Ata që përcjellin botimet letrare në Kosovë me shumë gjasë mund të kenë hasur në emrin Alexandra Channer. Me shumë drama, poezi, tregime të shkurtra, novela, rrëfime autobiografike dhe skenarë filmash që ka pëkthyer, Channer është një prej përkthyeseve më të shquara të teksteve letrare bashkëkohore kosovare në anglisht.

Emrin e saj shpesh mund ta gjeni pranë atij të dramaturgut shqiptar nga Kosova Jeton Neziraj. “Është një bashkëpunim që ka zgjatur për më shumë se një dekadë tashmë”, më tha Channer, duke iu referuar 17 dramave të tij që ajo i ka përkthyer. Njëra prej tyre, “Balkan Bordello” — një përshtatje e trilogjisë së lashtë greke “Orestia” — javën e kaluar pati debutimin në New York në Teatrin Eksperimental La MaMa, pas premierës në gjuhën angleze në Prishtinë, në fund të vitit 2021.

E shkolluar për shkencë politike, odiseja e Channer në përkthimin e gjuhës shqipe filloi në vitin 2005, kur erdhi në Kosovë për të bërë hulumtim akademik rreth rezistencës paqësore. Më pas iu bashkua Lëvizjes Vetëvendosje (VV) dhe përktheu dokumentet kryesore politike të saj. Dhe pas protestës së 10 shkurtit, 2007 ku u vranë dy aktivistë të VV-së dhe tre të tjerë u plagosën rëndë nga policia rumune që punonte për Organizatën e Kombeve të Bashkuara, ajo koordinoi rastin e të drejtave të njeriut për familjet e viktimave. 

Marrë parasysh përvojën e saj si aktiviste politike, për Channer ka diçka politike edhe në punën e saj si përkthyese. Ajo përkthimin e sheh si “transmetim të ideve të autorëve nga Kosova dhe pyetjeve që ata i shtrojnë tek një audiencë më e gjerë”. Së fundi, ka përkthyer rrëfimin autobiografik të Enver Dugollit, që përqendrohet në kohën e tij si i burgosur politik gjatë regjimit të Miloševićit. Libri u botua në anglisht në maj të vitit 2021.

K2.0 u takua me Channer përmes Zoom-it për të folur për përkthimin dhe shkrimin kreativ, tekstet që ka përkthyer dhe për lidhjen e saj me Kosovën përmes gjuhës shqipe.

K2.0: Kur erdhët për herë të parë në Kosovë,  supozoj se nuk e keni menduar veten si përkthyese, e aq më pak si përkthyese të teksteve letrare shqipe. Çka ju shtyri në këtë rrugë?

Alexandra Channer: Po vija në Kosovë për të hulumtuar për doktoratën time në shkenca politike. Më duhej të lexoja dokumente dhe tekste, të zhvilloja intervista dhe ishte e domosdoshme për mua që të mund të flisja me njerëz dhe ta kuptoja shqipen. Kështu që fillova si studente të mësoja shqip dhe padyshim që përkthimi është pjesë e të mësuarit të një gjuhe, apo jo? Kur arrita në Kosovë për t’i filluar intervistat e mia, isha e interesuar në rezistencën paqësore dhe strategjitë e rezistencës. Me sa kujtoj pata ardhur në gusht të vitit 2005.

Dikush më pati thënë se ishte një lëvizje e re që sapo kishte filluar dhe se duhet të shkoja të flisja me një burrë të ri të quajtur Albin Kurti, i cili ishte i përfshirë në themelimin dhe udhëheqjen e lëvizjes. Dhe ashtu bëra. Ai më pati thënë diçka si, “Shiko, këtu përpara teje po fillon kjo lëvizje e re, andaj pse nuk vjen ta përcjellësh se çfarë po bëjmë, kësisoj do të mund ta shohësh edhe lëvizjen paqësore bashkëkohore në Kosovë”. Dhe këtë e bëra.

Teksa fillimisht e përcillja dhe përpiqesha ta kuptoja Lëvizjen Vetëvendosje, dalëngadalë u përfshiva edhe vetë në të. Fillova t’i përktheja disa nga dokumentet kyçe të Lëvizjes sepse atë kohë kishte shumë pak njohuri për të jashtë popullatës shqipfolëse. Gjithashtu, ka qenë edhe një fletushkë javore që e publikonim në gjuhën angleze. Në baza vullnetare përpiqesha të ndihmoja që mesazhi i Lëvizjes të komunikohej sa më mirë tek njerëzit jashtë Kosovës.

