Zahaqi është vendbanim i vogël në lindje të Pejës, por ai përfaqëson një kapitull të madh në historinë bashkëkohore të Kosovës. Fati i tij është thurur posaçërisht prej dy ngjarjeve tragjike që një herë e përgjithmonë e ndryshuan rrjedhën e një fshati të zakonshëm dhe të padëgjuar më parë.

Episodi i parë i tregimeve të lemerishme të Zahaqit ishte masakra famëkeqe më 14 maj 1999. Bashkë me fshatrat e Qyshkut dhe Pavlanit, Zahaqi u sulmua nga forcat serbe, të cilët vranë më se 70 njerëz.

Vrasjet dhe shkatërrimi në këto fshatra dërguan një porosi shtesë që Sllobodan Millosheviqi nuk kishte ndër mend t’i ndalte egërsitë, pavarësisht trysnisë që shprehej në formën e bombardimeve ajrore të NATO-s; ata fshatarë ishin ndër të vetmit që kishin mbetur në atë anë, meqë fushata e spastrimit etnik dhe deportimeve që kishte nisur seriozisht në mars tashmë e kishte zbrazur pothuaj tërë rajonin e Pejës.

Megjithatë, as një muaj më vonë, Millosheviqi u dorëzua. Marrëveshja që i dha fund luftës në Kosovë u nënshkrua më 9 qershor; dy ditë më pas, Serbia nisi t’i tërhiqte trupat, duke lënë hapësirë që të hyjnë forcat e NATO-s.

Ndodhia e dytë e tregimeve të Zahaqit ngjau në ditën e intervenimit.

Më 10 qershor, pasi kryen plaçkitjet dhe vjedhjet përfundimtare, një grup i forcave serbe i mblodhën rreth 20 gra dhe fëmijë, i ngjeshën në një shtëpi, dhe qitën ndaj tyre. Katër njerëz u vranë, përfshirë një vajzë 11 vjeçe.

– – –

E vetmja gjë që shpëtoi e paprekur ndër skenat e kërdisë qe natyra. Me majat drithëruese të maleve të Rugovës në horizont dhe livadhet e bleruara, Zahaqi u ngjan fshatrave tjera të mahnitshme të krahinës së Dukagjinit.

Aluzionet për peizazhet dhe tingujt e fshatit vërehen menjëherë në veprën e motrave me prejardhje nga Zahaqi, Antoneta dhe Sevdije Kastrati.

Kur filmbërësja dhe kinematografja zgjodhën mjediset e xhirimit të filmit “Zana”, i cili pati premierën në Festivalin Ndërkombëtar të Filmit në Toronto, vendlindja e tyre u shërbeu si frymëzim. 

Filmi — që shfaqet si rrugëtimi i një gruaje përmes mjerimit dhe traumës së pasluftës — nis me lulet e drurët që spikasin mes harmonisë së kullosave, ndërsa pamja e shkrepave në largësi çon mallin e Rugovës.

Antoneta (majtas) dhe Sevdije (djathtas) Kastrati janë frymëzuar fort nga elementet e fëmijërisë dhe të kaluarës tragjike të luftës në filmin e tyre të fundit “Zana”. Foto nga familja Kastrati.

“Është çfarë shihnim kur ishim të vogla,” thotë Sevdija. “Është diçka që ndiejmë dhe e kemi [përbrenda]. Hapësira dhe fushat janë gjërat e para që i kujtoj kur mendoj për Zahaqin”.

Ato kalonin shumë kohë në natyrë duke luajtur, duke u kujdesur për lopët, ose thjesht duke vështruar dhe reflektuar. Lufta i privoi nga kjo përvojë, sepse e gjithë familja nisi të qëndronte brenda shtëpisë për të mos u rënë në sy forcave serbe. Meqë njerëzit u arratisën ose u fshehën dhe s’qe kërkush për ta kositur barin e për t’u kujdesur për bahçet e lulet, motrat kujtojnë se si natyra e Zahaqit u bë e egër dhe e vrazhdë gjatë pranverës së vitit 1999.

