Ndonëse çdo praktikë fetare përndiqej egërsisht në Shqipërinë komuniste, si fëmijë, Ani Gjika nuk kishte pasur ndonjë ndjesi se të qenit pjesë e një familje fshehurazi protestante ishte e rrezikshme a ngazëllyese. Krejt çka dinte ishte se nuk duhej t’i ndante rrëfimet e Biblës, që ia tregonte gjyshja, me askënd pos familjes.

Kjo histori është vetëm njëra nga çështjet e shumta që shtjellohen në librin e kujtimeve të Gjikës, i botuar së fundmi, “An Unruled Body: A Poet’s Memoir”, [në shqip: “Një trup i parregulluar: Kujtimet e një poeteje”], (Restless Books, 2023). Në të, Gjika — poete, mësimdhënëse, përkthyese dhe tani autore kujtimesh — shtjellon fëmijërinë e saj në një familje Adventiste të Ditës së Shtatë, gjatë Shqipërisë në kohën e Enver Hoxhës. Pasi bie komunizmi dhe Shqipëria hyn në vitet e ashpra të ’90-ve e reja Gjika, papritur duhet ta mbajë peshën e një mënyre të rreptë konservative e patriarkale të rritjes në familjen e saj krahas një shpërthimi të dhunës me bazë gjinore jashtë mureve të shtëpisë.

Teksa me vite të tëra përballet me ngacmime të vazhdueshme seksuale nga grupe burrash endacakë, si dhe sulme në rrugë nga djemtë e moshës së saj dhe burra dekada më të mëdhenj, në të ekzistonte një vetëdije e tmerrshme për të afëmet/it, të cilët janë përballur me sulme seksuale ose skllavëri seksuale. Kjo përkeqësohet edhe më tej nga trauma psikologjike nga përdhunimi që kishte përjetuar kur ishte 12-vjeçare, sulm seksual për të cilin ajo nuk i tregoi askujt për dy dekada.

Kur familja e saj fiton lotarinë e kartës së gjelbër në vitin 1995, Gjika niset për në ShBA për të filluar një jetë të re në një gjuhë të re, duke shpresuar t’i lë prapa vitet e adoleshencës. Pas studimeve universitare zhvendoset në Tajlandë, për të qenë afër një burri indian, në të cilin dashurohet përmes internetit, për shkak të dashurisë së tyre të përbashkët për poezinë. Atje, shumë shpejt ajo e kupton se traumat seksuale nga e kaluara janë ende të fuqishme.

Në prozë thellësisht të sinqertë dhe të hapur, libri i Gjikës përshkruan procesin e ngadaltë të të mësuarit për t’i tejkaluar këto trauma dhe atë se si konvertimi i saj nga një Adventiste e Ditës së Shtatë, në një përkushtim pothuajse fetar ndaj poezisë dhe gjuhës, e ndihmoi të rilidhet me seksualitetin dhe epshin e saj.

K2.0 bisedoi me Gjikën gjatë festave të fundvitit për të krishterët ilegalë, përkthimin e poetëve/eve shqiptarë/e dhe sesi patriarkati mund t’i shkatërrojë marrëdhëniet e një gruaje me trupin e saj.

Shpesh ekziston një moment “vdekja e diktatorit” kur shkruhet për vende si Shqipëria apo Bashkimi Sovjetik. Në librin tuaj, shkruani për vdekjen e Enver Hoxhës nga pikëpamja juaj si fëmijë i vogël dhe për ndjenjën e hutisë dhe të tjetërsimit përballë manifestimit publik të zisë. Përgjigja juaj fëmijërore ishte shkrimi i një poezie. Nga erdhi shtysa t’u përqendruar në poezi?

Mendoj sepse kam dëgjuar poezi dhe këngë për fëmijë nga gjyshja ime. Më pëlqente vërtet shumë t’i mësoja përmendësh të gjitha. Kështu që vazhdimisht recitoja poezi si vajzë e vogël. Dhe më pas kur vdiq Enver Hoxha ishte ditë shumë e çuditshme për mua. Pse të gjithë qanin kaq shumë? Pse mësuesi na i ndërpreu plotësisht aktivitetet tona të përditshme?

Një ditë e zakonshme në shkollë ishte thjesht, ishe aty, e ulur dhe duke dëgjuar, duke e recituar mësimin, kaq. Dhe pastaj, si kurrë më parë, papritmas na nxjerrin jashtë mbrapa shkollës, larg në një hapësirë malore, në natyrë. Dhe pastaj na tregojnë që ky person ka vdekur. Pra, mënyra se si na dhanë këtë informacion ishte kaq e pashembullt.