Në Kosovë fillimisht mendoja të qëndroja për vetëm dy vjet, por përfundova duke qëndruar për tetë vjet. Natyrisht, granti im i universitetit mbaroi pas një kohe, kështu që fillova të përktheja për t’i paguar faturat. Në atë fazë, kryesisht punoja në raporte dhe gjëra të ngjashme.

Më pas kam pasur shumë fat që më takoi Jeton Neziraj. Fillimisht më kërkoi t’ia redaktoja disa drama. Ky ishte fillimi i një bashkëpunimi, i cili ka zgjatur mbi një dekadë dhe ka përfshirë shfaqje vërtet të rëndësishme. Përmes atij bashkëpunimi, puna ime pastaj përfshiu edhe disa skenarë filmash dhe drama të dramaturgëve të tjerë nga Kosova. Dhe më pas disa libra dhe rrëfime autobiografike, shpesh me një lloj qasjeje historike apo politike.

Në fillim keni përkthyer kryesisht tekste politike dhe administrative. Si ishte për ju zhvendosja në tekste letrare?

Në nivel personal dhe praktik, gjithmonë mendon, “Nuk mund ta bëj këtë, s’jam mjaftueshëm e mirë”, apo jo? Ekziston gjithmonë ndjenja e sfidës personale, për ta shtyrë veten përtej kufijve dhe për ta përqafuar atë sfidë. Puna e Jetonit në veçanti është tejet politike dhe trajton çështje shoqërore vërtet interesante dhe sfiduese. Përkthimi i punës së tij, mendoj unë, është në thelb shumë politik. 

Për shembull, “Fluturimi mbi Teatrin e Kosovës” ishte një nga shfaqjet më të rëndësishme të tij të hershme që kam përkthyer. Për mua ishte vërtet magjepsëse sepse ishte satira e parë politike që kisha hasur në Kosovë. Përgjatë shfaqjes, ka një ndërthurje të komedisë, talljes dhe absurdit, por në thelb ka mesazhe dhe kritika shumë të forta politike që ngrehin pikëpyetje goxha të mëdha, padyshim të rëndësishme për Kosovën, por edhe për të gjithë ne. Zhvendosja drejt përkthimit letrar më është dukur thellësisht magjepsëse në këtë kuptim — është tejet tërheqës sepse gjithmonë ngre pyetje të reja që janë të rëndësishme për të gjithë ne.

Keni përkthyer drama, poezi, tregime të shkurtra, romane dhe rrëfime autobiografike, përpos tjerash. A ndryshon stili juaj i përkthimit kur lundroni ndërmjet formave dhe zhanreve të ndryshme letrare?

Disa nga veprat e Jetonit e kanë një lloj dialogu bashkëkohor, pastaj pjesë të prozës dhe po ashtu këngë shumë lirike, poetike — thuajse të lashta në stil. Puna e tij është shumë e larmishme sa i përket gjuhës që përdoret dhe stilit. Kam frikë se poezia më duket tepër e vështirë, vërtet e vështirë, por tejet zbavitëse kur e përkthej. Është shumë e vështirë sepse nuk e di kontekstin e poezisë përveç nëse flet me autorin dhe vërtet e kupton se si ka dashur ta përdorë secilën fjalë. Kështu që gjithmonë kam paksa mëdyshje sa herë që përkthej poezi.

Kur ke të bësh me një libër, një rrëfim autobiografik si ai i Enver Dugollit, e mendon zërin e tij duke të ta treguar historinë dhe kjo del shumë e qartë në gjuhë. Kurse në një dramë, ka një larmi personazhesh, zërat e të cilëve mendon se si t’i shprehësh. Gjithashtu e mendon se si teksti do të transformohet edhe një herë nga regjisori dhe nga aktorët apo ndoshta do të përkthehet në një gjuhë tjetër. Në një shfaqje ka transformime të vazhdueshme. Unë si përkthyese jam thjesht një pjesë shumë e vogël e një procesi më të madh që ndodh mes autorit, regjisorit dhe gjithë të tjerëve.

