Gjatë viteve të ‘90-ta poeti nga Rahoveci, Xhevdet Bajraj, arriti të publikojë tri vëllime me poezi. ‘‘Emblema e Vdekjes’’ në vitin 1993 fitoi çmimin për librin më të mirë të poezisë, nga Shoqata e Shkrimtarëve të Kosovës. Botimet e librave të tij u ndalën me fillimin e luftës në Kosovë.

Në ditën e fundit të prillit të 1999-s, Bajraj që vinte nga një prej qyteteve më të prekura nga lufta në Kosovë, u deportua nga aty nën këcënimin e armëve. Së bashku me gruan dhe dy fëmijët e tij ai u largua në drejtim të Francës ku do të qëndronte për pak kohë. Më pas, Parlamenti Ndërkombëtar i Shkrimtarëve përmes programit për shkrimtarët e persekutuar i ofrooi mundësi për të zgjedhur azil mes Francës, Italisë apo Meksikës. Që prej atij viti, Bajraj vazhdon të jetojë në Meksiko City, ku tashmë është pjesë e Autonomus University of Mexico City.

Përveç mësimeve për poezi, Bajraj vazhdoi edhe të shkruante poezi. Ndër tjera, në vitin 2017 ka publikuar edhe monodramën ‘‘Vrasja e mushkonjës’’, pjesë e cila është luajtur edhe në Teatrin Kombëtar të Kosovës.   

Gjatë kësaj kohe puna e tij letrare është vlerësuar me disa çmime. Në vitin 2000 morri çmimin e Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës, Çmimi Ndërkombëtar i Goliardos për Poezi në vitin 2004, çmimim për dramën më të mirë origjinale të shkruar në gjuhën shqipe në 2013 nga Festivali Monodrama në Vlorë. Por poezia mbetet një prej pasioneve të tij më të mëdha. Në 2015 u vlerësua edhe me një çmim, atë për poezinë më të mirë të paraqitur në Panairin Ndërkombëtar të Prishtinës.

Tmerret që pa gjatë luftës vazhdojnë ta ndjekin veprimtarinë e tij letrare. ‘‘Do doja të shkruaja për dashurinë, por nuk mund të arrijë të zgjedhi temën’’, thotë Bajraj. Ai insiston se ‘‘dhimbja që ka provuar’’ e ka bërë të aftë të bashkëndjejë dhimbjen e gjithsecilit.

K2.0 ka zhvilluar intervistë me Bajraj rreth poezisë, luftës, vrasjes e dhimbjes, për jetën e tij në Meksikë e për politikën botërore e kosovare. 

Foto nga Xhevdet Bajraj.

K2.0: Ta nisim bisedën me librin e fundit që publikuat, ‘‘Vitet që nuk e sollën pranverën’’. Për cilat vite dhe për cilën pranverë e keni fjalën?

Xhevdet Bajraj: Më duket se është e qartë, edhe pa e thënë vet. Por gjithesi, gjithë këto vitet e pas luftës janë ato që nuk e sollën pranverën – atë të cilën e kemi pritur për gjenerata e për gjithë ato vite. Vite që kanë mundur të jenë më mirë, pavarësisht situatës dhe regjionit ku gjendemi. Por nuk ishin.       

Përveç dashurisë, e mos rahatisë me jetën, në poezitë e juaja një pjesë të konsiderueshme të vëmendjes zë edhe Kosova. Ka shumë autorë që i ikin kësaj. Pse për ju është kaq e rëndësishme që herë pas here t’i ktheheni asaj?       

Siç do thoshte poeti, që na la këto ditë, Fatos Arapi: ‘‘Atje ku jam unë është edhe peizazhi i atdheut tim’’. Besoj se çdo kosovar që është jashtë vendit e ka marr një copë të vogël të atdheut me vete, e dikush tjetër mund ta ketë marr të tërin me vete.

Unë për vete jo vetëm Kosovën por tërë shqiptarët e regjionin e kam me vete. Për mua atdhe janë kujtimet;  është varri i babait tim në Rahovec, është pleqëria e nënës sime e shokët. Mbi të gjitha janë kujtimet. Që për mua janë energji që m’i mbushin bateritë të vazhdoj përpara. Kujtimet i bartim me vete dhe na këshillojnë vazhdimisht për kah e ardhmja.   

Momentalisht, së paku gjeografikisht po jetoni jashtë kujtimeve, nëse mund të themi kështu. A janë poezitë e tua një mënyrë për t’a thyer gjeografinë e për të jetuar me kujtimet?

