“Edhe ne jemi si gratë tjera”
Gratë me aftësi të kufizuara fizike në betejë me padukshmërinë në shoqëri e spitale.
Kur i caktuan terminin për ta bërë PAP testin, Bukurije Shatri, 51-vjeçare, personelit mjekësor u tha “Mos më pritni”. Jo pse nuk i përshtatej koha a data e as pse nuk i duhej ta bënte ekzaminimin, që shërben për të identifikuar sëmundje të mundshme të qafës së mitrës. Shatri, të cilës i duhen patericat për të lëvizur, nuk deshi të kthehej për këtë ekzaminim më në atë spital, ku kishte marrë më shumë dhimbje sesa shërim.
“Zonjë, zhvishu e hyp qaty”, i kishin thënë punonjësit shëndetësorë herën e fundit, por pamja e shtratit të lartë ia kishte bërë me dije se përballë e kishte një mision të vështirë. “Gjinekologjia është në kat të tretë. Me qata shtretër, pa lift”, thotë Shatri. “I thashë jo qaty nuk mundem, se le që po lëndohemi fizikisht, nuk po mundemi në ata kreveta. Edhe e lashë. Mbeta pa e bë PAP testin”.
Vizitat në spital i ka reduktuar veç për situatat kur ato i janë bërë të pashmangshme. Kjo sidomos kur e mendon se duhet ta bartin, se shkallët s’i ngjet dot. “Më lëshon shpirti. Me të kapë dikush, vështirë është, në vetvete. Edhe burri kur më ndihmon diçka, them ‘iu bëra gajle’”, thotë ajo. Tash, brengat shëndetësore i trajton me çajëra bimorë e antibiotikë.
Përballja e ashpër me përvojën në spital ka bërë që edhe Resmije Rrahmani, 43-vjeçare nga Prizreni, të ketë frikë dhe të mos shkojë asnjëherë për kontrolla të rregullta gjinekologjike në spital. Frika e saj nuk lidhet me anekdotat e zakonshme për drojën nga gjilpërat, as me rrëfime që i ka dëgjuar prej të tjerëve. “Kam hezitu se e di qysh janë ata shtretër, janë të tmerrshme, të vjetra. Qysh me shku unë, në atë tavolinën që është dy metra lart”, thotë Rrahmani.
Rrahmani prej moshës 7-vjeçare jeton me distrofi muskulare dhe lëviz me karrocë, diçka që iu desh t’ia tregojë një radiologu, kur po priste ta bënte incizimin e cistave. “Kur ka ardhë mjeku, më ka bërtitë: ‘a i vesh ato këpucë edhe në shpi a? A shtrihesh në shtratin tënd me ato këpucë? Heqi këpucët’’’, kujton Rrahmani takimin me radiologun. “‘Doktor’”, i thashë, ‘këpucët e mia janë më të pastra se ju, se unë nuk eci, jam në karrocë’”.
“Nuk mujsha [të çohem në këmbë] e tani u deshke me çikën, çikën e vëllait dhe një kojshi, se motrat nuk dijshin qysh me m’kapë a çka me m’bë”, thotë Rulani, kur iu desh të bënte një mamografi.
Edhe Rrahmani në vend të përcjelljes së gjendjes e në vend të marrjes së këshillave prej profesionistëve shëndetësorë, infeksionet i trajton me çajëra bimorë. Për të, kjo është më e lehtë sesa të përjetojë dhimbjet e mavijosjet, që i merr nga bartjet duar më duar, karrocë—veturë—karrocë, karrocë—shtrat—karrocë, kat pas kati.
Ndërkohë, Lumnije Rulani, 50-vjeçare nga Kamenica, që viteve të fundit jeton në Gjilan, as që do ta shohë pragun e repartit të gjinekologjisë, që prej kohës kur u bë nënë, 17 vjet më parë. Megjithatë, ajo në vitin 2021 u diagnostikua me kancer në gji e në vitin 2022 me kancer në mitër, diagnoza këto që ia kanë bërë të pamundur shmangien e spitaleve, sidomos atyre private, që i zgjedh për shkak të qasjes më të lehtë fizike.
Vetë diagnostikimi me sëmundjet e vështira me të cilat përballej përditë ishte tepër e rëndë për të — ia shtoi kontrollat e rrjedhimisht përballjen me spitalet e paqasshme. Një mamografi, që zakonisht merr disa minuta e që është kontrollë që rekomandohet për gratë në moshën e Rulanit e që tash është kontrollë e domosdoshme për të, iu shndërrua në odise të tërë.
