Është larg mendsh se kryeqyteti, Prishtina, do ta pres së shpejti një dimër pa lajmin se është në mesin e qyteteve me ajrin më të ndotur në botë. Indeksi Botëror i Cilësisë së Ajrit, IQAir, që krahason të dhënat nga e gjithë bota, liston, gati çdo ditë dimri, Prishtinën krahas qyteteve më të mëdha botërore si Delhi i Indisë apo Dhaka i Bangladeshit. E në këtë garë, i bashkohen shpesh edhe kryeqyteti i Bosnjës e Hercegovinës, Sarajeva dhe ai i Maqedonisë së Veriut, Shkupi.

Gjatë 30 ditëve të fundit, sipas Institutit Hidrometeorologjik të Kosovës (IHK), në 33.8% të kohës, ajri është vlerësuar si i keq, ndërsa vetëm 15.3% të kohës ka qenë i mirë. Ajri i pranueshëm ka mbuluar 38.8% të kohës, dhe ai me cilësi të moderuar 12.1%. Në Prishtinë, situata është edhe më shqetësuese: gjatë muajit të fundit, cilësia e ajrit ka qenë e keqe në 53% të kohës. Kjo do të thotë se qytetarët e kryeqytetit kanë frymuar më shumë ajër të ndotur sesa ajër të pranueshëm.

Ulja e temperaturave gjatë stinës së dimrit rrit përdorimin e lëndëve djegëse për ngrohje nga amvisëritë. Kjo ndotje i shtohet nivelit të lartë të ndotjes që shkaktohet nga termocentralet energjetike “Kosova A” dhe “Kosova B,” të cilat djegin çdo ditë thëngjill, si në dimër ashtu edhe në verë, për të prodhuar rreth 90% të energjisë elektrike në Kosovë. Për shkak të vjetërsisë së tyre gjysmëshekullore, këto termocentrale janë ndër ndotësit më të mëdhenj në Evropë. Ndërkohë, numri i madh i veturave që qarkullojnë, si zgjidhja e vetme e qëndrueshme e transportit përballë një transporti publik të paorganizuar urban dhe ndërurban, e çon ndotjen në nivele ekstreme.

Përveç kontributit në krizën klimatike përmes lirimit të gazrave serrë, përdorimi i lëndëve djegëse për ngrohje, prodhim të energjisë dhe për automjete liron grimca të dëmshme, që kanë ndikim serioz dhe të rrezikshëm në shëndetin e qytetarëve të Kosovës.

Sipas një raporti të UNICEF, të publikuar në vitin 2024, mbi ndikimin e ndryshimeve klimatike te fëmijët, thuhet se grimcat, veçanërisht ato të imta PM2.5, të njohura si ndotësit më të rrezikshëm për fëmijët për shkak të aftësisë së tyre për të depërtuar thellë në mushkëri dhe për të hyrë në qarkullimin e gjakut, si dhe grimcat PM10, tejkalojnë udhëzimet e rekomanduara në shumicën e rajoneve të Kosovës. Duke pasur parasysh se sistemi i frymëmarrjes së fëmijëve është ende në zhvillim, ndotja e ajrit ka një ndikim jashtëzakonisht të dëmshëm për ta.

Jo vetëm fëmijët, por edhe të rriturit, veçanërisht ata të moshave prej 50 deri 69 vjeç, janë veçanërisht të prekur nga ndotja e ajrit. Në një raport të Bankës Botërore mbi klimën dhe zhvillimin në Kosovë, të publikuar në fund të vitit 2024, është evidentuar një shifër shqetësuese, që tregon korrelacionin midis ndotjes së ajrit dhe vdekjeve të parakohshme. Sipas raportit, ndotja e ajrit shkakton rreth 760 vdekje të parakohshme në vit, ndërsa dëmi i shkaktuar në mirëqenie vlerësohet të jetë midis 160 dhe 310 milionë dollarë amerikanë në vit.

Ndonëse mbyllja e termocentraleve ekzistuese dhe gjenerimi i energjisë nga burimet jo-fosile do të ulte ndotjen e ajrit në masë të gjerë, ky plan nuk pritet të realizohet për disa dekada.