Nga pikëpamja personale, mendoj se kur përkthen, ekziston një proces interesant i të zbuluarit. Teksa e shpalos secilën fjalë në një fjali, e zbulon se çka po ndodh. Dhe ka nivele të ndryshme të zbulimit. Përmes një shfaqjeje, padyshim se je me ato personazhe, jeton me ta, ndien ndjeshmëri për ta ose i urren apo çfarëdo qoftë, por ata janë të trilluar. Kurse historia e Enverit është shumë reale apo jo? Është diçka që i ka ndodhur dikujt dhe është e lidhur edhe me hulumtimin që kam bërë kur kam qenë në Kosovë. Ka sjellë në jetë shumë nga historitë që kam dëgjuar nga të burgosur të tjerë politikë. Je vetëm me këtë tekst, duke zbuluar nganjëherë histori dhe tregime shumë të tmerrshme.

Është interesante se si i veçoni zërat e ndryshëm që komunikojnë dhe ndërveprojnë brenda një teksti. Ku e ndieni se përket zëri juaj si përkthyese brenda një teksti?

Mendoj se është tejet e ndërlikuar. S’jam ende e sigurt se cila është përgjigja, por krejt çka di është se një përkthyes ka rolin e urës lidhëse, duke mbetur disi ndërmjet përçimit të asaj që është e shkruar në një faqe dhe transformimit të mjaftueshëm të tekstit, në mënyrë që ta ruajë të njëjtën ndjenjë bukurie apo fuqie në gjuhën e re në të cilën po zbërthehet. Përpiqem ta shpreh saktë, në mënyrë që puna ime të jetë ndërmjetësuese, por jo mbizotëruese karshi zërit të autorit.

Është e vështirë të mendosh për një shembull praktik se si bëhet kjo, por supozoj se njëra nga rregullat që u përmbahem është thjeshtësia e gjuhës. Mundohem të sigurohem që anglishtja që  e përdor të jetë sa më e qartë, për t’i komunikuar fjalët origjinale të autorit. Mendoj se është shumë e vështirë ta kuptosh se cili është roli i një përkthyesi. Jam thjesht në mes, në një proces, pjesë e atij procesi.

A e ka ndryshuar përkthimi në ndonjë formë marrëdhënien tuaj me anglishten dhe mënyrën se si lexoni?

Padyshim që më ka bërë më të vëmendshme se si një tekst është i strukturuar dhe sa fuqishëm mund të përçohet një mesazh. Një nga arsyet pse gjithmonë më pëlqen të bëj përkthime letrare është sepse kam edhe një lloj pjese kreative në karakterin tim. Gjithmonë kam dashur të shkruaj, më pëlqen të shkruaj, andaj përkthimi vërtet ma plotëson atë pjesë timen. Më pëlqen shumë procesi i të menduarit: “Zot, si e kanë ndërtuar këtë rrëfim dhe këto personazhe të ndryshme”. Sidomos kur përkthej punën e Jetonit — me sa zgjuarsi përdor mekanizma të ndryshëm të komedisë apo tragjedisë për të përcjellë mesazhe mjaft interesante. Ai proces më duket magjepsës.

Përkthimi është si një mozaik [puzzle], gjithmonë je duke zbërthyer, çelur dhe më pas duke  rindërtuar, duke i bashkuar pjesët në mënyra të ndryshme. Kur lexoj një libër tani, padyshim që më pëlqen thjesht një histori e mirë si çdokujt tjetër, por e vërej kur më duket se gjuha është vërtet e mirë. Tani, kjo është bërë më e rëndësishme për mua.

Çfarë roli mendoni se luan përkthimi në procesin e shkrimit kreativ?

Një nga arsyet pse puna e përkthimit më jep shumë kënaqësi është sepse ndiej se jam pjesë e krijimit të diçkaje të bukur. E çmoj vlerën e krijimit të një vepre të bukur dhe të fuqishme arti. Kënaqem nga kjo dhe jam e lumtur të jem pjesë e atij procesi. Ngjashëm, mendoj se hapja e dyerve për bashkëpunime është thelbësore për kreativitetin. Sidomos kur është fjala për shfaqjet, nuk krijon thjesht një pjesë të vdekur të tekstit që do të vendoset në një raft, por diçka që njerëzit do ta përdorin, do ta ndryshojnë dhe do të debatojnë rreth saj. Je pjesë e diçkaje mjaft dinamike.