Së pari, hyrja në minibusin mobil, të cilët promovohen si mënyrë për të inkurajuar testimin e hershëm të grave, ishte e vështirë për shkak të mungesës së rampës. Pas kalimit të kësaj sfide, ajo u përball me tjetrën — mamografia mund të bëhej vetëm duke qëndruar në këmbë. Rulani lëviz me karrocë. “Nuk mujsha [të ngritem në këmbë] e tani u deshke me çikën, çikën e vëllait dhe një kojshi, se motrat nuk dijshin qysh me m’kapë a çka me m’bë”, thotë ajo. As sot ajo nuk mund ta bëjë mamografinë, që është qenësore për ta përcjellur gjendjen.
Për t’i trajtuar kancerin në gji e mitër, Rulanit iu desh të shkojë shpesh në spitale, përfshirë Qendrën Klinike Universitare të Kosovës (QKUK) — vizita të cilave ajo u përton. Këtë përtesë ia kanë ushqyer jo vetëm infrastruktura e dobët e shtretërit e lartë, por edhe qasja e personelit shëndetësor. “S’mundesh me ua paramendu fytyrat, gjithmonë sa herë shkon, i ke dy lëndime: një të sëmundjes tënde dhe një prej fytyrave të tyre, atë shpirtërore”, thotë Rulani.
Edhe spitali i afërt në qytetin e Gjilanit është i largët e i paqasshëm për të. “Kur kam shku në kontrollën e parë, krevati ka qenë shumë i lartë dhe u deshtë dy veta me m’kapë”, thotë Rulani. “Jam ndi boll keq, se gjithmonë kur hasim në këso probleme, është boll e vështirë edhe emocionalisht se gjithmonë duke u varur prej dikujt. Ajo të dhemb”.
Përballë dhimbjes fizike e emocionale, të shkaktuar prej pengesave infrastrukturore e trajtimit të padinjitetshëm, që ushqehet prej harresës institucionale e pabarazisë shoqërore, gratë me aftësi të kufizuara fizike, çdo ditë, përfshirë kur kanë nevojë për shërim, vendosen përpara një mali vështirësish, të cilat shpesh bëhen të pakapërcyeshme.
Të mohuara prej shoqërisë
Përpara se të mbërrijnë në spital, gratë me aftësi të kufizuara përballen me paragjykim e shtypje të dyfishtë kur është fjala për shëndetin e tyre seksual e riprodhues, në familje, rreth e shoqëri. Të tri gratë me të cilat foli K2.0, tregojnë për rezistencën e fuqishme që e kanë përjetuar nga rrethi kur kanë provuar të flasin për shëndetin riprodhues e seksual, planet për të pasur fëmijë, planet për lidhje a martesë.
Rrahmani, beqare, thotë se kur ka qenë më e re ka menduar për jetën seksuale, shëndetin riprodhues e seksual, martesën, të pasurit fëmijë, por nga ai mendim ka hequr dorë për shkak të gjendjes së saj dhe për shkak të mentalitetit. “Kurrë nuk kemi folë në familje, e nuk e kam pasë lirinë me u shpreh që dua të martohem ose diçka, veç në shaka këto sende. Kur e kemi folë, ka qenë veç me shaka. ‘Po qysh ti, ashtu’”, thotë ajo. Në anën tjetër, Shatri, thotë se kur kishin marrë vendim të martoheshin, tani bashkëshortit të saj, i kishin thënë “Pse e more këtë invalide, veç për me i dhanë bukë, se kjo s’ka me lindë”.
Gratë dhe përgjithësisht njerëzit me aftësi të kufizuara përballen me stigmë lidhur me lidhjet romantike, përmbushjen emocionale e seksualitetin e tyre. Hulumtime të gjerësishme kanë vërtetuar se pyetjet si “Po qysh ti?” janë të shpeshta dhe se ekziston një paragjykim i gjerë shoqëror se gratë me aftësi të kufizuara nuk kanë të njëjtën ndjeshmëri, gjë që, po ashtu nuk qëndron. Këto qëndrime mund të cenojnë jetën e njerëzve me aftësi të kufizuara, jo vetëm kur fjala është për perceptimin e tyre për veten, por edhe mund të ndikojë në qasje më të kufizuar kur është fjala për informacion mjekësor dhe kujdes ndaj shëndetit seksual e edhe mund të ndikojë në shtimin e vështirësive për të gjetur partnerë a për të nisur familje.
