, si pjesë të procesit të pajtimit afatgjatë në Ballkan.

Projekti rezultoi me hartimin e gjashtë vëllimeve, duke nisur me historinë mesjetare të Ballkanit për të ardhë në ditët e sotme. 

Kjo seri shkrimesh ofron kritikë të vëllimeve individuale të projektit, duke shqyrtuar se si janë paraqitur ngjarjet e rëndësishme historike të shqiptarëve dhe cilat nga ngjarjet e rëndësishme nuk janë paraqitur fare. Po ashtu, seria e shkrimeve diskuton si është dashur të paraqiteshin, duke marrë për bazë autorë ndërkombëtarë si Noel Malcolm, Oliver Schmitt, Peter Bartl, e të tjerë që trajtojnë zhvillimet dhe ngjarjet në Kosovë në periudha të ndryshme historike.

Një shqyrtim i tillë është posaqërisht i rëndësishëm marrë parasysh se gjatë hartimit të projektit, CDRSEE mbajti marrëdhënie të afërta pune me të gjitha ministritë e arsimit në rajon dhe gëzoi mbështetjen nga gjithsej 25 donatorë ndërkombëtarë, duke përfshirë BE-në. Po ashtu, projekti angazhoi historianë nga i gjithë rajoni, përfshirë Kosova. 

Kritikë vëllimit “Kombet dhe shtetet në Evropën Juglindore”

Vëllimi “Kombet dhe Shtetet në Europën Juglindore”, i ndarë në katër kapituj, përqendrohet kryesisht në shekullin 19, ndonëse përfshin edhe burime historike të shekullit 18 për ngritjen e lëvizjeve kombëtare në rajon, e edhe të shekullit 20 për lindjen e shteteve kombëtare dhe për zhvillimet e reja në marrëdhëniet ndërmjet kombeve e shteteve. 

Në fokus të këtij vëllimi, thuhet në hyrje, janë krijimi i shteteve kombëtare, çështjet e ndërtimit të kombeve, ideologjitë kombëtare dhe konfliktet e ushqyera prej nacionalizmave. Meqë në rajon, shumica e popujve mësojnë më shumë për kombin e vet, duke shpërfillur ose duke marrë informacion të njëanshëm për fqinjët, botuesit shprehen se kanë synuar të mbushin zbrazëtinë në njohuritë që kanë këta popuj për njëri-tjetrin.

Kapitullin i parë “Formimi i shteteve kombëtare: synimet kundrejt arritjeve” me rreth 40 njësi gjithsej, përmban një poezi të shkurtër në shqip, të shkruar në kohën e Kongresit të Berlinit (1878), kur fuqitë e mëdha në Evropë u takuan për të përcaktuar territoret e Perandorisë Osmane dhe të Ballkanit. Në poezi, thuhet: “Ju lutem, shikoni mirë, ju për Shqipëri. Mos e bëni copa-copa, sikur s’ka njeri. S’jemi grekër, as bullgarë, as prej Malit të Zi. Jemi vetëm shqipëtarë dhe duam liri…”. Përveç saj, figuron edhe një fragment fare i shkurtër nga një artikull i Jeronim de Radës, i vitit 1886, në mbështetje të një shteti të veçantë shqiptar: “Një shtet më vete dhe për vete, ku të mblidhen njerëzit e një gjaku, ashtu si në një shtëpi, ku mblidhen njerëzit e një familjeje”. Prej këtu kalohet te viti 1912: paraqiten fragmente nga një raport i ambasadorit britanik në Perandorinë Osmane, që flet mbi përpjekjet e shqiptarëve për ta siguruar shtetin vetjak, dhe jepet një gravurë e kohës për shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë.

Informacioni është i njëanshëm dhe nuk arrin të mbushë zbrazëtinë për njohuritë e nxënësve të rajonit mbi lëvizjen kombëtare shqiptare dhe mënyrën si është krijuar shteti shqiptar. Për më shumë, informacioni i dhënë mund t’i përforcoj paragjykimet që popujt e rajonit mund t’i kenë për shqiptarët, sepse lëvizja kombëtare shqiptare nuk mund të prezentohet vetëm me një poezi të shkurtë nga koha e Kongresit të Berlinit e me një fragment po ashtu të shkurtë e të parëndësishëm, si argumentim në mbështetje të një shteti të veçantë shqiptar.