Kur kthehem prapa, mendoj edhe për rolin që përkthimi ka luajtur në ruajtjen e lidhjes sime me Kosovën, pasi kanë kaluar rreth 10 vjet që kur jam larguar, në shtator të vitit 2013. Më intereson roli që gjuha luan në këtë lidhje. Ka kreativitet në përdorimin e një gjuhe, por edhe një lloj lidhjeje shpirtërore me atë gjuhë dhe përvojat që ke pasur në një vend që lidhet me të — të gjitha lidhjet emocionale me njerëzit dhe miqtë në Kosovë. Vërtet mendoj se përkthimi përveçqë është një proces kreativ, ka të bëjë edhe me lidhjen që gjuha sjell mes vendeve dhe njerëzve.

Keni përkthyer shumë drama të dramaturgëve kosovarë. A e përcillni skenën teatrore në Kosovë?

Shfaqjen “Fluturimi mbi Teatrin e Kosovës” e kam parë në Teatrin Kombëtar. Ishte hera e parë që pashë në skenë në Kosovë një shfaqje që e kam përkthyer dhe ishte vërtet emocionuese.  Po ashtu, kam pasur fatin të shkoja dhe ta shihja njërën nga shfaqjet e Bekim Lumit, “Këmisha e Gjakut”, një përshtatje e tri tragjedive të Shekspirit — Makbethi, Rikardi III dhe Hamleti — me Kodin tradicional shqiptar të Lekë Dukagjinit, në Muzeun Etnografik në Prishtinë. Shkova ta shihja bashkë me një grup miqsh dhe ishte e jashtëzakonshme. Këto janë dy shfaqjet që kam parë. Mundohem të përcjell atë që mundem, por shumica e kontaktit tim me teatrin është përmes njerëzve që vijnë tek unë me kërkesa për ta përkthyer punën e tyre.

Do të ishte fantastike t’a sillnim punën e disa dramaturgëve kosovarë në Mbretërinë e Bashkuar dhe të organizonim një lloj festivali të vogël.

Në të folur, shqipja juaj anon paksa kah dialekti gegë. A manifestohet kjo në ndonjë formë në përkthimet tuaja?

Si çdo student, shqipen standarde e kam mësuar kur po e studioja gjuhën, ndërsa shqipen e folur në Kosovë. I dëgjoja dhe flisja me njerëz që flisnin në gjuhën që përdorin në shtëpitë e tyre, me miqtë. E kam folur dhe e kam dëgjuar, prandaj me duket krejt e natyrshme ta përkthej atë. Është përparësi, do të thoja.

A ndikon formimi juaj akademik, posaçërisht hulumtimi që keni bërë në Kosovë, në punën tuaj të përkthimit?

Kur e mendon në nivelin më të thjeshtë, nëse përkthyesi e kupton kontekstin për të cilin po shkruan, atëherë nënkuptohet se ndoshta e interpreton gjuhën në mënyrë më efektive. Pra, mendoj se më ka mundësuar t’i kuptoj një sërë tekstesh letrare, por edhe kujtimesh politike dhe t’i qasem nga një këndvështrim akademik, të hapur ndaj pyetjeve, kritikës, mendimit.

Mendoj se kjo më bën më të hapur për të vënë në pikëpyetje pikëpamje të ndryshme. Por gjëja më e rëndësishme është thjesht ta kuptosh kontekstin historik dhe kulturor se nga vjen një pjesë e tekstit. Ndonjëherë, njerëzit më sjellin tekste për përkthim sepse e dinë se kam punuar në këto çështje në doktoratën time dhe për këtë arsye i kuptoj mirë dhe kam qasje akademike ndaj këtyre teksteve. Për shembull, krejt së fundi më ra të punoj në një libër shumë interesant, i cili ishte një përmbledhje intervistash rreth përvojave të të burgosurve politikë në Goli Otok, nga Lufta e Dytë Botërore e deri më sot. Për punën time pata intervistuar njërin nga të intervistuarit në këtë libër dhe po ashtu po punoj në dokumentimet e disa prej masakrave që ndodhën në luftë.

E përmendët se kohët e fundit keni menduar shumë pse përktheni. A keni arritur në ndonjë përgjigje?

Në rrafshin personal, është pjesërisht për t’u përfshirë në procesin kreativ të përkthimit, por edhe për të qenë pjesë e një komuniteti më të gjerë njerëzish që prodhojnë drama, skenarë dhe libra. Pastaj, është edhe kjo lidhja me gjuhën që e përmenda — ruajtja e lidhjes me Kosovën dhe praninë time atje. Kështu që s’ka të bëjë vetëm me atë se isha atje, por jam ende pjesë e gjërave që po ndodhin dhe ende ndiej se Kosova është pjesë e imja. Kjo pra është në rrafshin personal.