“Më kujtohet që gjatë luftës, gjithçka ishte më bukur. Në fakt, ishte më bukur se zakonisht,” thotë Antoneta, “Më kujtohet hera e parë që dola jashtë. Ishte tronditëse. Ishim tejet të izoluar”.

S’është rastësi që protagonistja e filmit “Zana”, Lumja (Adriana Matoshi), e cila vuan nga çrregullimi i stresit post-traumatik që i shfaqet veçanërisht gjatë natës për t’ia shndërruar ëndrrat në makthe, ka vetëm natyrën për t’u ngushëlluar.

Ndërsa ballafaqohet me trysninë e madhe për të lindur fëmijë nga vjehrra (Fatmire Sahiti) dhe bashkëshorti (Astrit Kabashi) — kurse vetë nuk duket se ka ndonjë dëshirë për të mbetur shtatzënë — hapësira e çelur përtej mureve të shtëpisë i kundërvë trazimet e brendshme dhe sjelljet ngulfatëse të të afërmve të saj.

“Kam përdorur natyrën si diçka që e mundëson Lumen të jetojë. Së paku ta ketë një grimë qetësi gjatë ditës,” thotë Antoneta. “Por gjatë luftës ndodhin gjërat më të liga përbrenda asaj bukurie, dhe natyra është indiferente ndaj të këqijave që ngjajnë përreth”.

Antoneta ishte 18 vjeçe gjatë luftës, kurse Sevdija 15 vjeçe. U rritën në një familje të madhe, dhe ishin më të rejat e bijërisë që përbëhej prej gjashtë vajzave dhe djalit të madh.

Atmosfera e gjallë e mbledhjeve familjare që shfaqet në filmin “Zana”, me çaj e birra e muhabete të zhurmshme në dhomën e ditës, ngjan me mbrëmjet në shtëpinë e Kastratëve. Netët shndërroheshin në festa kur vëllai vinte nga Gjermania për t’i parë.

Antonetës i dukej interesante ta shqyrtonte fuqinë që vërente te motrat, kushërirat dhe gratë e tjera në fshat brenda hierarkive patriarkale të rrënjosura, një pavarësi veprimi që dilte në pah në situata të caktuara.

Filmi “Zana” është po ashtu rrëfim për fuqinë e vendimmarrjes.

Lumja detyrohet nga vjehrra të vizitohet disa herë te gjinekologu për t’i parë mundësitë e shtatzënisë. Vjehrra, si mbrojtëse e patriarkatit dhe autoriteti zëvendësues i bashkëshortit të ndjerë, flet me mjekun në emër të Lumes ndërsa ajo e dëgjon bisedën duke u veshur prapa një perdeje.

Kur më në fund mbetet me barrë, ajo shkon te Kumria (Irena Cahani), mjekja popullore e fshatit — një grua beqare që veçohet dhe nëmet si “shtrigë” — për të kërkuar ndihmë.

“Prapëseprapë, ajo bën çfarë do vetë në film — e gjen një mënyrë,” thotë Antoneta për Lumen. “Edhe pse s’mund t’iu ikë rrethanave, ajo sidoqoftë përpiqet deri në fund”.

Mbase çasti kur Lumja i shpërfill të gjitha strukturat kufizuese është kur mësojmë për fillesat e martesës së saj me Ilirin. Babai i saj, maço dhe gati-gati armiqësor, nuk deshi ta martonte me Ilirin, kështu që ajo i përvoli mëngët dhe iku bashkë me të.

“Ajo s’guxoi të ballafaqohej drejtpërdrejt me babanë, por prapë u rebelua tërthorazi,” thotë Antoneta. “E njëjta vlen në fshatin e Zahaqit, apo në cilëndo shoqëri tjetër patriarkale. Gratë kanë fuqinë e vendimmarrjes. Gratë kanë fuqi, por në mënyra të tjera”.