Dhe pastaj na liruan nga shkolla më herët. Më kujtohet tek shihja të gjitha këto pamje në televizior, të njerëzve që ecnin dhe qanin. Dhe pastaj gjyshja ime qante. Thjesht s’e kuptoja dot pse njerëzit po silleshin ashtu. Dhe mendoj se shtysa ishte përpjekja ime për ta kuptuar atë që po ndodhte, njësoj sikur të përballesh me diçka që nuk e kupton dhe më pas përpiqesh ta kuptosh … duke përdorur gjuhën për t’ia nxjerrë fillin.

Pak a shumë, keni qenë poete që nga ajo ditë dhe keni botuar poezitë tuaja në ShBA, si dhe keni përkthyer poetë/e shqiptarë/e në anglisht. Në librin tuaj shkruani se edhe nëna juaj është poete?

Ajo ka shkruar gjithmonë. Para se të lindja unë, tashmë kishte të botuar dy libra me poezi. Dhe pastaj ajo pati një periudhë 20-vjeçare që nuk botoi asgjë. Mendoj se erdhi si rezultat i gjërave, të tilla si: “s’mund ta botosh këtë libër nëse nuk e nisë me një poezi që lavdëron Partinë e Punës”.

Kështu që mendoj se ndaloi së shkruari ndoshta si formë proteste ose thjesht se nuk donte të censurohej në atë mënyrë. Gjithashtu, jeta që bënte ishte mjaft e ngarkuar. I duhej të punonte me orë të tëra jashtë shtëpisë dhe më pas të kthehej në shtëpi për t’u kujdesur për dy fëmijë.

Dhe, siç e dini, jeta në atë kohë, ajo ndjenja sikur je tërë kohës nën vëzhgim… E përmend në libër se si ajo hasi në telashe për një kohë për shkak të komunikimit të saj me një poet kosovar. Kështu që mendoj se ajo ndaloi së shkruari për 20 vjet për krejt këto arsye të ndryshme dhe më pas ia filloi përsëri pasi u shpërngulëm këtu, në ShBA. Pra, ka qenë një shkrimtare emigrante këto 27 vitet e fundit. Që atëherë ka shkruar tre ose katër libra të tjerë.

E keni përkthyer poezinë e Xhevdet Bajrajt si dhe të poetes shqiptare, Luljeta Lleshanaku. Mirëpo poezia juaj është në gjuhën angleze si dhe libri me kujtimet e juaja është po ashtu në gjuhën angleze. A keni ndonjëherë dëshirë të shkruani shqip? Cila është marrëdhënia juaj me gjuhët në praktikën tuaj të shkrimit?

Kam filluar si shkrimtare në gjuhën shqipe kur isha duke jetuar atje. Shkruaja poezi dhe më kujtohet se më pëlqente lënda e shkrimit, lënda e letërsisë. Dhe më pas u shpërngula këtu në ShBA dhe pastaj studiova gjuhën angleze dhe isha e rrethuar nga anglishtja.

Nuk kam pasur kurrë ndonjë shok a shoqe shqiptar/e këtu, veçanërisht në fakultet, ku isha e vetmja shqipfolëse. Kështu fillova të mendoja në anglisht, të shkruaja në anglisht dhe më vonë të ligjëroja në anglisht. Kam përkthyer pak nga gjuha angleze në shqip për të ndarë poezi me nënën time. Kam përkthyer pak nga ajo, por në mënyrë shumë joformale, sa për nënën time.

Më duket se gjuha ime krijuese në shqip nuk është aq e gjallë, ngazëlluese apo e pasur sa është anglishtja ime. Më duket se ndihem më rehat në anglisht, sepse jam shumë e zhytur në të.

Por meqë tani u botua ky libër, po komunikoj me shumë shqiptarë/e që po e lexojnë dhe po u përgjigjem. Dhe unë po u përgjigjem gjysmë shqip, gjysmë anglisht dhe ndonjëherë plotësisht në shqip. Ndihem sikur nëse shkoj në Shqipëri për një vizitë për të qëndruar një kohë, mund të shkruaj diçka në shqip. Por s’e di, s’mund të shtyej asgjë me forcë. Çkado që vjen, vjen.