Pastaj, gjithashtu, atë që e bëj e shoh si pjesë të një aktiviteti politik — duke i ndihmuar autorët kosovarë t’i përçojnë idetë dhe pyetjet që i shtrojnë tek një audiencë më e gjerë. Dhe me disa prej tyre, me Jetonin për shembull, është një qëllim shumë specifik: pajtimi për të cilin ai flet, emancipimi që po përpiqet ta arrijë përmes teksteve të tij dhe veçanërisht puna e tij për t’i sjellë disa nga shfaqjet e tij në Beograd apo tek audienca të tjera.

Si funksionon procesi juaj i përkthimit? Si kaloni nëpër drafte dhe rilexime të ndryshme?

E bëj fillimisht një draft të përafërt për ta vendosur kuptimin themelor të tekstit dhe rrëfimit. Më pas i kthehem tekstit për një shqyrtim të hollësishëm. Në atë pikë, kur punoj në gramatikën dhe strukturën e gjuhës angleze, mendoj se si ta krijoj atë fjali në formën më efektive, të fuqishme apo të bukur. Dhe gjithashtu, si ta arrij ekuilibrin për të cilin folëm më parë, mes lidhjes së fjalëve të autorit dhe transmetimit apo transformimit të tyre për audiencën që autorët përpiqen ta arrijnë. Zhvillohet një proces shumë i hollësishëm dhe intensiv i thurjes. Më pas, zakonisht përpiqem ta lë për një kohë dhe pastaj t’i kthehem përsëri ashtu në detaje.

Kjo ta jep një perspektivë më të qartë — del nga hutimi rreth një fjale të vetme për ta parë tekstin si tërësi. Duhet të largoheni dhe ta mendoni tërësinë e rrëfimit sepse ka shtresa se si përkthimi dhe teksti përshtaten së bashku nga një fjalë e vetme në një fjali tek i gjithë rrëfimin. Një pushim mes rishikimeve është çdoherë i dobishëm. Në nivelin praktik, kur ke të bësh me shumë tekste, ka gjëra që mund t’ju ikin apo nuk i vëreni dhe kur ta lexoni për herën e dytë, papritmas qartësohen. Do të thoja se një përkthim i mirë merr kohë.

Gjithmonë ka pyetje për të cilat thjesht s’jam e sigurt se i kam përgjigjet e sakta, kështu që nëse mundem, më pëlqen të bashkëpunoj me autorët. Kjo është mënyra më e mirë. Gjithmonë e nënvizoj çdo gjë për të cilën nuk jam e sigurt nëse e kam kuptuar saktë apo nëse nuk jam e sigurt se cilat fjalë do t’i preferonin, meqenëse ka larmi fjalësh, veçanërisht në anglisht që mund t’i përdor për të transmetuar diçka. Nuk mendoj se ndonjëherë funksionon siç duhet nëse është thjesht transaksion i drejtpërdrejtë. Përkthimi letrar nuk është proces transaksioni. Aty ka bashkëpunim sepse edhe akti i përkthimit është po ashtu pjesë e procesit kreativ. Dhe autori duhet të përfshihet thellësisht në këtë proces.

Në çka jeni duke punuar për momentin?

Sapo kam përfunduar një dramë dhe jam gati ta filloj një skenar filmi. Jam duke përkthyer edhe një lloj rrëfimi personal familjar. Pra, për momentin po merrem me tri tekste.

Ky artikull është redaktuar për gjatësi dhe qartësi. Intervista u zhvillua në gjuhën angleze.

Imazhi i ballinës: Matt Curtis.

Ky artikull është prodhuar me mbështetjen financiare të “Balkan Trust for Democracy”, projekt i Fondit Gjerman Marshall të Shteteve të Bashkuara dhe Ministrisë së Punëve të Jashtme të Norvegjisë. Opinionet e shprehura në këtë artikull nuk paraqesin domosdoshmërisht ato të Ministrisë së Punëve të Jashtme të Norvegjisë, Balkan Trust for Democracy, Fondit Gjerman Marshall të Shteteve të Bashkuara, apo partnerëve.

Pse kjo klauzolë?