Viti 2025 shënon 30-vjetorin e gjenocidit në Srebrenicë, kur forcat serbe të Bosnjës masakruan mbi 8.000 burra dhe djem myslimanë boshnjakë. Ndonëse Gjykata Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë e shpalli masakrën në Srebrenicë si gjenocid, në diskursin politik të serbëve të Bosnjës mohimi është ende i pranishëm.

Qendra Përkujtimore e Srebrenicës vendos në qendër përpjekjet për ta kujtuar gjenocidin dhe për ta kundërshtuar mohimin e tij. Qendra, e themeluar në vitin 2000, ndodhet në Potočari, një fshat pranë qytetit të Srebrenicës. Më 11 korrik të vitit 1995, pas tri vitesh rrethimi të Srebrenicës, një zonë që u shpall e sigurt nga Kombet e Bashkuara (OKB), forcat serbe të Bosnjës hynë në qytet dhe kryen masakra në Potočari dhe zonat e tjera përreth. Sot, njëri nga aktivitetet kryesore të qendrës është organizimi i përvitshëm i Ditës Përkujtimore të Gjenocidit më 11 korrik.

Përvjetori i këtij viti vjen në një kohë kur muzeumet dhe hapësirat përkujtimore në mbarë botën po përballen me sfidën e ruajtjes së përgjegjshme të historisë, përballë rritjes së etnonacionalizmit dhe ndikimeve të epokës digjitale në mënyrën si prodhohet dhe transmetohet dija. Hapësirat përkujtimore të Holokaustit, për shembull, po e shqyrtojnë gjithnjë e më shumë mundësinë e përdorimit të mjeteve digjitale si inteligjencën artificiale dhe realitetin virtual, për t’u lidhur me audienca më të reja në moshë, përballë niveleve shqetësuese të njohurive të kufizuara rreth Holokaustit dhe afrimit të një “bote pa të mbijetuar”, ku nuk do të ketë më dëshmitarë të gjallë për t’i mbështetur programet arsimore.

Qendra Përkujtimore e Srebrenicës ka hyrë po ashtu në sferën e përkujtimit digjital, përmes aplikacionin “Srebrenica 2.0”. Këtë aplikacion, që u zhvillua në bashkëpunim me shoqatën kulturore italiane “ARCI Bolzano”, qendra e përshkruan si “platformë novative që lidh kujtimet e gjenocidit në Srebrenicë, me gjeneratat e ardhshme nëpërmjet teknologjive moderne”. Aplikacioni ofron një hartë virtuale të Srebrenicës dhe zonave përreth ku ndodhën masakrat, me hapësirat kryesore të shënuara. Përdoruesit mund të qasen në dokumente historike, fotografi dhe video që lidhen me secilin nga këto vende. Për shembull, duke klikuar mbi shënjuesin për ish-qendrën tregtare në Srebrenicë, shfaqet një video e gjeneralit serb të Bosnjës, Ratko Mladić, duke thënë se ka ardhur koha t’i hakmerremi “turqve”, duke iu referuar myslimanëve boshnjakë. Mladić ishte udhëheqësi i forcave të Republikës Srpska dhe më vonë u shpall fajtor për gjenocid në Srebrenicë nga Gjykata Penale Ndërkombëtare për Ish-Jugosllavinë.

Për Andrea Rizza Goldstein, njëri nga menaxherët e projektit “Srebrenica 2.0”, përkujtimi i Srebrenicës është një sfidë e veçantë. Sipas tij, Srebrenica përfaqëson një situatë distopike, që karakterizohet nga fshirja e qëllimshme dhe mohimi i gjenocidit nga komuna që tani qeveriset nga serbët. Kjo nënkupton se dikush mund të ecë nëpër qytet pa hasur në asnjë simbol të dhunës që fshihet prapa gjendjes së tij aktuale. Qyteti i Srebrenicës, tani pjesë e Republikës Srpska me shumicë serbe, udhëhiqet nga një kryetar serb, i cili e ka mohuar gjenocidin, njësoj si Presidenti i Republikës Srpska, Milorad Dodik.

