David Albahari, i lindur në një familje hebreje sefardike në Pejë, Kosovë në vitin 1948, u bë një nga shkrimtarët më të shquar serbë të fundit të shek. XX. Ai mori vlerësim të rëndësishëm ndërkombëtar për “Götz and Meyer” (1998), një roman post-modern rreth dhunës, obsesionit dhe Holokaustit, të cilin The Guardian e quajti “të papërmirësueshëm, i fuqishëm në mënyrë mahnitëse”.
Pasi ndihmoi në evakuimin e popullsisë hebreje nga Sarajeva e rrethuar në fillim të viteve të ’90-ta, si kryetar i Federatës së Komunave Hebraike të Jugosllavisë, Albahari iku nga dhuna e Jugosllavisë së Milošević në vitin 1994 për në Kanada, ku jetoi deri në vitin 2012. Ai vdiq më 30 korrik 2023 në Beograd.
Ellen Elias-Bursać, përkthyesja në gjuhën angleze e “Götz and Meyer” së bashku me vepra të tjera të Albaharit, e kujton marrëdhënien e saj letrare 25-vjeçare me shkrimtarin.
Kur humbëm David Albaharin, në fund të korrikut, e gjeta veten duke menduar për pothuajse dhjetëra herat kur unë dhe ai u takuam personalisht gjatë 25 viteve sa kam përkthyer romanet dhe tregimet e tij në anglisht. Gjëja e parë që admirova në punën e tij ishte përkushtimi i tij ndaj post-modernizmit. Prodhimi letrar i Jugosllavisë së viteve të ’70-ta dhe ’80-ta u mbizotërua nga letërsia artistike me prirje të fortë politike, shumica e saj duke ndjekur një estetikë me ankesa, që synonte të nxirrte në shesh sekretet e mbuluara prej kohësh të Jugosllavisë së Titos, me përqendrim në çështje, të tilla si përvojat e të burgosurve në kampin e burgut të ishullit Goli dhe mizoritë partizane në fund të Luftës së Dytë Botërore.
Në vend të kësaj, David ishte i interesuar për trillimin/fiksionin si art, në shqyrtimin e kufijve të gjuhës dhe fjalëve. Një herë, në një intervistë për revistën online “Words Without Borders”, ai tha: “Njerëzit vazhdojnë të më thonë se post-modernizmi ka vdekur. Gjithmonë u them: ‘Por unë jam gjallë!’ Me të vërtetë e mendoj veten si shkrimtar post-modern i vdekur”.
Për herë të parë u takuam në Beograd në vitin 1988. Kisha hasur në tregimin e tij të shkurtër, “Moja žena ima svetle oči” (më vonë i përkthyer si ” My Wife Has Light Eyes”), [shqip: Gruaja ime ka sy të ndritur]. Në atë kohë jetoja në Zagreb dhe punoja si përkthyese e pavarur. Më la përshtypje mënyra se si ndërthurte zënkat mes një bashkëshorti dhe një bashkëshortjeje, në prag të divorcit, me përsiatjet mbi natyrën e letërsisë, të mbushura me humorin dhe lojën e ndjeshmërisë së tij post-moderne.
Historia më dukej aq freskuese, saqë i shkrova për ta pyetur nëse mund ta përkthej veprën e tij në anglisht. Ai e pranoi mesazhin tim ngrohtësisht dhe shumë shpejt u takuam në Qendrën e Komunitetit Hebre në Beograd, ku angazhohej në mënyrë aktive atëbotë. Jo shumë kohë pas takimit të parë, të dy u larguam: unë me familjen time për në Boston prej nga vij dhe David me familjen e tij për në Calgary, Kanadë, kështu që komunikimin tonë të vazhdueshëm e mbajtëm kryesisht përmes email dhe letrave. Takoheshim rrallë.
