Kur isha i vogël, shpesh kuvendoja për identitetin tim me gjyshin nga ana e nënës. Ai vdiq në vitin 2018, në moshën 97-vjeçare. Sa ishte gjallë, gjithmonë mbante një plis të bardhë. Herë pas here e pyesja me kureshtjen dhe pafajësinë që vetëm fëmijët mund ta kenë: “Çka jemi ne, o gjysh?” Ai më përgjigjej gjithmonë me një gjysmë zëri, disi i ndrojtur: “Po, ashkali a po thonë… por para luftës, ne jemi shkruar shqiptarë”.
Kjo përgjigje, bashkë me peshën e kujtimeve nga kohërat e vështira të fëmijërisë, më shoqëron edhe sot. Diçka të ngjashme më pati thënë edhe axha i babës, me një dozë krenarie: “Ne gjithmonë kemi qenë myslimanë”. Kur doja të hulumtoja edhe më tej, e pyesja: “Po baba yt, çka ka thënë që jemi?” Aty fillonte një heshtje e gjatë, për t’u mbyllur sërish me përgjigjen: “Shqiptarë kemi qenë”.
Në Kosovë, çështjet që diskutohen në raport me komunitetet rom, ashkali dhe egjiptian, nuk dalin përtej kornizave të diskutimit mbi diskriminimin që këto komunitete hasin në jetën e përditshme. As ky diskutim, nuk bëhet duke marrë për bazë barrierat specifike për secilin komunitet. Në vend të kësaj, nevojat dhe sfidat trajtohen si të përbashkëta.
Përtej diskriminimit, këtyre komuniteteve, e në veçanti komunitetit ashkali në Kosovë, nuk u ofrohet hapësirë e mjaftueshme diskursive për të shkruar e për ta njohur më shumë vetveten.
Për komunitetin ashkali, dilema identitare është një çështje që ndërlidhet me historinë familjare; është një reflektim i përvojës kolektive të ashkalinjëve në Kosovë. Një komunitet që është luhatur mes emrave dhe etiketave të ndryshme, duke tentuar të gjejë vendin e vet në një shoqëri që shpesh refuzon ta pranojë.
Në Kushtetutën e Republikës së Kosovës, ashkalinjtë njihen si komunitet me të drejta të veçanta dhe me vende të rezervuara në Kuvend, pra një njohje zyrtare dhe ligjërisht e garantuar. Megjithatë, në realitet, kjo njohje kushtetuese shoqërohet me mungesë vullneti të njëmendtë për t’i kuptuar dhe trajtuar të drejtat e njërit prej komuniteteve më të ndërlikuara në vend.
Në praktikë, nga 10 vendet e rezervuara për komunitetet pakicë, sipas nenit 64 për strukturën e Kuvendit, vendi i katërt i jepet komunitetit me më shumë vota nga komunitetet rom, ashkali dhe egjiptian dhe jo komunitetit me numër më të madh të banorëve. Sipas statistikave të regjistrimit të popullsisë së vitit 2024, anipse numri i ashkalinjëve është më i madh se numri i banorëve romë e egjiptianë në Kosovë, vitet e fundit nuk e morën vendin e katërt në Kuvend. Kjo e bën njohjen ligjore më shumë simbolike sesa përmbajtësore.
Ashkalinjtë shpesh përfshihen në një kategori të përbashkët me romët dhe egjiptianët. Ata përfaqësohen me një yll të vetëm në flamurin e Kosovës, ndajnë një përfaqësues të përbashkët në Komisionin Qendror të Zgjedhjeve (KQZ) me rotacion, raportohen apo trajtohen së bashku si komunitet në dokumente strategjike, si dhe specifikat kulturore të tyre nuk përfshihen fare në tekstet shkollore.
Ndërkaq në raportet ndërkombëtare, ashkalinjëve shpesh u referohen si romë dhe vetëm në fusnotë përmenden si komunitet i veçantë. Kjo mënyrë e referimit i zbeh dhe i redukton ata në një kategori të përgjithshme, duke mos ua njohur identitetin e tyre specifik.
As vetë ashkalinjtë duket se nuk guxojnë të kërkojnë përgjigje të thelluara për historinë e tyre, aq më tepër kur merren parasysh presionet nga komunitetet tjera, për ta paraqitur komunitetin ashkali si rom apo egjiptian.
Ashkalinjtë pretendojnë se me egjiptianët janë vëllezër, por edhe këtu dinamikat politike dhe sociale i kanë ndarë, dhe në fakt, asnjëri nga dy komunitetet nuk i pranon plotësisht të tjerët si pjesë të vet.
Mënyra se si trajtohet komuniteti ashkali, nga aspekti ligjor, diskursiv e kulturor tregon se historia dhe identiteti i këtij komuniteti janë më të ndërlikuara nga sa duken në sipërfaqe dhe kërkojnë një qasje më serioze për ta kuptuar.