Sipas Goldstein, vështirësitë politike për të përkujtuar në hapësira fizike në qytet, e bëjnë hapësirën virtuale një mjet kyç për të kujtuar në Srebrenicë. Dhe për Goldstein, përkujtimi i asaj që ka ndodhur këtu është qenësor për ta kuptuar si të parandalohet një gjenocid në të ardhmen.

Goldstein ka përvojë të shquar në fushën e përkujtimit, si ligjërues në projekte për edukimin qytetar dhe si anëtar i Komisionit për Kujtesë dhe Antifashizëm të ARCI. Përpos që ka udhëhequr vizita në Srebrenicë për aktivistë nga jashtë, ai gjithashtu ka punuar me organizata joqeveritare ndërkombëtare që promovojnë dialogun ndëretnik mes të rinjve serbë dhe myslimanëve boshnjakë në Bosnjë e Hercegovinën e pasluftës.

K2.0 bisedoi me Goldstein për zhvillimin e aplikacionit “Srebrenica 2.0”, qëllimin dhe politikën e kujtesës, si dhe mundësitë që ofron kujtesa digjitale për t’i adresuar sfidat në përkujtimin e Srebrenicës.

K2.0: A mund të na shpjegoni si lindi ideja për aplikacionin dhe cili ishte qëllimi juaj për zhvillimin e tij?

Andrea Rizza Goldstein: E pamë se ishte shumë e vështirë për vizitorët e huaj ta imagjinonin: “Si ishte Srebrenica?” në atë periudhë [nga viti1992 deri në vitin 1995]. Edhe sot është tejet e vështirë të imagjinohet se për tri vite ishte si kamp përqendrimi nën qiell të hapur, me mijëra e mijëra njerëz që jetonin në rrugë, ku çdo shtëpi ishte e mbushur plot me njerëz, e kështu me radhë.

Për të rinjtë nga të dyja komunitetet, ai serb dhe ai mysliman boshnjak, kjo kohë ishte po aq e largët në pikëpamjet e tyre, po aq sa Lufta e Dytë Botërore, me dallimin e vetëm se luftërat e viteve ’90-a ishin me ngjyra, ndërkaq Lufta e Dytë Botërore ishte bardh e zi. [Ky ishte] ndryshimi i vetëm, sepse ishte aq e largët për ta dhe nuk mund ta imagjinonin se [gjenocidi] kishte ndodhur në atë mënyrë.

Pra, i kishim këto shtresa të nevojave për ta plotësuar përfaqësimin e kujtesës për njerëzit që vinin aty [në Srebrenicë]. Ata dëgjonin rrëfimet e dëshmitarëve dhe të tjerëve, por nuk mund ta imagjinonin si ishte. Ky ishte qëllimi i parë.

Qëllimi i dytë ishte të ndërmerrnim një veprim rezistence ndaj mohimit të gjenocidit dhe asaj që ndodhi aty, sepse mendojmë se është shumë e rëndësishme ta kuptojmë se çfarë ndodhi gjatë atyre tri viteve të luftës. Gjenocidi nuk ndodhi vetëm më 11 korrik. Të gjithë ata që vizitojnë Srebrenicën thonë: “Aha, po pra, gjenocidi në Srebrenicë, serbët hynë në qytet, vranë mbi 8.000 njerëz, dhe kaq”. Jo. Ka shumëçka mbrapa kësaj dhe ne mund ta shpjegojmë pse nisi lufta në Bosnjë e Hercegovinë, si erdhi deri tek 11 korriku, cili ishte roli i bashkësisë ndërkombëtare, si ndodhi gjenocidi dhe ku ndodhi ai.

Pse zgjodhët një platformë digjitale dhe si përputhet ajo me këto qëllime?

Sepse nuk ka përkujtim në Srebrenicë. Në 15 vitet e fundit, administrata e mohon plotësisht gjenocidin. Kështu që ata nuk të japin leje për të krijuar ndonjë simbol të përkujtim fizik në qytet. Në fillim menduam të bënim diçka si Stolpersteine [shenja përkujtimore të vendosura në tokë për ta kujtuar vendbanimin, punën apo shkollën e fundit të viktimave të përndjekjes naziste]. Por kjo ishte e pamundur, sepse do të duhej të kërkonim leje nga komuna dhe ata nuk pajtoheshin në asnjë mënyrë.