Këto paragjykime, Rulani thotë se ndikuan që lidhja e saj romantike të ndërprehet. Ajo tregon se të njëjtat, po ashtu kanë ndikuar që ajo ta paragjykojë edhe veten. Ajo thotë se sa herë ndaj saj ka treguar interesim ndonjë burrë, që nuk ka qenë në karrocë, i ka thënë “He a të ka mbetë naj numër pa mbushë a çka?”. “Pra, unë e kam paragjyku veten gjithmonë’”, thotë ajo. Por, përkundër dyshimeve të saj, ata kishin krijuar lidhje dhe kishin planifikuar të kishin fëmijë. Këtë lidhje Rulani tregon se e kundërshtonin fuqishëm familja e tij, por që ish-partneri i saj ishte gjithnjë i sigurt se kjo nuk do ta ndikonte raportin e tyre.
“Po këtu nuk të lë rrethi, paragjykimet, edhe ashtu ndodhi në fund”, thotë ajo. Lidhja u shua sapo ajo mbeti shtatzënë. “Ka ardhë [ish-partneri] e më tha ‘ndash mbaje, ndash hjeke fëmijën se unë nuk marr përgjegjësi, s’muj shkaku i familjes’”, tregon Rulani për ngjarjen, e cila thotë se ia rrënoi botën.
Pas kësaj, atë s’e pranuan as familja ku ishte rritur. “‘Pa e hjekë fëmijën, s’ke çka lypë në shpi’”, thotë ajo se i kishin thënë pas ndarjes. Me vendimin që ta mbajë fëmijën, që nuk ia pranoi as partneri e as familja, Rulani, pa kulm mbi kokë, për javë të tëra kishe fjetur në dyqanin e saj të rrobaqepësisë, pastaj në strehimore, derisa arriti të mbledh pak para për ta marrë me qira një shtëpi për të dhe vajzën e saj. “75 euro i kisha të ardhura. Marojsha xhempera dhe e sigurojsha qiranë. Punojsha prej shpisë se nuk kisha kujt me ia lanë vajzën”, thotë Rulani,
Në një kontekst ku përjashtimi i grave vazhdon të mbetet i kudondodhur, gratë me aftësi të kufizuara shtypen tutje dhe sikur nuk u njihet as të qenit gra.
Luljeta Demolli, nga Qendra Kosovare për Studime Gjinore, konsideron se dukshmëria e grave me aftësi të kufizuara është tepër e vogël. “Ne kemi vizitu gra më herët, ku i fsheh edhe familja dhe obligim i shtetit është me shku derë më derë dhe me e ditë çdo adresë”, thotë Demolli, duke shtuar se lëvizja për të drejtat e grave në Kosovë nuk është e hapur mjaftueshëm sepse nuk e ka ekspertizën. “Ka pak organizata të specializuara për këtë çështje dhe nuk është e mjaftueshme me u marrë dhe nuk i kanë as kapacitetet dhe ekpertizën për me i trajtu problemet e tyre”, thotë ajo.
Diskriminimi ndaj grave me aftësi të kufizuara lidhur me shëndetin seksual e riprodhues zgjerohet prej hapësirave private, duke dalur edhe në ato publike, siç janë spitalet.
Tri gratë me të cilat K2.0 foli, rrëfejnë histori se si edhe personeli mjekësor nuk i ka konsideruar si të denja për të pasur lidhje, lindur fëmijë, si ata nuk kanë komunikuar me to, por me kujdestarët/et, përcjellësit/et e tyre, duke shpërfillur praninë e tyre plotësisht.
Shatri tregon se dy vajzat e para i ka lindur sa ka qenë ende në karrocë, kurse që pas moshës 24-vjeçare kur kishte bërë një operacion, lëviz me paterica. Kur kishte shkuar për ta lindur vajzën e saj të tretë, thotë se personeli mjekësor ishin përpjekur ta vendosnin në shpinë në shtrat. Për shkak të gjendjes së saj dhe operacionit që kishte pasur, kjo ishte e pamundur për të dhe kur kishte provuar t’u tregonte, ajo thotë se në spital i thanë “Hajde bre, me kanë që ia kishe ditë shpirtit tënd, s’kishe mbetë shtatzënë, me lindë çikën e tretë”. Teksa vajzën e lindi para shumë viteve, ajo thotë se edhe tash qasja vazhdon të jetë e njëjtë. “I kqyrin dokumentet me habi, ‘ti familje?’”, kujton ajo një përvojë të përsëritur.