Përgjatë librit, ju i përshkruani vitet e dhunës gjinore, të cilën e keni parë dhe përjetuar në vitet e ’90-ta. Ju shkruani: “S’i mbijetova vajzërisë. Iu shmanga asaj. Dhe kur erdhi koha e të qenit grua, isha e papërgatitur për ta njohur atë”. Më vonë në epilog lexuesi mëson se e keni vizituar Shqipërinë vetëm një herë prej kur jeni larguar në 1996 si adoleshente. Kujtimet tuaja janë zhytje e thellë në historinë tuaj personale dhe një kthim në shtëpinë që keni lënë pas. A është p përkthimi juaj i poetëve/eve shqiptarë/e pjesë e të njëjtit projekt — një kthim në Shqipëri përmes letërsisë së saj?

Po, pyetje shumë e mirë. Sepse njëmend mendoj se ato janë të lidhura në kuptimin që ndoshta e kam zgjedhur përkthimin nga shqipja në anglisht si lloj mënyre për t’u kthyer prapa në shtëpi. U largova nga vendi disi jo me zgjedhjen time. Babai fitoi lotarinë e kartës së gjelbër kur unë isha 18 vjeç. Normalisht se duhet të shkoja me prindërit. Dhe gjithashtu doja të largohesha sepse ishte e vështirë të jetoje atje në atë kohë.

Por në njëfarë mënyre, njëmend e ndiej një mall… e di, kur e ke nganjëherë një mall për një vend ose për diçka që nuk e kupton?

Zgjodha përkthimin për arsye të ndryshme. Arsyeja ime e parë ishte se, ua, e dua këtë poezi. Ishte vepra e Luljeta Lleshanakut. Dhe mendoja, kjo poezi duhet të shpërndahet. Dua që unë të jem personi që i ofron më shumë dukshmëri veprës së saj.

Por mendoj se nën këtë ishte dëshira për t’u rilidhur me gjuhën, me kulturën, me njerëzit me të cilët ndiej se kam humbur lidhjen, ndoshta me qëllim. Mendoj se e kam refuzuar shqipen. Kur erdha këtu, në këtë vend, thjesht doja ta flisja rrjedhshëm anglishten si mënyrë për t’i harruar ato që përjetova dhe për ta krijuar këtë identitet të ri, si “Jam më e pavarur” ose, a e di, “asgjë nuk mund të më lëndojë këtu”.

Ju shkruani se viteve të ’90-ta në Shqipëri ndonjëherë u janë referuar si “koha kur djemtë bezdisnin vajzat” dhe më pas e shpjegoni se çfarë eufemizmi mizor dhe i dhunshëm është “bezdisnin”. Libri ka të bëjë me atë se si përjetimi i kësaj periudhe kohore ndikoi në aftësinë tuaj për t’u ndierë e hapur për seksualitetin tuaj dhe për t’u lidhur me të tjerët. Jam kureshtar ta di çfarë mendimi keni lidhur me atë se si i ka ndikuar kjo vajzat tjera shqiptare dhe shoqërinë në terma më të gjerë.

E kam vetëm përvojën e dikujt që është rritur në kryeqytet. Kështu që mendoj se nuk e di se si ka qenë për vajzat e tjera të reja në qytete më të vogla apo tutje në periferi. Por ka qenë kulturë patriarkale. Ende është. Ende sheh në lajme ngjarje për dhunën në familje apo vrasjen e grave.

Por mendoj se nuk mund të flas se si ka ndikuar tek to tani sepse unë jam larguar, apo jo? Nuk kam jetuar atje tash e një kohë të gjatë, por thjesht duke dëgjuar këto ngjarje në lajme ose duke parë që ekziston një lëvizje e llojit #MeToo viteve të fundit në Shqipëri, është duke ndodhur. Kështu që më bën të mendoj se ato kanë nevojë për më shumë lëvizje të tilla. Kanë nevojë për më shumë ndërgjegjësim … ose të paktën burrat duhet të jenë më të vetëdijshëm se sa e vështirë ka qenë për gratë e reja, vajzat, gratë.

Si e rritur, gjyshja juaj u konvertua nga krishterimi ortodoks në adventizmin e ditës së shtatë para Luftës së Dytë Botërore, pasi takoi një misionar protestant amerikan. Ti je rritur në një familje fshehurazi protestante në vitet 1980, një kohë kur praktika fetare ishte rreptësisht e paligjshme dhe përndiqej rëndë në Shqipëri. Mund të tregoni më shumë rreth asaj praktike sekrete?