Opsioni i dytë ishte të bënim diçka të ngjashme si QR kodet, megjithatë edhe ato kërkojnë vende fizike për t’u vendosur dhe miqtë në Srebrenicës [njerëz të afërt me Qendrën Përkujtimore] menduan se këto do të zgjasnin vetëm dy ditë sepse do t’i gërvishtnin. Kështu, e vetmja hapësirë e mundshme ishte ajo virtuale.

Dhe kjo është tejet e rëndësishme, sepse aty mund ta shohësh dallimin mes asaj se çka dëshiron të kujtojë një komunitet dhe asaj që dëshiron të harrojë. Për shembull, në qendër të Srebrenicës ndodhet vendi ku [në korrik të vitit 1995] gjenerali Ratko Mladić mbajti një fjalim dhe tha: “Ka ardhur koha për t’ju hakmarrë turqve”, [duke iu referuar myslimanëve boshnjakë].

Pra, në këtë vend u urdhërua gjenocidi dhe aty nuk ekziston asnjë simbol për këtë. Por ekziston një tjetër simbol që është me të vërtetë absurde, një monument për paqen në botë, ku shihen tre fëmijë duke vallëzuar përreth globit dhe kjo është distopike. Krejtësisht distopike.

Do të thotë hapësira fizike përbënte sfidë?

E pamë se të rinjtë serbë përballeshin me presion të madh shoqëror dhe nuk e përballonin dot të hynin në hapësirat përkujtimore të Srebrenicës. Patëm disa raste, si për shembull dy shokë, dy djem serbë që vinin nga familje tejet nacionaliste. Ata vendosën të bënin, le të themi, një lloj katarsisi të identitetit të tyre dhe ta nisnin një dialog me myslimanët rreth asaj që kishte ndodhur. Dhe kështu, i dërguam në Beograd [Serbi], që të edukoheshin për luftërat në Jugosllavi dhe për gjenocidin në Srebrenicë dhe pastaj vendosën ta vizitonin vendin përkujtimor [në Srebrenicë]. Natyrisht, familjet ishin të informuara për t’i shmangur problemet në komunitet, megjithatë, të dy djemtë u përzunë nga shtëpia dhe patën shumë probleme me shoqërinë tyre në shkollë.

Pra, këto janë kushte që e vështirësojnë një vizitë grupore apo individuale të të rinjve serbë nga rajoni në vendin përkujtimor. Si mund të informohesh apo, le të themi, ta dëgjosh anën tjetër të historisë? Prandaj vendosëm ta krijonim një hapësirë digjitale që mund të qasesh përmes telefonit personal, ku secili mund të ketë qasje në mënyrë private. Kemi bërë fushatë të madhe promovimi vitin e kaluar në mediet kryesore të Bosnjës. Kështu që jemi të sigurt që i gjithë komuniteti i Srebrenicës dhe përreth Republikës Srpska ka njohuri se ky aplikacion ekziston.

Pamje ekrani nga aplikacioni.

A mund të na tregoni më shumë për rëndësinë e lidhjes me këto vende fizike të kujtesës? Pse është kaq e rëndësishme që njerëzit të mund t’i ndërlidhin dëshmitë e shkruara me vendet ku ndodhën ato ngjarje?

Imagjino po të mos ekzistonte Auschwitzi. Në Auschwitz, ke vendin origjinal ku ndodhën gjërat, të ruajtura në krejt kuptimin e tij. Sepse vendet flasin. Vendet tregojnë histori, të tregojnë se kush i ndërtoi, kush ishte brenda, kush nuk jeton më. Imagjino po të mos kishim Auschwitzin, sa e vështirë do të ishte t’i kuptoje përmasat e Birkenaut, për shembull. Dhe sot dikush të thotë: “Po, këtu, në këtë vend [ndodhi kjo]”, dhe ti sheh që kampi ishte aq i madh, e sheh fundin e tij, mund ta imagjinosh si ishte. Prandaj mendoj se vendet janë shumë të rëndësishme për ta vendosur historinë në kontekst.