Patjetër. Por, largësia ku jetoj sot për mua nuk është fizike. Kjo, sepse [largësinë] e mati me dhimbje, nostalgji e mall. Me kalimin e kohës njeriu që jeton jashtë vendit ku është rritur, kur kthehet e sheh se çdo gjë ka ndryshuar. Shumicën e njerëzve rreth vetes nuk i njeh dhe pastaj sheh se disa njerëz të tjerë bartin fytyrat e miqve tu.   

Në poezinë ”Do të kthehem”, përmendni ‘‘rrënojat e shtëpisë së djegur, hije të pëllumbave që fluturojnë, fantazma e qenit që lëvizë bishtin’’, si dhe thoni: “të mos më pyesni nëse kam ku të kthehem”. Muaj më parë ishit në Kosovë, përpos rrënojave, vdekjes, hijeve e fantazmave, çka tjetër gjetët?   

Kjo është e vështirë për tu thënë, sepse nganjëherë nuk është e preferueshme të thuhet e vërteta. Sot kur vi në Kosovë gjej një frikë masive ndaj lirisë, papunësi të hatashme, një nanë plakë që jeton me një pension të mjerë, vëllanë e gruan e tij me tre qunat të papunë, si dhe miqt e mi teksa luftojnë me thonj që të hapin një shteg për të nesërmen. Sikur mungon shpresa aty.

Për mua liberalizimi i vizave nuk është shpresa. Nuk është shpresë që rinia të braktisë vendin. Kjo duke e ditur se shumica e diasporës tanë atje ku jetojnë cilësohen si qytetarë të dorës së dytë. Nëse flasim për ata që jetojnë në Evropë ndoshta edhe afërsia [me Kosovën] nuk i lë që të integrohen aty ku jetojnë.

Por, mbi të gjitha nuk shoh se atyre ju ofrohet hapësirë apo opcione jashta një pune të rëndë në mënyrë që të arrijnë sado pak të krijojnë diçka për fëmijët e tyre. Punët e rënda si duket i vazhdojnë edhe fëmijët e tyre.

Unë jetoj me ndjenjën se një ditë do kthehem në Kosovë edhe pse nuk jam përballur me racizëm apo punë të rëndë [në Meksikë]. Kjo, edhe sepse po shoh një ndjenjë anti-gurbetqare në Kosovë. Dua ta meritoj titullin poet dhe ta huazoj zërin për ata në nevojë. Edhe pse të qenit poet në Kosovë s’do të thotë asgjë.   

A është detyrë e poetit që ta huazojë zërin?

Është detyrë e poetit që t’ia huazojë zërin kohës në të cilën jeton. Ai është dëshmitar. Historinë që mësohet e shkruajnë fituesit, ndërsa historia e vërtetë shkruhet në letërsi. Po flas për letërsinë e mirë, sepse tek ne një poezi e mirë është për një hero që vrau e vrau sikurse të ishte një Rambo.

Për mua një hero i vërtetë është dikush që përpiqet që me dinjitet ta përballojë realitetin në të cilin gjendet. Unë vi nga Rahoveci që ka qenë një zonë e luftës dhe ‘‘asgjë njerëzore nuk është e huaj për mua’’, siç thotë ajo thënia e vjetër. Por nuk jam person përfekt dhe poeti mund të jetë edhe idhnak. Bashkëndjej e bashkëjetoj edhe me dhimbjen e tjetrit, por edhe jam subjektiv.

Ajo stuhia që na ka ndodhur shekullin e kaluar ende na ka lënë pasoja të tmerrshme dhe mund të na kanoset të ringjallet. Përvoja ime, e njerëzve që i kam njohur,  dhimbja që kam provuar e njerëzit e mi kanë provuar më ka bërë të ndjej dhimbjen e gjithsecilit. Nuk është qëllimi i poetit që të jetë perfekt.

Nuk e di pse, por nga disa prej pozive tuaja, sikur më jepet përshtypja se Kosova ende nuk është e lirë dhe se dhimbja e pa-liria vetëm vazhdon e vazhdon. Dikush mund të jetë i hidhëruar me ju, mos do duhej që ta përzëmë poetin nga shteti?   

Platoni ka dashur që të përzë poetët sepse ata kanë bërë probleme atë kohë. Mos ta ngris veten në atë nivel sepse e di që poezia në Kosovë nuk ka kurfarë peshe. Atë kohë poezia është shkruar ndryshe; e kanë bërë për para, ju kanë dedikuar poezi politikanëve, senatorëve, gjeneralëve të luftës etj — kanë idealizu, siç ndodhë edhe sot tek ne. Dhe mund të them se edhe unë do isha pajtuar me politikanët që do kishin përzë poetët nga shteti. Do ta paguaja këtë çmim. Në të vërtet edhe jam duke e paguar, jam vet-përzënë nga shteti.