Pozicionimi historik i ashkalinjëve në Kosovë
Një pjesë e madhe e ashkalinjëve, në një lloj patriotizmi të heshtur, nuk flasin hapur për historinë e tyre etnike. Ata krenohen me atë që janë, edhe pse nuk e kanë të qartë se çfarë janë. Nuk është rastësi që komuniteti ashkali nuk ka njohuri të qarta për paraardhësit e vet 200-300 vite më parë, e as rreth prejardhjes apo historisë së vet kolektive. Në mungesë të studimeve të thelluara antropologjike dhe historike, shumë anëtarë të këtij komuniteti besojnë se rrënjët e tyre shtrihen në Persinë e lashtë, përkatësisht në territorin e sotëm të Iranit. Megjithatë, ky pretendim mbetet në sferën e legjendave dhe historisë orale, pasi nuk mbështetet në prova shkencore të dokumentuara.
Komuniteti ashkali është i lidhur historikisht me vetëpozicionimin strategjik në raport me kontekstin politik të Kosovës. Për dekada me radhë, një pjesë e madhe e komunitetit ashkali është vetëdeklaruar si pjesë e shumicës shqiptare, jo për ta mohuar identitetin e vet, por për të kontribuuar në fuqizimin numerik dhe politik të shqiptarëve në periudha vendimtare për të ardhmen e Kosovës, siç ishte koha e regjistrimit të popullsisë para luftës.
Në periudhën para luftës, veçanërisht në vitet e ’80-a dhe ’90-a, autoritetet jugosllave, dhe më pas ato serbe, përpiqeshin t’i paraqisnin shqiptarët si një “pakicë joautoktone” ose “emigrantë” në Kosovë, për ta paraqitur Kosovën si “tokë historike serbe” me të drejtë sovraniteti. Në negociata ndërkombëtare (p.sh. në raportet e dorëzuara te OKB ose në kontaktet me shtete të tjera), regjimi serb përdorte statistikat e falsifikuara, për të argumentuar se Kosova ishte kryesisht e banuar me serbë ose nuk kishte “shumicë shqiptare absolute”, duke minimizuar pretendimet e shqiptarëve për vetëvendosje. Në këto rrethana, deklarimi i ashkalinjëve si shqiptarë përbënte akt të vetëdijshëm solidariteti dhe sakrifice, sidomos në kontekstin e përdorimit politik të statistikave demografike nga pushteti serb, për të legjitimuar sundimin mbi Kosovën.
Pastaj, pas vitit 1999, me çlirimin e Kosovës dhe ndryshimin e realitetit politik, komuniteti ashkali filloi një proces të strukturuar të vetëdeklarimit dhe organizimit politik. Ky identifikim i ri u mirëprit dhe u mbështet fuqishëm jo vetëm nga faktorët ndërkombëtarë, përmes mekanizmave të përfaqësimit dhe mbrojtjes së të drejtave të komuniteteve, por edhe nga vetë faktori kombëtar i shumicës shqiptare. Kjo mbështetje krijoi kushte për afirmimin institucional të identitetit ashkali, çka u reflektua dukshëm edhe në përfaqësimin politik dhe shoqëror të komunitetit.
Heshtje dhe boshllëk diskursiv
Në vitin 2003, ashkalinjtë shpallën flamurin e tyre, një simbol i rëndësishëm i identitetit kolektiv. Flamuri, i ngjashëm me atë të Iranit, prej nga disa e lidhin prejardhjen e ashkalinjëve, mban një shqiponjë në vend të simbolit iranian, si shenjë e lidhjeve me Ballkanin dhe shqiptarët.
Flamuri, si simbol i një populli, nuk ka himn përkatës, që do ta kaliste më tepër identitetin kombëtar, në favor të një komuniteti që dëshiron të njihet për ekzistencën e vet. Ky është një tjetër shembull i mungesës së thellë të vetëdijes kolektive dhe i mungesës së mbështetjes institucionale në ruajtjen e diversitetit etnik.
Këto dinamika, të përbëra nga sakrificat identitare që i kushtuan shumë komunitetit ashkali, reflektojnë krizën më të thellë dhe, në të njëjten kohë, përpjekjen më dinjitoze të këtij komuniteti për njohje të vetvetes. Njëkohësisht, përmes njohurive lidhur identitetin e tyre, kulturën, gjuhën dhe historinë, ashkalinjtë filluan të kenë edhe dije më të shtuar mbi përperceptimin e të tjerëve për ta.