Ngjashëm, në lindjen e parë të saj, në spitalin e Gjilanit i ishin drejtuar Lumnije Rulanit. “Ih, o zot, ti shtatzënë a? E qysh ki me bo moj ti, e qysh e rritë?”, ishte mënyra se si e pritën Rulanin në spital.
Ndërsa për Rrahmanin nga Prizreni, është shndërruar në betejë që asaj t’i mundësohet të flas vetë për dhimbjet e veta. ‘’Unë shkoj për dhimbjet e mia, ata drejtohen te motra ime. Qysh e ka emrin, çka ka dhimbje?… Unë iu them ‘hello, unë jam këtu’. Gjithmonë ua kam tërhequr vërejtjen se unë di të flas dhe unë i kam dhimbjet”, thotë Rrahmani.
Midis këtyre rrethanave që përpiqen t’ua ngushtojnë jetën përditë, këto gra sërish i gjejnë hapësirat për të kultivuar kurajon e guximin, që u duhet për t’i kapërcyer pengesat. ‘’Oj gra, çojeni zërin, mos vuani për marre, ecni e lypni të drejtat e juaja’, thotë Shatri.
Rrahmani, që e sheh shtetin duke mos u ofruar përkrahje, vazhdon të ftojë për solidaritet shoqëror. “Edhe ne jemi si gratë tjera. Nevojë, dëshirë e ndjenja kemi, si gratë tjera. Duhet edhe gratë tjera me na mbështetë e shoqëria e tërë”, thotë ajo, me shpresën se të tjerët do t’i shohin e trajtojnë ato për atë që janë, gra të barabarta.
Spitale përjashtuese
Një tjetër formë diskriminimi ndaj grave me aftësi të kufizuara kur është fjala për qasje të barabartë në kujdes për shëndetin seksual e riprodhues janë pengesat infrastrukturore nëpër spitalet e Kosovës.
Megjithëse aftësia e kufizuar është një prej grupeve të mbrojtura me Kushtetutë, Ligj për Mbrojtjen nga Diskriminimi dhe qasja e plotë dhe dhe e lehtë për personat me aftësi të kufizuara është një prej parimeve mbi të cilat është shkruar Ligji për Shëndetësi, realitetet dhe përvojat e këtyre grave nëpër spitale tjetërçka — atyre u mohohen të drejtat.
Një ditë shtatori, K2.0 qëndroi me Rulanin gjatë tërë kohës sa ajo po provonte të hynte e shtrihej në shtratin për ekzaminim në Repartin e Gjinekologjisë në Spitalin e Përgjithshëm Rajonal në Gjilan. Rulani zbret nga taksi dhe vetëm me ndihmën e shoferit të taksit, që e shtyen përmes një pjerrine jashtë standardeve e pa mbrojtëse anash.
Pasi kaloi sfidën e parë të hyrjes në spital, në dhomën e ekzaminimit, Rulani po priste, e gatitur për ta pushtuar lartësinë e shtratit të vjetëruar, me një leckë të gjelbër vrima-vrima poshtë tij. Gjinekologia Hamide Pireci bashkë me një infermiere e kapën për dy krahësh — mënyra e vetme e ngjitjes në shtrat. Fytyra e vërenjtur e Rulanit tregonte gjithçka. Shtrati në atë dhomë ekzaminimi nuk ishte shtrat hidraulik, të cilëve mund t’u përshtatet lartësia varësisht nga nevoja.
E mbushur frymë, qëndroi në shtratin statik për pak sekonda, për ta rimarrë veten nga lodhja prej misionit, që kërkoi forcën e tri grave. “Ne fizikisht duhet me i hypë, fizikisht duhet me i zhdrypë”, thotë Pireci, e cila qe më shumë se 20 vjet ushtron profesionin e saj.
Nevoja që të llogarisë gjithnjë në dikë tjetër për ta vendosur në shtrat e rëndon tutje emocionalisht e fizikisht Rulanin. “Pickimet ndodhin gjatë bartjes. Ndoshta më lehtë e kam vetë me bë diçka se e di mënyrën qysh, se dikush që të kapë, nuk dinë se nuk ka njerëz të trajnuar. E diskriminuar jam ndier shumë”, thotë ajo.