Megjithatë, ekzistojnë masa të tjera që qeveritë mund të ndërmarrin për të ulur ndotjen në kohë më afatshkurtër, të cilat deri tani nuk janë zbatuar. Një nga këto masa është minimizimi i përdorimit të lëndëve djegëse për ngrohje individuale dhe familjare, duke fuqizuar zhvillimin e rrjeteve të ngrohjes qendrore. Aktualisht, përveç Prishtinës, Gjakovës, Mitrovicës dhe së fundmi nismës në Obiliq për ta shtrirë rrjetin e ngrohjes qendrore, qytete të tjera nuk disponojnë rrjete të tilla.

Gjithashtu, vendosja dhe përditësimi i filtrave në termocentrale duhet të jetë gjithmonë prioritet. Për më tepër, mund të shkohet një hap më tej duke detyruar kompanitë që punojnë me furra të djegies, si ato për prodhimin e blloqeve të ndërtimit, të vendosin filtra dhe t’i nënshtrohen kontrolleve të shpeshta për përdorimin e tyre.

Në sektorin e transportit, si ndotësi i dytë më i madh i ajrit, Kosova mund të nisë lehtësime fiskale për makinat elektrike, ashtu siç kanë bërë vendet e tjera të rajonit, qoftë përmes uljes së taksës doganore apo heqjes së disa taksave gjatë regjistrimit. E pos këtyre ndërhyrjeve, një zgjidhje edhe më e thjeshtë është investimi në hapësira të gjelbërta. Por, si kryeqyteti ashtu dhe rajonet e tjera urbane, po investojnë në betonizim.

Ndër vite, përveç vendosjes së matësve të cilësisë së ajrit dhe ndalimit të përkohshëm të shitjes së thëngjillit në treg, nuk ka pasur përpjekje serioze në këtë drejtim.

Meqenëse Kosova disponon rezerva të mëdha qymyri, ai vazhdon të shitet në treg. Kostoja e ulët e thëngjillit nxit qytetarët ta përdorin atë për ngrohje. Një ton thëngjill, varësisht nga cilësia, por mesatarisht, liron 2.6 tonë dioksid karboni. Pas një viti katastrofik për cilësinë e ajrit, ku Prishtina ngjante me një dhomë të mbushur me tym, në vitin 2018, Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor ndaloi shitjen e thëngjillit në treg. Po atë vit, Ministria e Zhvillimit Ekonomik (tani Ministria e Ekonomisë) ndaloi Korporatën Energjetike të Kosovës (KEK) të shpërblente punëtorët e saj me 10 tonë thëngjill secili. Ky ishte një lloj shpërblimi që KEK ia ofronte secilit anëtar të personelit në fundvit.

Por, kjo politikë nuk vazhdoi. Thëngjilli u rikthye në vitin 2022 për punëtorët e KEK-ut, nën arsyetimin për lehtësim gjatë krizës energjetike të atij dimri. Thëngjilli i dhuruar në shumë raste ridestinohet në shitje të zezë në treg.

Në prag të zgjedhjeve të përgjithshme 2025, K2.0 analizoi planet e subjekteve politike më të mëdha, Lëvizja Vetëvendosje (LVV), Partia Demokratike e Kosovës (PDK), Lidhja Demokratike e Kosovës (LDK) dhe Aleancës së Ardhmërisë së Kosovës (AAK), e cila garon në koalicion me Nisma Socialdemokrate.

Ndryshe prej partive tjera, LVV ka publikuar vetëm një listë zotimesh që premton t’i realizojë, por jo edhe program të plotë zgjedhor. Këto zotime nuk përmbajnë hollësi rreth realizimit, andaj krahas tyre K2.0 shqyrtoi hapat që ka marrë gjatë qeverisjes së vendit në katër vitet e fundit për të parë se çka mund të nënkuptojë kjo nëse VV qeverisë sërish në mandatin e ardhshëm.

Orientimi i Lëvizjes Vetëvendosje në katër vitet e fundit

Në listën e zotimeve të publikuara më 25 janar, LVV ka përmendur rehabilitimin e termocentralit “Kosova A” dhe “Kosova B”, pa dhënë hollësi shtesë. Këtij zotimi i parapriu hapja e tenderit për rehabilitimin dhe modernizimit të njërit bllok të “Kosova A” më 24 janar.

Kryeministri, Albin Kurti ka deklaruar se pas rehabilitimit, blloku A3 do të përdorë 30% më pak thëngjill dhe do të pajiset me teknologji moderne që ul ndotjen për 50%. Megjithatë, kjo nismë prek vetëm një bllok, ndërsa dy blloqet e tjera të termocentralit “Kosova A” vazhdojnë të jenë burime të mëdha të ndotjes së ajrit.