Janë pesë vende kryesore ku u kryen vrasjet kryesore të gjenocidit [në Srebrenicë] dhe ato kanë shumë kuptim. Fillimisht sepse ato janë skena krimi, prandaj janë të rëndësishme për gjyqet dhe për drejtësinë, për të hulumtuar dhe për ta dëshmuar që është e vërtetë se ata u vranë në atë vend dhe në atë numër. Së dyti, janë të rëndësishme për të mbijetuarit, për gratë dhe për fëmijët që ta kenë një vend ku të shkojnë e ta përkujtojnë babanë e tyre, që u vra në atë vend. Dhe së treti, janë të rëndësishme për ta rikonstruktuar historinë. Pse u dërguan pikërisht në atë vend dhe jo diku tjetër? Kush i ndihmoi? A panë diçka njerëzit që ishin aty afër apo jo? Cila komunitet jetoi në atë vend? Mund ta rindërtosh topografinë e gjenocidit dhe ta kuptosh atë që quhet socializimi i gjenocidit, që të mund t’i kuptosh mekanizmat që e mundësuan atë.

Pra, aplikacioni ofron një bazë për ta imagjinuar atë që ka ndodhur.

Po, e kemi provuar. Ky ishte koncepti që ia prezantuam Qendrës Përkujtimore dhe ata ishin tejet të lumtur që patën mundësinë ta zgjerojnë hapësirën në mënyrë virtuale. Aplikacioni e zgjeroi territorin virtual dhe fizik të Qendrës Përkujtimore, sepse tani aplikacioni shtrihet deri në qytetin e Srebrenicës, në vendet e shfarosjes [në malet përreth qytetit].

Dhe është e njësoj sikur kur shkon në Auschwitz, i dëgjon udhërrëfyesit që thonë: “Dhe, para Birkenaut ishte Judenrampe dhe Judenrampe ishte gjashtë kilometra larg Auschwitzit”. Ku? Ku është? Nuk mund ta imagjinosh. Çka është Judenrampe? Nëse ke diçka si aplikacion, do ta shihje: “Ah, në rregull, ky është Judenrampe”. Atëherë mund ta imagjinosh trenin që vjen, njerëzit që ecin dhe kalojnë nën frazën Arbeit macht frei [shprehje që është gjetur sipër hyrjes kryesore të Auschwitzit dhe kampeve të tjera naziste, e cila përkthehet “Puna të çliron”]. Përndryshe, nuk mund ta ndërlidhësh informacionin dhe vendin ku ndodhesh tani, në atë moment.

A mund të na thoni më shumë rreth mundësive që ofron kujtesa digjitale, veçanërisht në funksion të qëllimeve të përkujtimit?

Në vitin 2018, më duket, solla në Auschwitz dy të rinj nga Srebrenica, njëri serb dhe tjetri mysliman. Dhe ata nisën të flisnin me njëri-tjetrin dhe thanë: “Tash po mendojmë për faktin që nuk ia kemi idenë se ku po ecim në Srebrenicë. Sepse, po e di që babai im u vra aty, por unë kam lindur në vitin 1994, kështu që nuk kam asnjë pamje në kujtesë se si ishte Srebrenica para luftës apo gjatë luftës. Po eci pa kujtesë, pa asgjë në kokë, pa fotografi, pa rrëfime nga gjyshërit apo babai. Nuk e di si ishte ky park, si ishte kjo shtëpi, si ishte ky vend. Dhe kështu, unë jetoj në një dimension që është distopik, sepse jam këtu sot. Kam njohuri për diçka, por nuk e di ku po shkel”.

Nëse kujtesa nuk i shërben hapjes se diskutimit rreth asaj që ka ndodhur, atëherë nuk ka kuptim. Është e ngjashme me kujtesën pa ndjenja; nuk ka fuqi praktike. Kujtesa duhet të shërbejë si bazë për ta nisur një diskutim lidhur me atë që ka ndodhur më parë, sepse njerëzit që jetojnë aty pas gjenocidit, jetojnë brenda një strukture, një strukture sociale, kulturore, antropologjike, që origjinën e ka nga aty dhe është gjenocid. Pra, ndikohesh nga ajo strukturë, por nuk e njeh atë.