Në atë kohë nuk e dija se ishte ngazëlluese. Kur e mendoj tani, është emocionuese që kam pasur fatin ta kem gjyshen që më tregonte historitë më të mrekullueshme. Tregimet e Dhjatës së Vjetër për mua janë mbresëlënëse; ishin letërsi. Me siguri prej këtu ka nisur dashuria ime ndaj rrëfimtarisë. Për shkak të të gjitha hollësive si Jakobi dhe xhaketa me shumë ngjyra dhe Jonah dhe balena. Oh zot.

Dhe pastaj edhe ne luteshim. Kështu gjyshja ime na thoshte, “mirë, hajde të lutemi” dhe më bënte të gjunjëzohesha bashkë me të. Kjo ka qenë diçka për të cilën nuk flisja kurrë jashtë sepse na e bënë të qartë: mos flisni për këtë. Nuk më kujtohet saktësisht që prindërit apo gjyshja ime ta kenë thënë këtë, por ti e kupton këtë sepse kur dikush troket në derë, ajo detyrohet ta fshehë Biblën nën çarçafë të krevatit. E sheh duke ndodhur, kështu që e kupton se është diçka për të cilën nuk duhet të flasësh. Bëhet pjesë e strukturës së jetesës në komunizëm.

Ju shkruani se gjyshja juaj ishte pjesë e një rrjeti të fshehtë protestantësh që u shtyp në vitet e ’50-ta. Në kohën kur ti u linde, a kishte të krishterë të tjerë të fshehur me të cilët familja jote ishte e lidhur apo ishte vetëm familja jote e ngushtë?

Ka qenë e kufizuar brenda familjes sime. Gjyshja u shpërngul për të jetuar me ne kur unë u linda, që të kujdesej për mua dhe vëllain tim kur prindërit e mi ishin në punë. Nuk kemi shkuar kopsht apo në parashkollor. Ka qenë me ne që nga fillimi dhe kemi jetuar së bashku që të pestit. Ndonjëherë vinte edhe djali tjetër i saj, me vajzën dhe gruan e tij, ishin tre. Herë pas here, gjithashtu lutej me të gjithë ne, jo shumë shpesh, por edhe ata ishin në dijeni, ndoqën besimet e saj.

Gjyshja ime kishte edhe një vajzë në Korçë, që na vizitonte ndoshta një herë në vit. Sa herë që vinte për vizitë një xhaxha apo teze, edhe ajo lutej edhe me ta. Kjo ishte nga ana e babait tim, por që edhe nëna ime e përqafoi pasi gjyshja erdhi në familje, në shtëpi.

Ne të gjithë u konvertuam, por nuk u pagëzuam deri në vitet e ’90-ta. Gjyshja ime nuk u pagëzua deri në moshën 80-vjeçare.

Kur ra komunizmi dhe misionarët u kthyen në Shqipëri në vitet e ’90-ta, zbuluan gjyshen tuaj dhe se si kishte mbetur adventiste e fshehtë e Ditës së Shtatë për dekada të tëra. Më pas ajo u shndërrua një yll në botën e medieve botërore të Adventistëve të Ditës së Shtatë. Ajo është një personazh magjepsës dhe më bëri të mendoj për gjyshen e Lea Ypit nga libri i saj i fundit me kujtime “Të Lirë”. Edhe aty një grua shqiptare që ka pasur një jetë të plotë para komunizmit, në këtë rast, si bijë e një pashai osman, dhe që, si gjyshja juaj, arrin t’i mbijetojë komunizmit duke u mbështetur në burimet e saj të brendshme të pafundme. Dy libra kujtimesh së fundmi nga gra shqiptare që jetojnë jashtë vendit — dy gjyshe fenomenale. Çka është puna e krejt kësaj?

Mendoj se kjo ndoshta flet për kulturën e të qenit të rritur në një mjedis të rrethuar nga të moshuarit pranë nesh ose praninë e disa brezave në një shtëpi dhe se shumë mençuri ata të moshuar përcjellin. Dhe ata persona kanë përjetuar shumë gjëra.

Gjyshja ime vinte nga një brez ku mësonin greqisht në shkollë fillore. Dhe pastaj, nuk e di se çka ndodhi, por ajo ndoqi vetëm pesë vjet shkollë. Dhe pastaj Bibla u ndalua plotësisht dhe ajo pati një Bibël në greqisht që nga koha e komunizmit. Ajo e posedoi atë dhe e përdori gjuhën që kishte mësuar në shkollë dhe ndoshta e përsosi greqishten e saj duke lexuar këtë Bibël.