Zotimet për t’ua zgjatur jetën termocentraleve me bazë në thëngjill, shkojnë kundër fokusit që LVV i ka dhënë dekarbonizimit gjatë mandatit qeverisës.

Teksa LVV nuk ka realizuar ndonjë projekt që mund të cilësohet si përpjekje serioze për uljen e ndotjes së ajrit, përpjekjet kryesore të saj janë fokusuar në shtimin e burimeve të ripërtëritshme të energjisë — një masë që, ndonëse nuk synon drejtpërdrejt uljen e ndotjes së ajrit, ka si një efekt anësor largimin nga burimet fosile. Megjithatë, këto burime të ripërtëritshme kërkojnë ende kohë për të dhënë rezultate të prekshme në përmirësimin e cilësisë së ajrit. Strategjia energjetike e hartuar gjatë qeverisjes së LVV parasheh dekarbonizimin e plotë deri në vitin 2050, por, sipas shqyrtimit të K2.0, ky objektiv duket i vështirë për t’u realizuar.

Po ashtu, qeveria e udhëhequr nga LVV që, në shtator të vitit 2022, riktheu traditën e KEK-ut për t’u shpërndarë punëtorëve nga 10 tonë thëngjill secilit, duke shfuqizuar vendimin e vitit 2018.

Sa i përket ndotësit tjetër, transportit, gjatë këtyre katër viteve nuk ka pasur asnjë përpjekje për të nxitur përdorimin e veturave elektrike si një mënyrë për të zvogëluar përdorimin e veturave me djegie të brendshme, të cilat lirojnë karbon dhe gazra të tjera ndotëse. Si pasojë, Kosova është kthyer në një treg të hapur për veturat me djegie të brendshme, veçanërisht ato që po hiqen nga përdorimi në vendet e tyre të origjinës, si Korea e Jugut, nga ku importohen me bollëk.

Importimi i veturave elektrike në Kosovë trajtohet me të njëjtat masa si ato me djegie të brendshme. Mes tyre nuk ka asnjë dallim, përveç në rastet kur janë të reja, ku ashtu si veturat me djegie, nuk paguajnë akcizë. Në këtë mënyrë, nuk ka asnjë stimul për qytetarët që të orientohen drejt veturave elektrike.

Mbyllja e termocentralit “Kosova A”

Mbyllja e termocentralit “Kosova A,” si një nga ndotësit më të mëdhenj të ajrit në Kosovë, është një hap thelbësor për uljen e ndotjes, por njëherit goxha ambicioz. Kjo, sepse mbylljes së këtij termocentrali duhet t’i paraprijë ndërtimi i një burimi të qëndrueshëm dhe baze të gjenerimit të energjisë, që kërkon investim të madh.

Megjithatë, sipas programeve të tyre zgjedhore, partitë politike kanë paraparë pikërisht këtë si premtim zgjedhor: ndërtimin e kapaciteteve bazë të reja për gjenerimin e energjisë, si parakusht për mbylljen e këtij termocentrali.

LDK ka prezantuar një plan të hollësishëm për sektorin energjetik, që përfshin ndërtimin e një termocentrali të ri me gaz me kapacitet 500 MW. Ndonëse ky central do ta zëvendësonte energjinë e gjeneruar nga “Kosova A”, nuk do ta mbulonte tërësisht energjinë e gjeneruar nga termocentralet. Për këtë, LDK premton riparimin e termocentralit “Kosova B”.

Ndërkohë, LDK premton se mbyllja e termocentralit “Kosova A” do të bëhet vetëm pasi të jetë funksionalizuar sistemi i gazifikimit në vend. Edhe PDK ka premtuar central me gaz me kapacitet më të vogël.

Gazi natyror është burim fosil, ndonëse më pak ndotës se burimet e tjera si thëngjilli. Zakonisht, ai përdoret në faza tranzicionale kur vendet orientohen drejt gjenerimit të energjisë nga burimet e ripërtëritshme. Për ta funksionalizuar një central me gaz, sipas Strategjisë së Energjisë 2022-2030, në mungesë të infrastrukturës dhe fuqisë punëtore, vendit do t’i duheshin deri në shtatë vjet. Prandaj, as ky plan nuk e adreson uljen e ndotjes së ajrit në afat më të shkurtër.