Vetë Antoneta ishte vajza e parë në familje që vijoi shkollën e mesme, e ndjekur prej Sevdijes. Para luftës, rrallëherë ndodhte që vajzat në Zahaq dhe fshatra të tjera të shkonin në shkollën e mesme. Arsimi, sidomos ai i nivelit të dytë dhe më tej, shihej si diçka që ka rëndësi vetëm për djemtë.

“Nëna ime vërtet ka pasur dëshirë të shkonte në shkollë. Vëllezërit dhe babai nuk e lanë”, thotë Sevdija. “Babgjyshi, para se të vdiste, më ka thënë që më së shumti ishte pishman që s’i kishte lënë bijat të shkojnë në shkollë. Po të kishte shkuar në shkollë, nëna do të kishte arritur shumë”.

Antoneta (mes) dhe Sevdija (djathtas) ishin vajzat e para në familje që vijuan shkollën, gjë e cila iu mohua nënës së tyre, Ajshes (majtas), e cila gjithmonë ndihej keq që nuk e kishin lejuar të shkollohej. Foto nga familja Kastrati.

Rrëfimet e nënës për dëshirën e papërmbushur të shkollimit kanë lënë gjurmë në jetët e motrave Kastrati, të cilat e shohin shkollimin e tyre si thelbësor.

“S’më ka shkuar mendja ndonjëherë që s’do të shkoj në shkollë. As nuk e kam menduar mundësinë që dikush të më ndalojë,” thotë Sevdija.

Studimi i mjekësisë dhe të qenët mjeke ishin hapat e së ardhmes që prisnin t’i merrnin posa të mbërrinte paqja, dhe ato tashmë vijonin mësimin në shkollën e mesme të mjekësisë në Pejë. Ishte ende koha kur të vetmet profesione të mirëfillta tradicionale — në një shoqëri tradicionale — ishin mjekësia dhe mësuesia.

Por, ëndrrat e tyre mbetën pezull; ani pse kishin kontroll mbi arsimimin e tyre, lufta i shpiu në udhën e vrazhdë të realitetit që i bëri të pafuqishme.

Më 10 qershor, bota e Antonetës dhe Sevdijes u bë copë-copë.

Në mesin e katër të vrarëve nga paramilitarët në shtëpinë përbri derës së tyre ishin nëna Ajshe dhe motra Luljetë.

Të trazuara papritmas nga lufta vetëm disa çaste para se të kryhej — në mënyrën më të tmerrshme — dëshpërimi dhe humbja e shpresës e zëvendësuan dëshirën për t’i ndjekur karrierat si mjeke. Atë verë punuan si infermiere në Pejë, në mesin e qindra të lënduarve para se refugjatët të ktheheshin në shtëpitë e posaçliruara.

“S’munda më të lexoja — e humba të gjithë frymëzimin. Nuk pata më fuqi. [Më parë] lexoja aq shumë, edhe pse në atë kohë nuk kishim bibliotekë në fshat,” thotë Antoneta. “Asgjë më s’kishte kuptim. Më dukej e panevojshme t’i kaloja vitet në Fakultet pas gjërave që ndodhën. Thosha, “Çka më vyen?”

– – –

Motrat u bënë pjesë e organizatës Balkan Sunflowers si përkthyese dhe koordinatore vullnetare, duke punuar shpesh me bashkësitë e dëmtuara nga lufta në rajonin e Pejës. Ishte kjo sprovë e paparamenduar që ua hapi shtegun drejt karrierave të jashtëzakonshme në botën e filmit.

Organizata bëri bashkëpunime me të rinjtë dhe i mësoi të punojnë me kamera dhe të bëjnë filma të shkurtër.

Në vitin 2000, Sevdija mezi u bind të merrte pjesë në një projekt kinematografik që u kërkonte 12 njerëzve ta xhirojnë njëri-tjetrin duke e treguar rrëfimin më të rëndësishëm të jetës së tyre. Ajo e tregoi rrëfimin e nënës.

