Vizitë në studio
Një gjeneratë e re artistësh po çelë rrugën për në skenën artistike të Prishtinës.
Korridori i Pallatit të Rinisë dhe Sporteve, që të dërgon në studion e artistëve, është i gjatë dhe i zymtë. I ftohtë dhe i qetë, më mbështolli me ndjesinë e njohur, por të largët, të dizajnit të modernizmit socialist. I ndërtuar në mesin e viteve të ’70-ta gjatë transformimit urban modern të Prishtinës, në dy dekadat e fundit, Pallati nuk e jetësoi premtimin e tij për të qenë qendër e gjallë rinore. Me majat harkore të larta e të mprehta prej metali, ndërtesa pjesërisht e braktisur i ngjan skeletit të një bishe të zhdukur që rri e ulur midis qytetit.
Disa muaj më parë, hapësira ku sot është studioja e artistëve, ishte vetëm një prej kthinave të shumta të zbrazëta të Pallatit. “S’do ta njihje hapësirën nëse do ta krahasoje me atë se si dukej më parë”, tha Arbnor Karaliti, piktor dhe anëtar i një kolektivi artistësh të rinj pamorë, të cilët në fillim të këtij viti e shndërruan hapësirën në një qendër të artit alternativ, eksperimental.
Brenda në studio, gjendet një rrëmujë ftuese. Piktura të madhësive dhe stileve të ndryshme rrinë varur në muret e bardha. Brusha, skica dhe piktura gjysmë të përfunduara gjenden të shkapërderdhura në dyshemenë e spërkatur me ngjyra, teksa në prapavijë dëgjohet muzikë e qetë indie, që i jep hapësirës njëkohësisht ndjesinë e një studioje pune dhe një galerie të vogël alternative.
Për gjashtë artistët — Arbnor Karaliti, Blerta Hashani, Brilant Milazimi, Ermir Zhinipotoku, Lumturie Krasniqi dhe Mimoza Sahiti — të cilët e përdorin rregullisht studion e hapur, kjo hapësirë është më shumë se thjesht një vend pune; është hapësirë ku e rrisin shoqërinë e krijuar në universitet rreth kërshërisë së përbashkët për artin pamor eksperimental, protestën dhe kërkimin kreativ.
“Ka kohë që kemi qenë në kërkim të një hapësire për studio, por s’mund ta përballonim qiranë”, tha Ermir Zhinipotoku. “Kështu që, kur Komuna [e Prishtinës] njoftoi se do t’i ofronte dy studio në Pallatin e Rinisë dhe të Sporteve, kemi aplikuar pa u menduar dy herë”. Aplikimi i tyre u pranua dhe pas një jave pune të lodhshme të kaluar duke lyer muret e studios dhe duke pastruar dyshemenë me pllaka qeramike, studio u bë një shtëpi artistike.
Disa në mes e disa në fund të 20-tave, të gjashtë artistët e artistet janë kryesisht piktorë/e. Në të njëjtën kohë, janë të përkushtuar ndaj një qasjeje eksperimentale bashkëkohore dhe luajnë me stilet, materialet dhe teknikat, duke sfiduar rregullat konvencionale se si duhet të jetë një pikturë. Edhe pse secili anëtar i studios ka individualitetin e vet artistik dhe mënyrën e veçantë të punës, ata janë të bashkuar në kërkimin e tyre për mënyra alternative të shprehjes krijuese.
“Mendoj se të qenit eksperimental është më tepër se një qasje pune, është po ashtu mënyrë jetese, se si e kalon përditshmërinë”, tha Karaliti, i ulur në rreth me artistët e tjerë. Për Lumturie Krasniqin — e cila në ciklin më të fundit të pikturave përdor simbole gjeometrike, tekstura që ngjasojnë me baltën dhe një bashkëdyzim të fotografisë e artit digjital me pikturën — eksperimentimi lë hapësirë për vetë-reflektim dhe pyetje të vështira. “Procesi i reflektimit personal dhe i përjetimit emocional të situatave në të cilat ndodhesh është ajo çfarë përfundimisht përkthehet në punën tënde”, tha ajo.