Në vitin 1994, kur mbërriti për herë të parë në Kanadë, David u ftua të merrte pjesë në një rezidencë në Qendrën e Artit “Banff”, në një park kombëtar spektakolar në mes të Maleve Shkëmbore Kanadeze. Ai ma dërgoi me faks një tekst që kishte shkruar për ta prezantuar në rezidencë, ku kishte trajtuar disa nga përvojat e tij të bartjes së luftërave jugosllave me vete sa ishte në Kanada, ndërsa unë ia dërgova me faks përkthimin tim. Një fragment:
…Në katin e parë dhe një pjesë të të dytit ndodhej libraria lokale. Kur e zbulova atë, ditën time të dytë në Banff, lexova nga afër raftet me libra me prozë dhe poezi dhe, sipas zakonit, i nxora librat që doja t’i kisha. Pastaj, një nga një, i vendosa përsëri në raftet ku i kisha gjetur. Pjesa tjetër e librave tashmë kishte filluar të zgjerohej, duke mbizotëruar hapësirën e sapo boshatisur, por unë isha këmbëngulës, e përsërita këtë ritual, të cilin e kam zhvilluar gjatë dy-tre viteve të fundit, duke ia mohuar vetes çdo mundësi për të sjellë në shtëpi libra nga udhëtimet.
U desh lufta që të kuptoja kotësinë e gjithë pasurisë; me gjithë synimet e mia për të ‘shtegtuar i lirë si zog’, kisha grumbulluar sende, mblodha, u ngjita pas gjërave si larva që ngjitet në një gjethe, por kur përshëndeta refugjatët/et hebrenj/e nga Sarajeva, secili/e foli për librat ‘e tij’, nga dëshpërimi duke menduar se ‘këmba e dikujt tjetër’ po i shkelmonte apo ‘duart e dikujt tjetër’ po i hidhnin në flakë.
Gjatë 18 viteve të tij në Kanada, David shkroi një seri romanesh, njëri prej të cilëve, “Globetrotter”, zhvillohet në Banff. Në vitin 2011, mora pjesë në një rezidencë në të njëjtën Qendër të Artit në Banff dhe David u ftua të më bashkohej për pesë ditë. Projekti im i rezidencës ishte përkthimi i romanit “Globetrotter”, kështu që bashkë kaluam kohë aty duke shtjelluar mjediset e romanit. Gjersa ndodhej aty, ai shkroi një ese tjetër, të cilën e përktheva aty për aty dhe e lexuam për përkthyesit dhe autorët e mbledhur, ai në serbisht, unë në anglisht:
Përkthyesit e Banff
Sapo mbaruan me përkthimin e çdo gjëje që ishte për t’u përkthyer në Banff, përkthyesit Banff, të njohur më mirë si “Grupi 25”, u nisën drejt lindjes. Gjatë rrugës ata përkthyen gjithçka që panë: përkthyen drerin në buall, turistët japonezë në një aborigjen të fisit Blackfoot, kryetarin e bashkisë së Calgary në Chief Sitting Bull, [shqip: Demi kryesor i ulur]. Ketrat në të gjitha gjuhët mbetën të njëjta, si dhe fjalët: kafaz, kikirikë, dashuri dhe komunizëm.
Deri atëherë përkthyesit kishin arritur në Bregun Lindor të Amerikës së Veriut dhe këtu, për herë të parë, u përballën me seriozitetin për rolin e tyre në botë dhe në jetë. Ishte lehtë të ishe përkthyes në Banff, por si, tani, t’i përkthej peshqit në pulëbardha, kripën në jod, nëndetëset gjermane në kabllo optike dhe faqet e skuqura të vajzave sapo të rritura, në ëndrrat e para që do t’iu skuqnin fytyrat edhe më shumë?
S’mund ta kishe asnjë ndihmë këtu nga anglishtja e vjetër, sanskritishtja dhe gjuhët kelte. Dashuria është e papërkthyeshme, nëse nuk zëvendësohet me energji të pastër, si p.sh.: valët që përplasen në gishtat e këmbëve të përkthyesve Banff. Përkthyesit janë të zbathur pasi ndërkohë kanë mësuar se që një përkthim të jetë i mirë duhet të ketë përvoja të dorës së parë ose të këmbës së parë, këmbët e tyre duhet ta ndiejnë baltën e tokës së pari nëse duan ta shohin më vonë shkëlqimi i yjeve, ka një rend që kundërshton përkthimin dhe të papërkthyeshëm janë, një frymë apo një rrahje zemre ose ai tingull i butë kur dhëmbi godet dhëmbin, në fund të një puthjeje të parë.