“Isha e vetme me një kamerë. Aty ishte lidhja e parë. Ishte interesante të xhiroja diçka që do të mbeste dhe njerëzit do ta shihnin”, thotë ajo. “Më dukej gjë e fuqishme. Isha 16 vjeçe atëherë. Pas luftës më dukej gjë e fuqishme”.

Filmi u përfshi në Festivalin e Filmit Sundance, dhe Sevdija shkoi për herë të parë në ShBA.

“Nuk e dija se çfarë është Sundance. Por, pas shfaqjes së filmit, njerëzit mësuan se çfarë më kishte ndodhur mua dhe Kosovës. Ishte interesante për mua”, thotë ajo. “Thjesht vazhdova të xhiroja, dhe kurrë më s’mendova të bëj diçka tjetër”.

Prej atëherë, Sevdija ka qenë pjesë e një numri të madh projektesh, përfshirë dokumentarët, filmat e shkurtër, dhe filmat e metrazhit të gjatë. Ajo ka qenë regjisore e fotografisë për disa nga filmat më të shquar të Kosovës, për shembull filmin e shkurtër “Kthimi” të Blerta Zeqirit, i cili fitoi çmimin për Filmin më të Mirë të Shkurtër Ndërkombëtar në Sundance më 2012. Ajo bashkëpunoi sërish me Zeqirin për filmin e gjatë “Martesa” (2017), i cili siguroi nominimin e Kosovës për Oskarët në vitin 2018.

Në vitin 2009, ajo u pranua për të studiuar në Institutin Amerikan të Filmit në Los Anxhelos; prej atëherë është zhvendosur atje, dhe punon me projekte mes Kosovës dhe ShBA-së.

“Për mua, kamera është fort e rëndësishme”, thotë Sevdija. “Mënyra se si shikuesi e përjeton një film është përmes dritës, atmosferës së krijuar nga kamera, sepse secili ndryshim, secili objektiv, secili ndërrim i dritës e ndikon mjedisin që ke… të errët, të ftohtë, të ndritshëm”.

Sevdije Kastrati është ballafaquar me qasje të shumta patriarkale në një sektor të mbizotëruar nga burrat, por ka punuar për të bërë nam të madh për vete. Foto nga Sevdije Kastrati.

Ajo vazhdon të mahnitet nga mënyra se si puna e saj mund ta ndikojë përjetimin e rrëfimit dhe personazheve nga publiku.

“Është vendi ku gjithçka bashkohet. Rrëfimi, aktorët, dhe më pas vijnë kamera dhe drita”, thotë ajo. “Pastaj i bën ndryshimet përfundimtare, sepse për t’u dukur gjithçka mirë ke nevojë ta ndriçosh skenën mirë, ta japësh ndjenjën e duhur që i duhet rrëfimit në një çast të caktuar”.

Ajo zakonisht nis punën disa muaj para se të nisin xhirimet për ta ndriçuar saktësisht secilin kuadër.

“Çfarë kam mësuar në shkollë, dhe mënyra se si punoj, nuk është të krijoj ndriçim të bukur, sepse fotografia nuk duhet të marrë vëmendje. Ajo duhet ta ndihmojë rrëfimin të ecë para, dhe s’duhet të spikasë,” thotë ajo. “Filmi bëhet i mirë atëherë kur të gjitha elementet zënë vendin e tyre. Një filmbërës i mirë është ai ose ajo që mbledh njerëzit që e kuptojnë vizionin për ta krijuar produktin përfundimtar”.

Megjithatë, në fillim të karrierës i ishte dashur të ballafaqohej me norma kulturore që mësohen më vrazhdësisht se në klasë apo përmes xhirimit.

Sevdija nuk kishte menduar shumë për rolin e gjinisë në terren gjatë punës me ekipe kryesisht mashkullore. Në Kosovë, sidomos në pesë vitet e para të pasluftës, thuajse të gjithë filmbërësit ishin burra dhe nuk kishte asnjë grua prapa kamerave — deri sot, ajo mbetet e vetmja grua që punon si regjisore e fotografisë në Kosovë.