Në fund të shkurtit, grupi hapi ekspozitën e parë në studio, të titulluar “INTERNAL“, (në shq. E Brendshme), ku paraqitën disa nga punimet e tyre dhe të Valdrin Thaqit — i cili është i lidhur ngushtë me grupin — bashkë me ato të Altin Krasniqit dhe Petrit Maliqit. Kishin kohë që punonin në ekspozitë, por ia dolën ta shfaqin para publikut vetëm pasi morën studion. Deri në fund të vitit, planifikojnë t’i mbajnë edhe rreth katër ekspozita.
Ishte një ekspozitë tjetër që e organizuan si studentë në dimrin e vitit 2018 në objektin e Fakultetit të Arteve të Universitetit të Prishtinës, ajo që vuri themelin e kolektivit të tyre. E titulluar “Emerge”, (në shq. Shfaq) ekspozita ishte edhe protestë publike. Të pakënaqur me rinovimin e stërzgjatur të ndërtesës së fakultetit, të cilit nuk i dukej fundi, grupi vendosi ta rimarrë hapësirën përmes ndërhyrjes artistike, duke e kthyer atë në një hapësirë ekspozuese.
“Ato ditë, punonim gjatë gjithë kohës në studiot e fakultetit dhe kjo ishte mënyra jonë për të reflektuar mbi gjithë rrëmujën që na rrethonte”, tha Zhinipotoku. “Në një çast, thjesht thamë, ‘Po e bëjmë këtu ekspozitën, në këtë llugë’”.
“Ishim të pakënaqur. Delja e zezë e Akademisë”
Brilant Milazimi, artist
Përtej të qenit protestë ndaj problemeve infrastrukturore të ndërtesës së fakultetit, ekspozita përfaqësoi ndarjen konceptuale të grupit me Akademinë e Artit. Pjesë e së njëjtës gjeneratë të studimeve (përpos Mimoza Sahitit, e cila u rrit në diasporë dhe iu bashkua grupit në vitin 2021), ata ishin të zhgënjyer me atë që Akademia ofronte, e të cilën e konsideronin thellësisht konvencionale. Konservatore në teknikat e mësimdhënies dhe refuzuese ndaj diskutimeve rreth artit bashkëkohor, sipas grupit, Akademia i kufizonte prirjet e tyre drejt eksperimentimit.
“E kishim një lloj revolte përbrenda. U rebeluam kundër Akademisë dhe gjithë sistemit arsimor në vend”, tha Milazimi, duke shtuar se gjersa ekspozita rezultoi e suksesshme, asnjëri nga profesorët e tyre nuk mori pjesë në hapje. “Ishim të pakënaqur. Delja e zezë e Akademisë”.
Grupi bëri intervenime tjera publike. Në vitin 2018, Milazimi, Karaliti, Zhinipotoku, Valdrin Thaqi dhe Dardan Murseli, të cilët atë kohë vepronin nën emrin “HAP”, e varën në ndërtesën e fakultetit një instalacion që i ngjante një qeseje gjigante infuzioni për ta adresuar nevojën e Akademisë për “terapi urgjente”. Ishin të pakënaqur me atë që grupi e shihte si mungesë e stafit akademik të kualifikuar e të përkushtuar dhe hapësirës adekuate për studio. “Na kanë kritikuar shumë nga fakulteti dhe na kanë kërcënuar se nuk do të mund t’i marrim diplomat”, tha Milazimi.
Ndërhyrja e dytë, “External”, (në shq. E Jashtme), përbëhej nga një strukturë në formë kubi, e bërë nga skelet dhe materiali plastik i tejdukshëm, e vendosur përballë Galerisë Kombëtare të Kosovës. Ishte një reagim ndaj programit të ekspozitave së Galerisë, i cili, sipas grupit, i përjashtonte artistët e rinj.
Në këtë atmosferë, që për grupin ishte jo frymëzuese dhe jo mbështetëse, një nga vendet e pakta ku mund të eksploronin dhe zhvilloheshin ishte një klasë e veçantë në Akademi. Aty mblidheshin pas ligjëratave, kalonin netë të tëra — nganjëherë edhe flinin aty — duke luajtur me materiale, forma dhe ide të ndryshme konceptuale.