Botimi i dytë i këtij vëllimi, më 2012, por vetëm në versionin shqip e jo edhe në anglisht a në gjuhët e rajonit, te ky kapitull shton: memorandumin e shqiptarëve kundër Paqes së Shën Stefanit (1878), që parashihte zgjerimin e Sërbisë dhe të Malit të Zi në territoret e banuara me shqiptarë; dy nota proteste të shqiptarëve nga vise të ndryshme drejtuar Kongresit të Berlinit, në të cilat kërkohet ndihmë “për t’i ndalur mizoritë e forcave sërbe, malazeze, bullgare e ruse ndaj popullsisë vendase”; dhe një dokument të vitit 1880 që përmban kërkesat e Komitetit Qendror të Lidhjes së Prizrenit dërguar Sulltanit. 

Këto plotësime janë të mira, por nuk ndihmojnë për të kuptuar mënyrën se si u krijua shteti shqiptar.

Do të duhej një prezentim më i denjë i Rilindjes Kombëtare Shqiptare, e cila nis në vitet ‘30 të shekullit 19 dhe përfundon më 1912, me shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë. Meqë vetë titulli i kapitullit është “Formimi i shteteve kombëtare: synimet kundrejt arritjeve”, do të duhej vënë në pah se synimi i Rilindjes Kombëtare Shqiptare ishte një shtet që do t’i përfshinte të gjitha hapësirat e banuara me shqiptarë, ndërsa arritja e Rilindjes Kombëtare Shqiptare ishte një shtet me më pak se gjysmën e hapësirave të banuara prej shqiptarëve.

Sa i takon Lidhjes së Prizrenit — organizimit politik të shqiptarëve që kundërshtonte copëtimin e hapësirave të banuara me shqiptarë — këtu janë botuar vetëm disa kërkesa të vitit 1880 dërguar Sulltanit, e kryesorja është ajo për emërimin e një personi të vetëm që do t’i qeveriste të gjitha viset shqiptare. Por kjo është përfshirë vetëm në botimin e dytë të këtij vëllimi më 2012 dhe vetëm në versionin shqip, e jo edhe në versionet në anglisht e në gjuhët e rajonit. Prezentimi i këtillë krijon përshtypje të gabuar mbi raportet mes shqiptarëve dhe Perandorisë Osmane. 

Do të duhej fillimisht të jepeshin pjesët thelbësore të dokumentit të parë që nxjerr Lidhja e Prizrenit, të quajtur Kararname ose Akti i Vendimeve, miratuar më 18 qershor 1878, neni 1 i të cilit thotë se Lidhja e Prizrenit do ta kundërshtojë çdo qeveri, përveç asaj të Perandorisë Osmane, dhe neni 2 shton se “…do t’i mbrojë të drejtat perandorake të personit të papërlyeshëm të madhërisë së Tij Sulltanit, sundimtarit tonë”. I njëjti dokument më tej i referohet sheriatit, për sa i takon mbrojtjes së jetës, të pasurisë dhe të nderit të shokëve besnikë të besimit jomusliman. Pra, do të duhej përmendë fillimisht bashkëpunimi mes Lidhjes së Prizrenit dhe Qeverisë së Perandorisë Osmane, sepse në fillim Lidhja e gëzonte simpatinë prej pushtetit osman dhe prandaj as nuk pati kurrfarë pengesash për formimin e saj.

 Po ashtu, duhet sqaruar se vetëm një vit e pak pas themelimit të Lidhjes së Prizrenit, në një mbledhje të mbajtur në Prizren në tetor 1879, Lidhja miratoi programin e autonomisë, kurse pas gati tre vjetësh, në një tubim të madh po në Prizren, shpalli se do të angazhohej për pavarësinë e plotë, çka përforcon vendosmërinë e Perandorisë Osmane që ta shtypte, duke i burgosë e vra udhëheqësit kryesorë të saj. Asgjë nga këto saktësime nuk figuron kund në këtë vëllim. 

Pas shtypjes së dhunshme të Lidhjes së Prizrenit nga Perandoria Osmane, gjatë tri dekadave në vijim pasuan kryengritje të ndryshme në Kosovë, të gjitha lokale e jetëshkurtra. Por ky vëllim nuk përmend asnjërën prej tyre, ndonëse thuhet shprehimisht se njëri prej qëllimeve të kapitullit është t’i paraqesë pakënaqësitë ndaj regjimeve të ndryshme perandorake. Në fund, meqë kapitulli synon t’i paraqesë format e përpjekjeve për ndërtimin e kombit dhe rezultatin e tyre, në vend të gravurës së kohës për shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë, duke qenë hapësira e kufizuar, do të ishte më e udhës të përfshihej e plotë shpallja e pavarësisë më 1912, në vetvete tekst i shkurtër.