Spitali i Përgjithshëm Rajonal i Gjilanit është veç një prej spitaleve rajonale të Shërbimit Spitalor dhe Klinik Universitar të Kosovës (ShSKUK), që janë shndërruar në hapësira ku gratë me aftësi të kufizuara nuk gjejnë shërbime e as shërim pa pengesa. Në Kosovë janë gjithsej shtatë spitale të përgjithshme rajonale, përkatësisht spitalet e Pejës, Gjilanit, Gjakovës, Prizrenit, Vushtrrisë, Ferizajit dhe Mitrovicës. Në Prishtinë shfrytëzohet Qendra Klinike Universitare e Kosovës (QKUK). Këto shtatë spitale, janë institucione shëndetësore të nivelit dytësor që përbëjnë ShSKUK.
Ndër pengesat tjera infrastrukturore, si pjerrinat a mungesa e tyre, mungesa e ashensorëve e ashensorët e vjetëruar, një prej më të rëndave është mungesa e shtretërve hidraulikë për ekzaminime gjinekologjike dhe obstetrike. Kjo mungesë, anipse është evidentuar disa herë, vazhdon të mos adresohet.
Në fund të vitit 2021, organizata HANDIKOS, që për qëllim ka arritjen e zbatimit të të drejtave dhe përmirësimin e standardeve të jetesës së personave me aftësi të kufizuar në Kosovë, në bashkëpunim me Zyrën për Qeverisje të Mirë në Kosovë dhe organizatat e tjera partnere, përgatiti kalendarin e aktiviteteve për vitin 2022, vit që Qeveria e Kosovës e kishte shpallur si vit të aftësisë së kufizuar. Ky kalendar përmbajti aktivitete, të cilat parashiheshin të realizoheshin brenda vitit 2022 nga institucionet në bashkëpunim me organizatat jo-qeveritare, që punojnë në fushën e mbrojtjes së të drejtave të personave me aftësi të kufizuara. Një prej aktiviteteve ishte pajisja e spitaleve me shtretër hidraulikë. Institucioni i renditur për ta realizuar këtë aktivitet ishte Ministria e Shëndetësisë (MSh).
Ndërkohë, në raportin përfundimtar të HANDIKOS rreth realizimit të këtyre aktiviteteve, për aktivitetin për pajisjen me shtretër shkruhet se përtej identifikimit të nevojës për 20 shtretër nga grupi punues “më tutje gjatë vitit 2022 asnjë veprim nuk është ndërmarr nga MSh për të realizuar aktivitetin”.
Sanie Kiçmari, udhëheqëse e Divizionit për të drejtat e qytetarëve në kujdesin shëndetësor, thotë se çështja ka mbetur te ShSKUK. “Kemi pasë një varg takimesh me drejtoreshën e ShSKUK, ish-drejtoreshë tash, e cila na ka premtu, e ka dhënë zotimin se do ta planifikojë për vitin tjetër në buxhetin e ShSKUK për blerjen e këtyre shtretërve”, thotë Kiçmari. “Nuk guxoj me mendu që dikujt nuk i jepet shërbimi shëndetësor’’.
Po ashtu, institucioni i Avokatit të Popullit, gjatë vitit 2022 nxori një raport ex-oficio drejtuar institucioneve përgjegjëse për t’u siguruar qytetarëve të Kosovës qasje në të drejtën në shëndet seksual dhe riprodhues. Raporti konstaton se nëpër institucione shëndetësore, gratë me aftësi të kufizuara përballen me vështirësi të natyrave të ndryshme, shpeshherë diskriminuese për shkak të aftësisë së kufizuar. Avokati i Popullit i drejtohet ShSKUK me rekomandim që të ndërmarrë veprime “të menjëhershme për blerjen e karrigeve adekuate, shtretërve për kontrolle gjinekologjike dhe lindje për persona me nevoja të veçanta në klinika obstetrike gjinekologjike dhe për të gjitha spitalet rajonale në vend’’.
Kur K2.0 kontaktoi Zyrën e Drejtorit të Përgjithshëm të ShSKUK, Elvir Azizi, rreth asaj se ku ka mbetur procesi i blerjes së shtretërve, u përgjigjën me “Drejtojuni spitaleve rajonale”.
Mirëpo, spitalet rajonale vazhdojnë të mos kenë shtretër hidraulikë. Hasan Arzaollxhiu, drejtor mjekësor në Spitalin e Prizrenit, thotë se në spitalin që ai drejton “nuk ka kurrfarë dallimi ndërmjet pacientëve, qoftë ata që nuk kanë nevoja specifike, apo ndërmjet atyre që kanë nevoja specifike për shërbimet e tyre”. Ai po ashtu thotë se ashensorët janë të vjetëruar, por funksionojnë. “Jemi në fazën e ndërrimit të dy liftave që janë kyç, për qasje edhe në kirurgji edhe në gjinekologji”, thotë ai.