Për Arbnor Karalitin, koha që e kaluan duke eksperimentuar në atë klasë ishte vendimtare për stilet e tyre të ardhshme. “Edhe pse ishim në programin e pikturës, në atë klasë mund t’i gjeje materialet nga më të ndryshmet: hekur, gips, katran”, tha ai. “E kemi parë që secili e ka shumë seriozisht. Çdo ditë, gjithë ditën e kemi kaluar aty dhe ai përkushtim na mban ende të bashkuar”.
Atmosfera e ngrohtë e bisedave dhe diskutimeve të tyre në orët e vona të natës duke pirë kafe, paraqitet në pikturat e Karalitit, shumica e të cilave janë portrete të shokëve e shoqeve të tij. “E kam shijuar aq shumë dashurinë e njerëzve përreth meje gjatë ndejave, sa që gradualisht e kam gjetë veten duke iu pikturuar portrete, të vendosura në mjedise të përditshme”, tha ai.
Në njërën nga ndejat e tyre të rregullta, grupi u njoh me një brez më të vjetër artistësh alternativë, shumica e të cilëve ishin të diplomuar të Akademisë së Artit nga fillimi i viteve 2000 dhe kishin qenë njësoj sfidues. Në mesin e atij grupi ishin Jakup Ferri (përfaqësues i Kosovës në Bienalen e Venecias këtë vit), Vigan Nimani, Lulzim Zeqiri, Fitore Isufi – Koja, Alban Muja dhe Driton Hajredini, të cilët sollën një qasje bashkëkohore në praktikat artistike në Kosovën e pasluftës.
Karaliti tha se qasja e gjeneratës së vjetër ndaj artit bashkëkohor shërbeu si udhërrëfyes për grupin e ri. “Më kujtohen diskutimet që kam pasur me Valin [Valdrin Thaqin] për Jakup Ferrin, Alban Nuhiun, Jeton Gusinë. Është interesant sepse nuk jemi njohur me punën e tyre përmes Akademisë, por vetëm përmes bisedave mes shokësh”, tha ai, duke kujtuar se si njëri nga profesorët e tyre, Mehmet Behluli, kishte vërejtur ngjashmëri mes dy gjeneratave.
“Ai thoshte se që nga gjenerata e Jakup Ferrit, rreth 15 apo 20 vjet më parë, jemi ne ata që tani e kemi të njëjtën frymë eksperimentale”, tha Karaliti.
Liria e grupit për të eksperimentuar ishte njëra nga arsyet kryesore që e shtyu Mimoza Sahitin t’u bashkohet dhe që përfundimisht ta linte Gjermaninë për Kosovën. Ndonëse e diplomuar për ekonomi, ajo gjithmonë ka pikturuar. Kur erdhi në Kosovë në mes të pandemisë, gjatë një periudhe hutuese për të personalisht, ajo vendosi se donte të merrej vetëm me art. “Kur i pashë për herë të parë veprat e tyre, ishte diçka krejtësisht ndryshe nga ajo që isha mësuar ta shihja në Gjermani dhe mu duk se e gjeta një grup njerëzish ku mund të përkisja”, tha ajo. “Liria këtu më ka dhënë një energji të jashtëzakonshme për të pikturuar; është periudha në të cilën po pikturoj më së shumti ”.
Deri më tani secili prej artistëve ka paraqitur veprat e tyre në disa ekspozita kombëtare, rajonale dhe ndërkombëtare. Në fund të marsit, Blerta Hashani hapi ekspozitën personale në “LambdaLambdaLambda”, një galeri ndërkombëtare për artin bashkëkohor, në Prishtinë dhe Bruksel. Ekspozita, “Ambient“, (në shq. Mjedis), paraqiti 27 piktura, që portretizojnë marrëdhëniet intime të artistes me peizazhet rurale, shtëpinë dhe kujtesën. Të vogla në përmasa dhe të kornizuara nga copa të ashpra thesi, pikturat, siç shkruhet në tekstin kuratorial, “ngjallin ndjesi të një natyre jo specifike që duket e njohur pa qenë e identifikueshme”.
Në të njëjtën kohë, ekspozita personale e Lumturie Krasniqit “0220” ishte e hapur në “Hanin e Dy Robertëve”, një galeri arti e njohur për rolin e saj në mbajtjen gjallë të skenës kulturore të Prishtinës gjatë viteve të ’90-ta, kur pjesa më e madhe e jetës publike të vendit u zhvendos në hapësira private për t’iu shpëtuar politikave të Milošević-it në Kosovë, që ngjasonin në aparteid. Krasniqi tha se ndonëse këtë cikël të pikturave kishte filluar ta punonte para pandemisë, izolimi e detyroi t’i rishikonte motivet e saja krijuese dhe t’i shndërrojë ato në reflektim mbi karakterin distopik të realitetit post-pandemik.