Në vend të njërës prej dy notave të protestës drejtuar Kongresit të Berlinit, përmbajtësisht pothuajse të njëjta, ia vlen të futen të dhëna për dëbimin masiv prej Sërbisë të shqiptarëve muslimanë nga trevat e Sanxhakut të Nishit më 1877-1878. Sipas historianit Noel Malcolm, numri i muhaxhirëve (refugjatëve) të ardhur në territorin e Kosovës nga këto vise del të jetë rreth 50 mijë. Ky dëbim i shqiptarëve muslimanë nga këto treva dhe vendosja e tyre në territorin e tanishëm të Kosovës patën ndikuar në ashpërsimin e raporteve mes shqiptarëve muslimanë dhe sërbëve ortodoksë në Kosovë. Për këtë arsye, por edhe prej amullisë së përgjithshme, administratës së dobët, jetesës më të mirë në Sërbi në periudhën 1878-1912, sipas Malcolm-it, rreth 60 mijë sërbë qenë shpërngulur nga Kosova.

Në fund të këtij kapitulli, sa i takon krijimit të shtetit të Kosovës, janë prezentuar pikat thelbësore të Deklaratës së Pavarësisë së Kosovës më 2008 dhe Vendimi i Kuvendit të Sërbisë për anulimin e saj. Pas këtyre dokumenteve, jepet një përmbledhje objektive mbi procesin politik në Kosovë që nga paslufta (1999) e deri te Deklarata e Pavarësisë (2008). Por mungojnë elementet thelbësore të Vendimit të Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë të vitit 2010, sipas të cilit Deklarata e Pavarësisë së Kosovës është në përputhje me të drejtën ndërkombëtare.

Shpërfillja e shqipes dhe simboleve kombëtare

Kapitulli i dytë “Organizimi i shtetit kombëtar”, ndahet në pesë nënkapituj: “Aspekte të përgjithshme të organizimit të shtetit”, “Nënshtetësia”, “Kombet dhe Kishat”, “Infrastruktura e shteteve kombëtare” dhe “Ndërtimi i kombit”. Katër të parët nuk përmbajnë asgjë për shqiptarët. 

Në nënkapitullin e parë këtu do të mund të figuronin elementet qendrore të kushtetutave të para të Shqipërisë e të Kosovës, duke ndjekur modelin e përdorur për vendet e tjera të rajonit. Në botimin e dytë, por vetëm në versionin shqip dhe jo edhe në versionet në anglisht e në gjuhët e rajonit, janë shtuar fragmente nga Kushtetutat e Jugosllavisë e të Kosovës të vitit 1974. Është shtuar edhe autonomia e Kosovës në bazë të Kushtetutës së Sërbisë të vitit 1990. Por plotësimi është çorientues, duke qenë se mungojnë fragmentet nga amandamentet kushtetuese të Sërbisë më 1989 me të cilat suprimohej autonomia e gjerë e Kosovës, e bazuar në Kushtetutën e vitit 1974. Veç tyre, mungojnë fragmentet nga Kushtetuta e Kosovës, e miratuar më 7 shtator 1990, ndonëse e papranuar ndërkombëtarisht.

Edhe nënkapitulli mbi nënshtetësinë, siç ka vepruar me vendet e tjera, do të mund t’i përfshinte përkufizmet e nënshtetësisë sipas kushtetutave të Shqipërisë e të Kosovës. Është e habitshme që nënkapitujt tre e katër nuk japin asgjë mbi marrëdhëniet e kombit shqiptar me kishat, ashtu siç veprohet me vendet tjera në këtë vëllim.

Në nënkapitullin “Ndërtimi i kombit”, sa i takon rëndësisë së gjuhës në zhvillimin e kombit, figurojnë veç dy fjali nga dokumenti themeltar i organizatës së intelektualëve shqiptarë “Shoqëria e të Shtypurit Shkronja Shqip” (1879): “Të gjitha kombet e arsimuara kanë qenë qytetëruar me shkrime në gjuhën e tyre. Çdo komb që nuk shkruan gjuhën e vet dhe nuk ka vepra në gjuhën e tij është në errësirë dhe barbari”. Kaq. Të paktën të jepej e dhëna që Naum Vexhilharxhi kishte hartuar alfabetin shqip më 1825, e më 1844 abetaren e parë në shqip. 

Këtu mungojnë të dhëna relevante për zhvillimet gjuhësore të shekullit 20, si: Komisia Letrare e Shkodrës e vitit 1916, ku vendoset e folmja e Elbasanit si variant zyrtar gjuhësor, e sidomos Kongresi i Drejtshkrimit, që mbahet në Tiranë më 1972, ku merr trajtën përfundimtare standardi gjuhësor i bazuar në dialektin tosk, i pranuar si i tillë edhe nga shqiptarët në Kosovë e në ish-Jugosllavi.