Në ato kohëra, asaj shpesh i thuhej: “Kjo kamerë është e rëndë — a je e sigurt që mund ta mbash?” ose “S’është kamera për ty”. Edhe pse rezistenca e dyshimi në fund u shndërruan në respekt, ajo thotë që i është dashur të punojë më shumë për detyrat e saj sesa kolegët burra. Filmbërësit që punuan më të nisën ta përmendin për përkushtimin, vëmendjen ndaj hollësive dhe aftësinë e hulumtimit.

Kur e lexoi për herë të parë skenarin për filmin “Zana”, i cili u shkrua nga Antoneta dhe bashkëshorti i saj Casey Cooper Johnson, asaj s’iu desh t’i bënte hulumtimet e zakonshme. Rrëfimi ishte edhe i saji.

“Antoneta shkruan shumë vizualisht. E lexon dhe e sheh”, thotë ajo. “E dija rrëfimin; prapëseprapë, u deshën përpjekje të mëdha që të futesha brenda tij. Më dhembte. Ishte hera e parë që qava gjatë xhirimit të një skene”.

Sevdija flet për copëzën kur Lumja merr pjesë në ditën e përkujtimit të të vrarëve gjatë luftës.

“Mu desh t’i them asistentes ta mbajë fokusin sepse më duhej të ikja nga kamera,” thotë ajo. “E bëmë atë skenë për filmin. Por ashtu ndodh me të vërtetë nëpër përvjetorë”.

Njëra pllakë përkujtimore ka mbishkrimin “Luljeta Kastrati (1974-1999)” si rikujtim i zymtë i motrës së vrarë të Sevdijes dhe Antonetës. Po ashtu shihet emri “Zana Kelmendi”, i cili është burimi i vuajtjes së Lumes, sepse vajza e saj 4 vjeçe ishte vrarë gjithashtu gjatë luftës.

– – –

Përvoja e luftës u bë pika fokale e nevojshme dhe e pashmangshme në thelbin e punës së Antonetës. Por ajo po ashtu e zhvilloi një dashamirësi për dokumentarët.

“Nuk desha të mbetem vetëm kalimtare rasti. Më duhej t’i komunikoja gjërat”, thotë Antoneta duke i kujtuar përvojat e hershme të punës me dokumentarë te Balkan Sunflowers.

Në vitin 2010 u shfaq një shteg i ri. Sevdija, e cila kishte qenë regjisore e fotografisë për të shumtën e veprave të Antonetës, po e bënte një ese pamore si detyrë gjatë studimeve në Institutin Amerikan të Filmit. Ajo i kërkoi të përfshihej motrës së madhe, e cila atëbotë po ashtu studionte në institutin e njëjtë në Los Anxhelos.

“E bëmë regjinë bashkë me [burrin] Casey dhe më pëlqeu fort procesi dhe mënyra se si e zhvillova imagjinatën. Procesi i shkrimit, xhirimit, redaktimit”, thotë Antoneta.

Projekti i quajtur “Ninulla” i kushtohet motrës së tyre të vrarë, Luljetës: në vitin 1999 gjatë luftës së Kosovës, një vajzë e re i shpëton një masakre në një shpellë malore dhe përjeton një ribashkim surreal me motrën e madhe.

Prej asaj kohe, Antoneta ka bërë regjinë për dy filma të tjerë të shkurtër të lidhur me luftën. “Empty Bucket” (“Kova Boshe”, 2011) ka në qendër një nuse të re kosovare që pushtohet prej maktheve të luftës dhe i nënshtrohet një trajtimi mistik për ta shpëtuar beben në bark.