Në maj, ekspozita individuale e Milazimit u hap në “La Maison De Rendez-Vous” në Bruksel. Hapësira përdoret nga tri galeri ndërkombëtare, njëra prej të cilave është “LambdaLambdaLambda”. Puna e tij është po ashtu e ekspozuar deri në fund të tetorit në hapësirën e re të “LambdaLambdaLambdas” në Prishtinë, si pjesë e ekspozitës së përbashkët me Blerta Hashanin dhe Dardan Zhegrovën, e titulluar “Nothing like home II”, (në shq. Asgjë si shtëpia II). Pikturat e Milazimit paraqesin krijesa, ndonjëherë me tipare groteske, të cilat mjegullojnë ndarjet midis njerëzve, kafshëve dhe bimëve dhe i hapin shikuesit një imagjinatë që shkon përtej pamjes antropocentrike. Stili i tij, “edhe ogurzi edhe poetik” sugjeron një vështrim të pa censuruar në kujtesën personale dhe kolektive, si dhe në marrëdhëniet me njëri-tjetrin.
Zhinipotoku dhe Sahiti po planifikojnë të hapin ekspozita individuale këtë vit.
I gjithë grupi është pjesë e programit artistik të Manifesta 14 Prishtina, bienales nomade që çdo dy vjet zhvillohet në një qytet të ndryshëm evropian dhe që në Prishtinë do të qëndrojë deri në fund të tetorit. Puna e Milazimit është e ekspozuar në katin e shtatë të Hotelit Grand, në Prishtinë, si pjesë e ekspozitës “The Grand Scheme of Things”, (në shq. Skema e Madhe e Gjërave), e cila përfshin më shumë se 50 artistë vendorë dhe ndërkombëtarë.
Karaliti, Hashani, Sahiti, Zhinipotoku, Krasniqi dhe Valdrin Thaqi paraqiten me një ndërhyrje të përbashkët artistike të titulluar “New Grand”, (në shq. Grandi i Ri), në katin e tretë të hotelit. Duke iu referuar trashëgimisë socialiste të hotelit si vend i një koleksioni të pasur të artit modernist, vepra vë në pah mungesën e sotme të një koleksioni kombëtar të artit dhe mbështetjen e kufizuar të shtetit për tregun e artit, gjë që i lë artistët e pavarur të cenueshëm nga pasiguria ekonomike.
“Janë kryesisht koleksionistët që blejnë vepra arti, por kjo nuk është e mjaftueshme për t’i mbështetur shumicën e artistëve dhe tregu i artit nuk është i konsoliduar”, tha Karaliti, kur u pyet se si ia dalin ta sigurojnë jetesën nga arti i tyre. Ai dhe të tjerët shpresojnë për mbështetje më të madhe nga shteti për artistët e pavarur ose për vende pune më fleksibile brenda institucioneve kulturore dhe të artit, në mënyrë që, siç tha Krasniqi, “të mos na duhet të punojmë punë jashtë fushës së artit dhe kulturës”.
Krahas pikturës, Zhinipotoku ka punuar si kuzhinier për më shumë se tri vite për ta mbajtur veten, por tha se shumë shpejt do ta lë industrinë e restoranteve. “Du me i dhanë fund kuzhinës sepse po më merr shumë energji”, tha ai teksa rrinte ulur pranë njërës prej pikturave të tij, e cila paraqet atë që duket të jetë një picë e madhe me sy dhe peshk mbi të, që noton në një sfond të gjelbër bruzi si një zambak uji gjigant.
“Ka ende punë për të bërë në të”, tha ai, “por dikur do ta përfundoj”.
Imazhi i ballinës: Ferdi Limni / K2.0.
Përmbajtja e këtij artikulli është përgjegjësi vetëm e K2.0.
A jeni kurreshtarë ta dini se si financohet gazetaria që prodhojmë? Klikoni këtu për të mësuar më shumë.
-
- Ky artikull fillimisht është shkruar në anglisht.