Ky nënkapitull e sjell të plotë një letër shumë interesante të vitit 1897 të gazetarit Faik Konica drejtuar Ministrit të Jashtëm të Autro-Hungarisë, Agenor Goluhovski, në të cilën ia shtjellon planin për “zhvillimin e një ndjenje kombëtare shqiptare, për t’i bërë shqiptarët të vetëdijshëm për dallimin thelbësor që kanë me turqit”. Për këtë qëllim, Konica kërkonte mbështetje financiare për të botuar gazetën ‘Albania’ dhe disa broshura, por edhe për të hapur shkolla në gjuhën shqipe e për të formuar shoqata.

Më tutje në këtë nënkapitull jepet një fragment i vlefshëm nga vizioni i Mbretit të Shqiptarëve, Zogu I, që flet mbi rëndësinë e shërbimit të detyrueshëm ushtarak për ndërtimin e kombit (1928) meqë shqiptarët gjithmonë i kishin drejtuar sytë tek i pari i fisit, ose tek beu, si autoritetet më të larta, e se duhet të mësonin të ishin nënshtetas të shtetit.

Nënkapitulli i parë “Ç’është kombi?” i kapitullit të tretë “Ideologjitë kombëtare” nuk ka asgjë për shqiptarët e për Kosovën, ndërkaq nënkapitulli i dytë, “Vetidentifikimi kombëtar”, përmban një fragment korrekt mbi qenësinë shqiptare prej një artikulli të Pashko Vasës të vitit 1879, duke ndjekur kështu modelin e ofruar me fragmente shkrimesh nga personalitete të rëndësishme kombëtare për pothuajse të gjitha vendet e rajonit. 

Edhe nënkapitulli vijues “Simbolet kombëtare” jep një shkëputje nga një fjalim i Fan Stilian Nolit që flet për domethënien e flamurit shqiptar, që ishte ai i Skënderbeut, por i harruar për katër shekuj e gjysmë, derisa e rigjeti Faik Konica në biografinë e Marin Barletit. Në këtë nënkapitull prezentohen edhe flamuri shqiptar, te seksioni i flamujve, dhe teksti i himnit kombëtar shqiptar, te seksioni i himneve kombëtare. 

Nënkapitulli i fundit “Mitologjitë kombëtare” jep një shpjegim të shkurtër nga një historian bashkëkohor shqiptar mbi origjinën e stemës shqiptare, që “e ka burimin te simboli heraldik i heroit tonë kombëtar Gjergj Kastrioti Skënderbeu”. Por, kapitullit i mungojnë fragmente nga ndonjë shkrim i ndonjë personaliteti të Kosovës për qenësinë e Kosovës, shpjegime për domethënien e flamurit të Kosovës, vetë flamuri i Kosovës, të dhëna për himnin e Kosovës, diçka për origjinën e stemës së Kosovës, e kështu me radhë.

Në asnjërin prej tre nënkapitujve të kapitullit të katërt dhe të fundit “Nacionalizmat në konflikt” nuk ka asgjë për shqiptarët a Kosovën. Te nënkapitulli i dytë “Konfliktet konkrete” figuron teksti i Memorandumit të Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Sërbisë i vitit 1986, në të cilin Kosova përmendet tërthorazi, kur thuhet: “Krahinat autonome duhet të bëhen pjesë integrale e vërtetë e Republikës së Sërbisë”. I njëjti nënkapitull, sa u takon konflikteve në ish-Jugosllavi, sjell të dhëna veç për konfliktin ndërmjet Sërbisë e Kroacisë dhe asgjë për atë mes Sërbisë e Kosovës. 

Nënkapitulli “Kapërcimi i nacionalizmit?” prezenton kryesisht pjesë nga marrëveshjet e nënshkruara ndërmjet palëve në konflikt, mirëpo te rasti Kosovë-Sërbi nuk ka asgjë. Ndërkohë që ndoshta do të duhej të kishte pjesë nga Marrëveshja e Kumanovës, e nënshkruar më 9 qershor 1999 mes NATO-s e RFJ-së, çka shënon përfundimin e konfliktit të armatosur në Kosovë.

Seria e artikujve nga autori janë shkruar në kuadër të projektit “Analizë teksteve mësimore alternative të CDRSEE-së” të organizatës ADMOVERE, me mbështetje financiare nga Departamenti Federal Zviceran i Punëve të Jashtme, që vepron nëpërmjet Ambasadës së Zvicrës në Prishtinë, dhe nuk i pasqyron domosdoshmërisht pikëpamjet e donatorit.

Imazhi i ballinës: Marrë nga libri “Mësimdhënia e historisë moderne të Europës Juglindore”.