S’kishte Bibël në gjuhën shqipe?

Jo. Ajo kishte vetëm këtë Bibël në greqisht.

Kishte dëgjuar diku se nëse lexon tre kapituj në ditë dhe pesë të shtunën, mund ta lexosh plotësisht Biblën nga 1 janari deri më 31 dhjetor. Dhe ajo e bëri këtë me besnikëri për dekada. Pra, e lexoi këtë Bibël në greqisht, s’e di, të paktën 40 herë.

Dhe pastaj ajo e përkthente për ne. Kishte fletore plot me përkthime. Këta misionarë nga Anglia, kur e morën vesh për të pas komunizmit, në fakt morën gjithçka për ta ruajtur diku, sepse ishte e veçantë. Por nuk kam ide se ku janë ata tani. Duhet të jenë në Angli, diku në Londër. Kështu që, ata kanë Biblën e saj.

Ajo gjithashtu e dinte se duhej të mbante të dhjetën, që është 10% e gjithçkaje që fiton. Por ndonjëherë njerëzit vinin dhe i sillnin para për Vitin e Ri ose ditëlindjen e saj. Djemtë e saj i jepnin para. Ajo merrte një të dhjetën dhe e ruante. Zakonisht Adventistët e Ditës së Shtatë ia jepnin kishës çdo javë apo më shumë. Por për shkak se nuk kishte kishë, ajo i mbajti të gjitha në këtë kuti për 48 vjet para se t’i dorëzonte.

Libri juaj nis me një fragment të zgjeruar gjersa ju jeni duke masturbuar në veturën tuaj, e mbushur nga epshi shpërthyes pasi martesa juaj e pakënaqshme dhe disi abuzive përfundon. Kjo vendos natyrën e librit, i cili trajton seksualitetin, epshin dhe dhunën gjinore në një mënyrë shumë të hapur dhe të sinqertë. Duke qenë se pjesa më e madhe e librit trajton mjedisin konservator patriarkal të fëmijërisë suaj, a u shqetësuat se cila mund të ishte përgjigja e lexuesve, ndoshta sidomos komuniteti juaj më i gjerë shqiptar?

Po. Por shumë nga komentet kanë qenë shumë pozitive. Dhe nuk kam marrë asnjë reagim negativ nga lexuesit/et shqiptarë/e. Të gjithë duket se janë mirënjohës dhe të gëzuar me faktin që ekziston ky libër ku rrëfyesja flet hapur për këto gjëra.

Por gjithmonë kam menduar se kjo është çfarë duhet ta shkruaj. Jam unë ajo që mund ta bëjë këtë. Kjo është përvoja ime. Për këtë jam në gjendje të shkruaj. Nëse s’e shkruaj unë, atëherë kush?

Je një poete dhe përkthyese, dhe tani një autore kujtimesh. A e shihni këtë libër si kujtim shqiptar? Si kujtim amerikan? Çfarë lloj shkrimtareje e shihni veten?

Në fakt, nuk mendoj kurrë për këto etiketa apo për shkollat e të shkruarit apo edhe zhanret. Kur dikush më thotë, oh, a je poete apo shkrimtare e fiksionit apo jo… s’e di. Jam e sigurt se disa njerëz me të vërtetë duhet ta pohojnë drejtpërdrejt: “Jam poet/e” ose “Jam autor/e i/e fiksionit”. Por ndihem sikur jam diku në mes. Thjesht e shoh veten si shkrimtare.

Kur po e shkruaja librin e kujtimeve, thjesht isha e ngazëllyer për ta rrëfyer tregimin. Dhe pastaj, kur fillova të vendosja fragmente poezie aty-këtu, m’u duk se u bë më argëtuese. Kështu që thjesht lumturohem të krijoj gjëra. Jam krijuese, jam prodhuese, jam shkrimtare, jam artiste.

Ky artikull është redaktuar për gjatësi dhe qartësi. Intervista u zhvillua në gjuhën angleze. Përkthimi i librit është bërë nga K2.0 dhe si i tillë nuk është përkthimi zyrtar.

Imazhi i ballinës: Ani Gjika.

Përmbajtja e këtij artikulli është përgjegjësi vetëm e K2.0. Pikëpamjet e shprehura në të janë të autorit/es dhe nuk pasqyrojnë domosdoshmërisht pikëpamjet e K2.0.

A jeni kurreshtarë ta dini se si financohet gazetaria që prodhojmë? Klikoni këtu për të mësuar më shumë.