Teksa po punoja për përkthimin e romanit të tij “Leeches”, [shqip: Shushunjat], vizitova Zemunin, pjesën e Beogradit ku ai u rrit, e pajisur me udhëzimet e Davidit. Ai nuk ndodhej në Serbi në atë kohë, por më dërgoi sugjerime se ku mund të shkoja për t’i parë oborret dhe rrugët që ai përshkruan në roman. Në një vizitë të mëvonshme, pasi u kthye, më çoi në një shëtitje përgjatë në Zemun, përgjatë brigjeve të Danubit. Gjatë shëtitjes folëm për veprën e tij në “Today is Wednesday”, [shqip: Sot është e mërkurë], një nga disa romane që botoi pasi u kthye nga Kanadaja në Serbi.
Romani rrëfehet nga këndvështrimi i një të riu që po kujdeset për të atin që ka sëmundjen e Parkinson. David vuante nga sëmundja Parkinson për shumë vite gjatë asaj kohe dhe djali i tij, Nathan, jetonte me të në Zemun dhe kujdesej për të. Dhembshuria e këtij projekti ishte posaçërisht prekëse për mua — mënyra se si ai zgjodhi ta vinte veten në pozicionin e djalit që merrej me babanë plak, të sëmurë e rraskapitës. David më rrëfeu gjatë asaj shëtitjeje se njëri nga gjërat e tij të preferuara tani që ishte kthyer, ishte të shfaqej pa paralajmërim në leximet që mbaheshin nga shkrimtarët/et e rinj/reja, ashtu që prania e tij të shërbente si miratim për punën e tyre.
Hera e fundit që e pashë ishte në vitin 2017 kur David, Nathan dhe unë hëngrëm darkë së bashku në banesën e tyre në Zemun. Ai më tregoi atëherë për netët e filmave që kishte organizuar, kur dikush gjente një kopje të një filmi të mirë dhe shoqëria vinin aty, ku sillnin ushqim dhe gjallëri dhe të gjithë e shikonin filmin së bashku. Nëse për të dalja nga shtëpia u bë çdoherë e më e vështirë, ai ftonte komunitetin e tij në shtëpi.
Ka shumë aspekte të pesë romaneve dhe dy përmbledhjeve me tregime të tij, të cilat i kam përkthyer (nga opusi i tij i bujshëm me gjashtëmbëdhjetë romane dhe nëntëmbëdhjetë përmbledhjesh tregimesh të shkurtra, si dhe drama, tregime për fëmijë, ese dhe përkthime) me shumë dëshirë që nga viti 1988, por një nga stilet e mia të preferuara të tij ishte mënyra se si ai vendoste shkëmbime grindjesh midis personazheve të tij, si burri dhe gruaja në tregimin e tij të parë që ia përktheva. Dubravka Ugrešić dikur komentoi se edhe ajo u intrigua nga mënyra se si zhvillohen këto biseda në romanet dhe tregimet e David. Jam shumë e sigurt se kapitulli i dytë, “A Balancing Art” [shqip: Një Art Balancues], në romanin e saj “Fox”, [shqip: Dhelpra], ishte shqyrtimi i saj për të njëjtin stil, e frymëzuar nga David.
David Albahari na ka lënë një trashëgimi të pasur: sensin e tij të mprehtë të humorit, bujarinë dhe ngrohtësinë e tij, angazhimin e tij të thellë ndaj artit të të shkruarit dhe përpjekjen e tij të palodhur për të krijuar, pavarësisht vështirësive të shumta që sëmundja Parkinson ia impononte. Pasi kalova kaq shumë vite duke përkthyer prozën e tij, jam e emocionuar dhe e lehtësuar kur zbuloj se zëri i tij është ende i gjallë në veshin tim të brendshëm. Ju, po ashtu, mund ta dëgjoni atë. Disa vjet më parë, “Asymptote Journal” botoi njërin nga tregimet e Davidit, “Trash is Better”, [shqip: Plehrat janë më të mira]. Botimi inkurajon shkrimtarët/et që ta regjistrojnë veten duke lexuar tekstin e tyre dhe David e bëri këtë. Tash që ai është larguar, është diçka veçanërisht e çmuar që ende mund ta dëgjojmë zërin e tij.
Përkthimet e titujve janë bërë nga K2.0 për ta ndihmuar lexuesin/en dhe si të tilla, nuk janë përkthime zyrtare.
Imazhi i ballinës: Das blaue Sofa / Club Bertelsmann via CC.