A mund të identifikojmë ndonjë përpjekje institucionale për të mësuar më shumë rreth këtij komuniteti? A kemi guxim të flasim hapur dhe t’i thellojmë njohuritë tona mbi diskursin, historinë, dhe identitetin e tyre? Përgjigja është një “jo” e madhe dhe kjo heshtje i shkakton shumë dëm shoqërisë si tërësi në radhë të parë, e sidomos komunitetit ashkali që vazhdon të mbetet i stigmatizuar.
Është absurde se si asnjë institucion, medie apo disiplinë shkencore në Kosovë nuk ka guximin të hapë debatin publik për ashkalinjtë, duke ndjekur një qasje serioze dhe profesionale. Ndoshta ekziston frika se një diskutim i tillë do ta sfidonte status quo-në ose do të nxiste tensione brenda komuniteteve rom, ashkali dhe egjiptian.
Në të njëjtën kohë, mungojnë studime shkencore të plota, simpoziume dhe hulumtime të mirëfillta për ta kuptuar kush janë ashkalinjtë me të vërtetë, cila është prejardhja e tyre apo çfarë trashëgimie kulturore kanë. Ç’është e vërteta, as përfaqësuesit e vetë ashkalinjëve nuk kanë kontribuuar me plotësimin e këtij boshllëku të dijes, në mënyrë që ta vendosin historinë e tyre në një nivel tjetër të të shkruarit, përtej narrativave të historisë orale.
Jemi të përkufizuar nga disa libra, autorët e të cilëve nuk kanë përgatitjen profesionale rreth historisë së komuniteteve. Këto libra shpesh mbështeten në rrëfime dhe narrativa që nuk janë as të dokumentuara si duhet. Kjo është padrejtësi e madhe: një komunitet i njohur dhe i përmendur në Kushtetutë, që mbetet pa histori të qartë, pa identitet të përkufizuar shkencërisht.
Ndërkaq, ky boshllëk diskursiv vetëm sa e thellon problemin. Nëse nuk e plotësojmë këtë boshllëk, humbasim mundësinë për t’iu dhënë ashkalinjëve vendin e merituar në histori dhe shoqëri.
A duhet të vazhdojmë t’i mbajmë ashkalinjtë në errësirë dhe të heshtim?
Pyetja “Kush jam unë?” ende nuk ka marrë përgjigje. Në fillim, këtë shkrim e nisa me pyetjen që ia shtrova gjyshit dhe axhës së babait tim, teksa unë vazhdoja të mbetesha i hutuar, me plot pyetje në kokë, pa përgjigje të qartë për identitetin tim.
Sot, kur i kthehem këtyre kujtimeve, kuptoj se heshtja e tyre nuk ishte mungesë e njohurive, ishte pasojë e një sistemi që nuk ua lejoi atyre të dinin më shumë për veten. Nga paraardhësit tanë trashëguam një identitet të paplotë: të qenit “ashkali”, por pa rrënjë të dokumentuara, pa histori të shkruar, e pa argumente shkencore që të na e përkufizojnë përkatësinë.
Kur mendoj se së shpejti, fëmijët e mi të vegjël, me sytë e tyre plot kureshtje, një ditë do të më pyesin “Baba, çfarë jemi ne?” frika më kapë. Sepse as unë, me gjithë bagazhin tim arsimor, nuk do të kem informacione të mjaftueshme për t’ua dhënë atyre një përgjigje të plotë. Do të mund t’u tregoj rrëfimet e gjyshit, të axhës, të babait… por nuk do të kem librat, studimet, apo dokumentet përmes së cilave do të mund t’ua kisha shpjeguar më me qartësi: “Ja, kjo është historia juaj”.
Por nuk duhet të jetë kështu. Shpresoj që derisa fëmijët e mi të rriten, Kosova jonë ta ketë guximin për të thyer këtë cikël të heshtjes. Sepse pyetja “Kush jam unë?” nuk duhet të mbetet mister. Ajo duhet të ketë përgjigje të dokumentuara dhe të debatuara hapur, në një mjedis ku përkatësia identitare respektohet nga të gjithë. Vetëm kështu fëmijët e mi dhe të gjithë ashkalinjtë e të nesërmes, do të mund të shprehin me krenari dhe siguri: “Këtu janë rrënjët tona, kjo është historia jonë”.
Në fund të fundit, Kosova është shtet i të gjithë qytetarëve të saj. Të gjithë duhet të ndihemi kosovarë dhe të jemi krenarë për këtë. Por është po aq e rëndësishme që ta mbajmë në mend dhe ta respektojmë atë që jemi – historinë, traditat dhe identitetin e secilit komunitet. Koha për heshtje ka mbaruar. Koha për përgjigje fillon tani.
Imazhi i ballinës: Ferdi Limani / K2.0
Dëshironi të mbështetni gazetarinë tonë? Anëtarësohuni në “HIVE” ose konsideroni një donacion. 