A ju duket Kosova e lirë dhe si duket liria për ju?

Asnjë shtet në regjion nuk është i lirë – apo edhe më tej. Për Hondurasin, El Salvadorin, Kosovën apo Bosnien më e rëndësishme është se kush zgjidhet kryetar në SHBA apo në Gjermani se sa kush është kryetar i atij shteti.

Mirëpo, edhe duke e ditur realitetin që nuk ke shtete të vogla e të lira — ashtu siç do ta kuptonim lirinë — kjo nuk do të thotë që politika vendore të mos përpiqet të sigurojë mirëqenie për qytetarët e saj. Sepse për mua liria është mirëqenie, barazi, shprehje e lirshme e mendimit, mungesë e korrupsionit. Pra, një realitet i kundërt me atë që është në Kosovë.          

Tek ‘‘Rënkimi i poetit’’ keni dhënë kumtin se ‘‘Kosova ka vdekur’’ dhe njëkohësisht ‘‘se ajo ende po qëndron në këmbë’’. Pse?

Edhe poeti nganjëherë eksplodon. Nuk besoj se Kosova ka vdekur, e nuk do vdesë kurrë, me ne ose pa ne. Por situata jonë, partitë politike, kuptimi se si shihet politika, praktikisht Kosovën e kanë bërë të vdekur. Kosova është në vdekje klinike.

Paramendojeni nëse seleksionimi i Kosovës në futboll do bëhej jo në bazë të ideve të trajnerit, por me nepotizëm me korrupcion e m’the t’thash. Një ekip tenton të zgjedhi [lojtarët] më të mirët. Edhe politikanët do të duhej të zgjedheshin ashtu.

Foto nga Xhevdet Bajraj.

Sot kemi një abuzim e dhunim të demokracisë dhe lirisë. Dikush vjen dhe me forcë e kap shtetin edhe pse thonë se po vijnë me vota. Ky është një abuzim i demokracisë. Nëse qytetarët e Kosovës nuk arrijnë të vet organizohen — duke u nisur nga ajo se çdo popull e ka pushtetin — dhe vazhdon të votojë këta lojtarë politikë që i kemi në skenën udhëheqëse, tek ‘‘Vrasja e Mushkonjës’’ kam thënë se: ‘‘ky popull nuk ka nevojë për demokraci por për një psikiatër të mirë, apo seanca kolektive’’.               

Tek poezia “Bukoroshja e lagjes”, bukuroshja u varros me një ombrellë. E ‘‘prifti i kishte thënë dikujt në besim se në pjesën e qiellit ku shkojnë ata që u ka munguar dashuria gjithmonë bie shi’’. Po t’ia ndërronim vendet bukuroshes me Kosovën, a do të duhej edhe kësaj të fundit,  t’ia hidhnim në varr një ombrellë dhe si do dukej prifti?

Kosova ka përjetuar vdekje klinike por gjendet në këmbë. Unë pres që njerëzit ta kuptojnë se e kanë vetëm një jetë për ta jetuar. Dikush që në kohën e luftës ka pasur 15 vjet sot i ka mbi 30-të dhe nga ta pres ta shijojnë dashurinë. Ta përjetojnë lirinë ashtu siç e kanë ëndërruar.

Kosova për fat të keq kurrë nuk e ka shijuar këtë. Unë ndryshe e kam ëndërruar lirinë e politikanët duket se ndryshe e kanë ëndërruar atë. Kjo [lloj] liri është ajo që prodhon frikë për të folur në kafene.

Kur dikush simpatizon një parti politike jo për bindje ideologjike, jo për programe politike por si Barcelonën, Liverpoolin apo Manchesterin — kjo është pakurrfarë arsye. Edhe pse partitë tona janë ato që luajnë në ligën e qarkut, siç quheshin në ish-Jugosllavi. Këta lidhje nuk kanë me Premier Ligë apo me ligën spanjolle, italiane e gjermane. Këta bëhen të rëndësishëm brenda një rrethi që vet e kanë krijuar.   

Le t’i marrim të përziera disa vargje të poezisë ‘‘Gjellë shqiptare’’: Në mëngjes/ Qumësht nga gji të shqyer nënash/ dhe foshnja të palindura të ziera në zjarr shtëpish/…. Në drekë/ Zemra të plasura të të gjitha moshave/ përcjellë me tru të fërguar fëmijësh/…Në darkë/ ca tul plake a plaku pjekur në hell/ njelmësuar me kripën që nxirrej nga lotët/… Dikush kënaqej veç me nga një kokë të pjekur….  vazhdon e vetëm vazhdon kjo ‘‘horror gjellë’’. Kah fundi pyesni; ‘‘sikur të mos ishim njerëz/  apo jo, Zot?’’, kënd tjetër e kursyet nga kjo pyetje?