E teksa edhe koalicioni i prirë nga AAK ka premtuar mbylljen e termocentralit “Kosova A”, ai parasheh ta zëvendësojë atë me një termocentral tjetër me thëngjill. Eksponentë të partisë, përgjatë debateve televizive, kanë thënë se do të ndërtojnë një termocentral të ri me bazë thëngjilli me kapacitet 500 MW. Ky premtim është në kundërshtim me politikat për mbrojtjen e cilësisë së ajrit.

E pos mbylljes së termocentralit si ndotësi kryesor, një tjetër premtim nga AAK që prek një çështje kritike është ndalimi i përdorimit të thëngjillit si lëndë djegëse në amvisëri dhe institucione private, duke argumentuar se kjo masë do të zvogëlojë ndotjen e ajrit dhe ndikimin negativ në shëndetin publik. Ky problem ka mbetur i pazgjidhur për vite me radhë, pasi ndalimet e mëparshme shpesh janë kritikuar për mungesë të zbatimit, si dhe për inspektime të pamjaftueshme. Megjithatë, hapat konkretë për zbatimin e këtij premtimi nuk janë detajuar nga AAK dhe rrezikojnë të hasin në të njëjtat vështirësi për zbatim.

Ngjashëm, PDK premton t’i promovojë dhe mbështesë nismat për zhvillimin e ngrohjes qendrore në zonat urbane, si masë për të zvogëluar djegien në amvisëri për ngrohje.

Secila prej partive parasheh kapacitete të reja me burime të ripërtëritshme që përfaqësojnë një transformim të rëndësishëm për Kosovën, duke kontribuuar në mbrojtjen e shëndetit të qytetarëve dhe ruajtjen e mjedisit. Megjithatë, suksesi i këtyre premtimeve do të varet nga implementimi efektiv i politikave të propozuara dhe sigurimi i burimeve të qëndrueshme energjetike për të zëvendësuar kapacitetet aktuale

Disa pjesë të programeve shihen që janë mbushur me fjalë të përgjithshme, që vetëm sa e përmendin këtë temë. Për shembull, LDK ka prezantuar brenda programit ngritjen e standardeve kombëtare për cilësinë e ujit, ajrit, tokës dhe ruajtjen e biodiversitetit, duke i përafruar ato me standardet e Bashkimit Evropian. Megjithatë, ky orientim mbetet në nivel deklarativ, pa ofruar masa konkrete apo hapa të qartë për zbatimin e këtyre synimeve. Përmendja e rishikimit të standardeve ekzistuese dhe harmonizimit me praktikat ndërkombëtare është një qasje e zakonshme burokratike, që lë hapësirë për interpretim, duke shmangur detajet e qarta mbi mënyrën e arritjes së këtyre objektivave.

Njëjtë, edhe AAK flet për kontrollimin e emetimit të pluhurit duke aplikuar teknologji të reja monitorimi, përdorimin e karburanteve konform kritereve të BE-së apo edhe zbatimi i standardeve të rrepta në aktivitetet ekonomike që ndotin ajrin, që përfundojnë vetëm deklarativisht, pa detaje konkrete për zbatim.

Prej veturave elektrike deri te parqet urbane

Një prej ndotësve më të mëdhenj është edhe transporti. Ajo që vjen s’pari herë në mend për të ulur ndotjen nga transporti, të shtyrë nga ritmi global, është nxitja e përdorimit të veturave elektrike. Promovimi i përdorimit të veturave elektrike është një nga objektivat që PDK dhe LDK e kanë vendosur në qendër të programeve të tyre për mjedisin dhe energjinë.

PDK-ja premton eliminimin e tarifave doganore për veturat elektrike, duke i bërë ato më të përballueshme për qytetarët. Përveç kësaj, ata premtojnë ta bëjnë të obligueshme që çdo pompë karburanti të ketë stacione mbushjeje për automjetet elektrike brenda katër viteve, duke e zgjeruar ndjeshëm infrastrukturën për mbushje. Një tjetër hap i propozuar është krijimi i hapësirave të dedikuara për parkimin e veturave elektrike në qytete, së bashku me subvencionimin e instalimit të stacioneve private të mbushjeve, duke i bërë këto automjete më praktike për përdorim të përditshëm. Ajo që tingëllon më interesante në gjithë këtë nismë është se si PDK premton zëvendësimin e flotës zyrtare me vetura elektrike, një masë që mbase do ta nxiste përdorimin e veturave elektrike pa i pritur vetëm iniciativat private.