E vetmja mënyrë e mundshme [për ta adresuar këtë] ishte ta krijonim një hapësirë digjitale, ku kemi lirinë e plotë për ta vendosur në hartë dhe shënuar secilin vend që duam. Ky ishte procesi dhe arsyeja pse zgjodhëm ta përdorim këtë lloj mjeti, kujtesën digjitale. Dhe për t’ju kthyer Auschwitzit, në atë kohë nuk kishin një mjet digjital, i cili ta tregonte ku ndodhej Judenrampe apo ku ndodhej Monowitz [një kamp dytësor i Auschwitzit], sepse përndryshe ti shkon atje me autobus dhe “zbret” përballë frazës Arbeit macht frei dhe nuk ia ke idenë për topografinë e kampit.

Mendoj se është shumë e rëndësishme ta kuptosh sistemin. Nëse e kupton sistemin, ndoshta mëson shumë gjëra të tjera. Shumica mendojnë se çdo hebre ka kaluar nën frazën Arbeit macht frei, këtë shprehje shumë të njohur. Por kjo nuk është e vërtetë. Për shembull, Primo Levi [shkrimtar italian dhe i mbijetuar i Auschwitzit] e pa atë tek pas vitit 1945, kur u kthye atje pas luftës dhe kaloi nën atë frazë.

Është i njëjti problem për t’i kuptuar dinamikat e gjenocidit në Srebrenicë. Shumë njerëz mendojnë se kështu ndodhi ngjarja: në vitin 1995, serbët fituan betejën kundër Helmetave të kaltra [paqeruajtësve të OKB], hynë në qytet dhe vranë 8.000 njerëz. Jo, nuk ishte ashtu. Dhe mendoj se është shumë e rëndësishme ta kemi një parathënie. Duhet të përfshihet ajo që ndodhi nga viti 1992 deri në vitin 1995, për ta kuptuar temën e madhe: përgjegjësinë e bashkësisë ndërkombëtare në keqmenaxhimin e luftës, të krizës nga viti 1992 deri në vitin 1995, si dhe përgjegjësinë dhe dështimin e bashkësisë ndërkombëtare për ta parandaluar gjenocidin në Srebrenicë.

Pse është kjo një temë e madhe? Sepse nëse mësimet nga Auschwitzi kanë të bëjnë me rëndësinë e të drejtave të njeriut, atëherë mësimet nga Srebrenica kanë të bëjnë me nevojën për instrumente për ta parandaluar gjenocidin. Ne veçse i kishim të drejtat e njeriut dhe drejtësinë ndërkombëtare [ligjet dhe traktatet] gjatë luftës në Bosnjë e Hercegovinë. Çka ishte e vështirë për t’u zbatuar ishin instrumentet për parandalimin e gjenocidit. Dhe ky problem vazhdon sot me Gazën dhe me Ukrainën.

Pra, dështimi i bashkësisë ndërkombëtare [në Srebrenicë] ka shumë arsye. Duhet t’i kuptosh ato për ta nisur një diskutim. Kujtesa duhet ta ketë fuqinë për ta nisur një diskutim në të tashmen. Modeli i Srebrenicës ka kaluar pa asnjë diskutim në opinionin publik ndërkombëtar. Ka përkujtim, dhimbje për viktimat, e kështu me radhë, por përdorimi i vërtetë i këtij përkujtimi duhet të jetë të shtrojmë pyetje: “Në rregull, pse po ndodh gjenocidi? Çka nuk po funksionon? Çka na nevojitet që të kemi instrumente për ta parandaluar? Pse nuk kemi më paqeruajtës? Kush mund të shkojë dhe t’i ndalë Putinin dhe Netanyahun?”

Origjina e këtyre pyetjeve është lufta në Bosnje e Hercegovinë dhe gjenocidi në Srebrenicë. Dhe ky mjet digjital [Srebrenica 2.0] mund të përdoret nga të gjithë, kudo në botë, për t’i shtruar këto pyetje, sepse është falas.

Ky artikull është redaktuar për gjatësi dhe qartësi.

Imazhi i ballinës: Qendra Përkujtimore e Srebrenicës.

Dëshironi të mbështetni gazetarinë tonë? Anëtarësohuni në “HIVE” ose konsideroni një donacion. Mëso si këtu.