Një njeri abstrakt, ideal apo ndoshta edhe vetëdijen njerëzore. E kam parë që kjo poezi iu ka pëlqyer atyre që e kanë përjetuar luftën. Tek e fundit njerëzit që e kanë përjetuar luftën do jetojnë me luftën. Ashtu siç unë e përjetova deri në fund të prillit të ‘99-së kur edhe më deportuan.

Foto nga Xehvdet Bajraj.

Kam kuptuar se ka storje edhe më të hatashme [se sa ajo e paraqitur në poezi]. Një thënie e Gilles Deleuze thotë: ‘‘A thua turpi i të qenit njeri nuk është arsye e mjaftueshme për të shkruar’’— këtë e kam si moto kur shkruaj poezi.

Ndoshta atë pyetje do duhej t’ua bëja edhe politikanëve tanë. Numër i madh i tyre janë të vetëdijshëm se çka ka ndodhë, ose si pjesëmarrës apo dëshmitarë të saj. Si mund të harrohen ato gjëra kaq shpejt? Nëse një pjesë e shoqërisë e ka një zot monoteist, ata [politikanët] duket se e kanë zotin e harresës. Mundohen ta ndërtojnë një jetë të re por po sillen si kafshë të egra e të uritura, apo kafshë të buta por që realisht janë të qartuna.          

Le të flasim më shumë për ju. Të ka ndodhur të mos e dish rrugën për në shtëpi pasi ke mbyllur derën e zyrës së punës? Ose thënë ndryshe, a po ndodhë kjo sot? Pse po ndodhë kjo?

Po, fatkeqësisht kjo më ndodh çdo ditë dhe është shndërruar në pjesë të natyrës sime, më duhet ta pranoj se jam i dënuar që të jetoj në një udhëkryq duke e shikuar shenjën komunikacionit që më tregon kah është Kosova.

Elita politike shumicës absolute të qytetarëve përdit i përkund për t’i vënë në gjumë duke ia kënduar këngën skandaloze të jetës dhe lirisë dhe si pasojë e kësaj, në këtë ëndërr të keqe ia vizaton rrugën e “shpëtimit” — rrugën që do t’i shndërron në kategorinë më të ulët, më të përbuzur në shoqëritë e vendeve të huaja por, ata do jenë ‘të lumtur’.

Them shumicës së tyre, sepse ata që mbeten, ajo pakicë që e ndjen veten të paprekshëm, sillen sikur pjesa dërmuese e  botës së civilizuar, në vitin e fundit të shekullit të kaluar, ishte ngritur në këmbë vetëm e vetëm që këtë pakicë ta shpallte pronare të Kosovës. Dhe natyrisht, tash bota vazhdon të sillet vetëm për t´i bërë të lumtur këta pronarë.

“Mos ji i turpshëm/ mos u skuq në fytyrë/ mos i kreh flokët/ vdekja është e verbër”, janë vargje tua. Kaq jo personale ju duket vdekja?

Njerëzit e marrin vdekjen si të natyrshme, por ajo është gjëja më e panatyrshme në këtë botë. Sidomos kur asnjëherë nuk ke pasur opcionin e zgjedhjes. Jeta është e bukur edhe vjen vdekja. Nganjëherë është edhe më e dhimbshme, të vdesësh vet nuk është asgjë, nuk të kujtohet ajo, por të të vdesë dikush pa u përshëndetur… ndodhë kjo.

Unë gjatë luftës jam përshëndetur tri herë me familjen time. Ndoshta është e rëndësishme me vdekë në praninë e dikujt. Kam vdekë shumë herë gjatë jetës sime dhe shpresoj se familjarët e mi do jenë të qetë dhe nuk do ta marrin aq tragjike [vdekjen biologjike].  

Një thënie tjetër që e përdorni vazhdimisht është: “Poezia kurrë nuk do ta tradhtojë njerëzimin! Disa poetë po!’’ Juve, ju ka tradhtuar poezia?

Mund të më tradhtojë jeta por jo poezia. Edhe unë nuk mund ta tradhtojë poezinë, do ishte sikurse ta tradhtoja vajin tim. Nuk kam dëshirë të shkruaj ashtu siç shkruaj. Do të doja të shkruja vetëm për dashurinë – kjo është ajo se pse dua që njerëzit të jetojnë në mirëqenie e të duhen mes vete.K        

Kjo bisedë është redaktuar për gjatësi dhe qartësi. Intervista u zhvillua në gjuhën shqipe.

Foto kryesore nga Xhevdet Bajraj.