Pikërisht inciativat private kanë qenë ato që kanë paraprirë secilin hap institucional sa i përket veturave elektrike.

Ndërkohë, LDK premton eliminimin e të gjitha obligimeve doganore dhe tatimore për regjistrimin e veturave elektrike, një masë që do të rriste ndjeshëm importin e këtyre automjeteve. Përveç lehtësimeve fiskale, LDK premton edhe “Planin Kombëtar për Veturat Elektrike,” i cili përfshin investime të detyrueshme për instalimin e mbushësve elektrikë në të gjitha pompat ekzistuese të derivateve, duke lehtësuar qasjen në karikim për përdoruesit.

Ndërkohë që kryeqyteti i Prishtinës dhe qytetet e tjera më të mëdha po përballen me një hov të pakontrolluar betonizimi, asnjë nga qeveritë nuk ka ndërmarrë hapa konkretë për shtimin e hapësirave të gjelbra apo parqeve, të cilat do të ndihmonin në përmirësimin e cilësisë së ajrit. Ndonëse niveli qendror zakonisht ia hedh këtë përgjegjësi nivelit lokal, programet zgjedhore këtë herë përfshijnë zotime edhe në këtë drejtim.

Si shumë premtime tjera pa ndonjë plan konkret, AAK premton se do të shtojnë sipërfaqet e gjelbra në hapësira urbane. Kjo nuk dihet nëse do të bëhej nëpërmes ndonjë programi kombëtar, të ngjashëm sikur Shqipëria që pati rregulluar sheshet e gjithë qyteteve me programin kombëtar “Rilindja Urbane”, apo do të bëhej duke ndarë fond shtesë për secilën komunë që ajo të rrisë këto sipërfaqe.

Duke përdorur formën e ndihmës ndaj komunave, PDK e sheh këtë masë për të rritur zhvillimin e parqeve të reja urbane dhe peri-urbane, si dhe për përmirësimin e hapësirave ekzistuese të gjelbra. Përmes këtyre projekteve, PDK premton gjithashtu të kontribuojë në ruajtjen e biodiversitetit lokal dhe përmirësimin e cilësisë së ajrit.

Çka mund të nxjerrim nga këto programe zgjedhore?

Programet zgjedhore nuk parashohin masa që do të ndikonin në uljen e ndotjes së ajrit në terma afatshkurtër. Përpos premtimeve të tyre për zëvendësimin e termocentralit “Kosova A” me centralet e reja me gaz, proces që do kohë deri në shtatë vjet, dhe premtimeve për nxitjen e blerjes së veturave elektrike, nuk duket se ndonjëra prej partive politike e ka parë si problem urgjent ndotjen e ajrit. Bile, edhe premtimi për ndërtimin e centralit me gaz, ndër premtimet më të mëdha nëpër këto programe, është politikë që targeton çështjen e sigurisë energjetike dhe jo drejtpërdrejt atë të ndotjes së ajrit.

Megjithëkëtë, suksesi i këtyre premtimeve do të varet nga zbatimi praktik dhe sigurimi i burimeve financiare dhe teknike për realizimin e këtyre projekteve. Disa prej tyre, sikur kjo e parqeve urbane, kërkojnë veç përkushtim dhe menaxhim të duhur, e disa të tjera, sikur mbyllja e termocentralit “Kosova A”, kërkojnë përfshirje të madhe strategjike dhe financiare.

Sikur të ketë një ndryshim në masat që u përmendën më lart, efekti i uljes së ndotjes së ajrit nuk do të ishte i vetmi përfitim, pasi të mirat vijnë edhe në aspekte tjera, sikur siguria e energjisë, kosto më e ulët e ngrohjes, apo edhe kosto më e ulët e transportit.

Rreziku që këto premtime të mbesin vetëm në letër do të bënte që ndotja e ajrit të mbetet një prej problemeve kryesore edhe në dimrat në vijim, e Prishtina të vazhdojë të renditet si një ndër qytetet me ajrin më të ndotur në botë.

Imazhi i ballinës: Dina Hajrullahu / K2.0.

Zotimet e partive politike për uljen e ndotjes së ajrit

K2.0 analizon programet zgjedhore.

Uran Haxha

Zotimet e partive politike për uljen e ndotjes së ajrit

K2.0 analizon programet zgjedhore.

Uran Haxha