Filmi i dytë i shkurtër, “She Comes in Spring” (“Ajo vjen në pranverë”, 2013) po ashtu lidhet me luftën, por këtë herë me fokus te dorasit: një ish-anëtar i forcave serbe, baba i moshës së mesme me vendbanim në një fshat serb, vizitohet nga një vajzë e re misterioze që e detyron ta zbulojë një sekret të groposur nga e kaluara e tij.

Antoneta Kastrati ende pushtohet nga përvojat e saj nga lufta në Kosovë, por e ka kanalizuar traumën personale në veprën më të fundit krijimtare. Foto: Majlinda Hoxha / K2.0.

“Zana” është filmi i saj i parë i metrazhit të gjatë, i cili vitin e kaluar siguroi nominimin e Kosovës për Oskar.

Prapë shfaqen makthet, një simbol i përsëritur në krijimet e saj, që tregojnë lidhjen mes jetës e punës së Antonetës dhe përvojave të saj për të rënë në pajtim me të kaluarën e luftës. Ajo dëgjoi shumë mishërime të traumës gjatë intervistave me gratë e rajonit të Pejës si pjesë e hulumtimit për filmin. 

“Ëndrrat i përjetoja, dhe ende kam ëndrra fort të rënda. Natyrisht që ky film është fiksion. Shumë gjëra në film janë fiksion. Ëndrrat janë realiteti. Në fakt, janë version i filtruar i tij”, thotë ajo. “Doja ta shfaqja këtë kontrast, pavarësisht përpjekjeve për t’i kapërcyer gjërat gjatë ditës — ëndrrat janë të pazbutshme dhe të gjalla”.

Në masakrën e dytë të Zahaqit, ku humbën jetën dy të dashurat e tyre, ishte prezente edhe një 11 vjeçe. Antoneta i kujton flokët e saj të gjatë e të verdhë, të pazakontë ndër fëmijët e tjerë të fshatit që kryesisht kanë flokë të errët. Ajo mendonte shpesh për këtë vajzë sa ishte duke e shkruar skenarin.

Vajza e vogël u plagos nga forcat serbe dhe më pas vdiq nga gjakderdhja e brendshme. Ajo u qëllua para së ëmës, e cila i shpëtoi masakrës.

“I kam dy çika. Dhe kjo është arsyeja përse desha ta bëj filmin prej këndvështrimit të nënës sime. Është diçka që s’mund ta kapërcej. Është diçka që s’mund ta pranoj”, thotë ajo. “Motra ime po ashtu u vra para nënës, e nëna jetoi gjysmë ore më gjatë se bija”.

Mohimi i dinjitetit si prind, të qenët të pambrojtur dhe të detyruar ta shohin vrasjen e fëmijëve të tyre, është rrëfimi i çnjerëzmit që Antoneta ka dashur ta sjellë në ekran qysh moti. 

“Në një situatë normale, njerëzit bëjnë gjithçka t’i mbrojnë fëmijët. Por lufta të bën pasive”, thotë ajo. “Paramendojeni të ndodhë kjo, dhe sa vështirë është të tentosh ta sjellësh një fëmijë tjetër në botë, siç ndodh me Lumen në filmin ‘Zana’”.

Për Antonetën, përfundimi i Lumes ishte i pashmangshëm.

“Lufta është shumë e egër. Është shkatërrim i plotë. Nuk krahasohet me asgjë tjetër”, thotë ajo. “Kur përjeton diçka në familje është shumë vështirë. Paramendojeni si ndihem për motrën dhe nënën, dhe vetëm mund ta marr me mend se si do të ndihesha po të ishin vajzat e mia”.

Prej shfaqjes së parë të filmit në shtator, Zana ka prekur mijëra shikues në Kosovë dhe në botë. Fshati i vogël sërish u kthye në qendër të vëmendjes, por tash po vendos një shtresë tjetër në kujtesën e njerëzve.

Episodi i tretë i tregimeve të Zahaqit flet për një fshat krenar ku u lindën dy artiste të mëdha.K

Imazhi i ballinës: Kolazh fotosh nga motrat Kastrati. Majlinda Hoxha / K2.0.