Ndërkohë, Rrahmani nga Prizreni, e cila shtretërit i quan “të tmerrshëm, të vjetër”, tregon se kur ka pasur dhimbje, qasja në spital ka qenë gjithnjë e vështirë. “Ose lifti nuk punon, ose nuk ka aparatura”, thotë ajo.
Arzoallxhiu përkundër që thotë se është i vetëdijshëm se tavolinat janë statike dhe ashensorët e vjetëruar, thotë se nuk ka pranuar ndonjëherë kërkesa nga reparti gjinekologjik dhe ai obstetrik, e as ankesa zyrtare nga gratë me aftësi të kufizuara që nuk kanë marrë ndonjë shërbim shëndetësor që kanë kërkuar.
Poshtë zyrës së Arzoallxhiut, gjendet ambullanta pranuese gjinekologjike në spital të Prizrenit. Në atë të hënë të muajit shtator, në ndërrim ishte Gresa Kastrati, infermiere, e cila, ngjashëm me doktoren Pireci nga Gjilani, tregon se grave me aftësi të kufizuara iu ndihmojnë për t’u ngjitur në shtretër. “Një grua me aftësi të kufizuar nuk mundet me u shtri në shtratin për ekzaminime”, thotë Kastrati.
Njëjtë ndodh edhe në spitalet e Mitrovicës dhe Ferizajit. “Edhe për neve është shumë e vështirë, por s’kemi kushte më të mira dhe jemi mësu. I ndihmojmë njëri-tjetrit’’, thotë Vjollca Çitaku, gjinekologe në Spitalin Rajonal të Mitrovicës.
Kurse, gjinekologia Minire Aliaj nga Spitali Rajonal i Ferizajit thotë se për shkak të vështirësive infrastrukturore, zgjedhin të mos i detyrojnë gratë me aftësi të kufizuara të ngjiten në shtratin e lartë për ekzamimin gjinekologjik, por i vendosin në shtretër të zakonshëm spitali. “Absolutisht nuk i mundojmë me hypë fare në tavolinë [për ekzaminim gjinekologjik]. Kuptohet është me vështirësi për personelin, por pacientja është më komod”, thotë Aliaj.
Teksa në spitalet rajonale evidentohen problemet shkaku i mungesës së qasjes infrastrukturore, në Klinikën e Gjinekologjisë në Prishtinë, drejtori Zef Ndrejaj, në një përgjigje për K2.0, përmes email tha se kanë mjaftueshëm shtretër hidraulikë. “Nuk ka asnjë problem në trajtimin e tyre gjinekologjik”, thotë Ndrejaj.
Megjithatë, dhomat e ekzaminimit tregojnë rrëfim tjetër. Në Ambulancën e Pranimit dhe atë Specialistike në spitalin e Gjinekologjisë në QKUK, shtretërit ndonëse në pamje duken si hidraulikë, nga vizita në hapësirat e dhomave të ekzaminimit nga një prej punonjëseve shëndetësore, shtretërit nuk uleshin mjaftueshëm për t’iu përshtatur grave me aftësi të kufizuara.
Xhejlane Xhaka, kryeinfermiere e Ambulancës Specialistike të Gjinekologjisë në QKUK po ashtu tha se në vizitën e fundit të një gruaje që lëviz me karrocë, u desh forca e personelit mjekësor për ta ngjitur në tavolinën për ekzaminim. “Para 10 dite e patëm një rast, ajo ishte në karrocë dhe e palëvizshme, edhe na u desht afër 10 persona me e kapë dhe me e hypë në tavolinën [për ekzaminime] gjinekologjike’’, thotë Xhaka.
Bukurije Shatri thotë se kur ishte me dy mendje nëse do ta bënte Pap-testin, për shkak të vështirësive për t’u ngjitur në shtrat, një punonjës shëndetësor i kishte thënë “n’ta marrtë mendja, mos ta marrtë, shko në privat’’.
Kapja nga personeli, që duket se është bërë mënyra e vetme se si gratë me aftësi të kufizuara mund të ngjiten në shtrat për ekzaminim, është lënduese për ato gra, në shumë rrafshe. “Bartja nga persona tjerë është shumë e dhimbshme dhe shumë e lëndueshme”, thotë Rrahmani. “Unë bartjet shumë i shmangi, se përditë më bartin prej karrocës, por përditë vrahem. Paramendo një shtrat dy metra lart në spital e mos me u prekë e lëndu, është shumë e ndjeshme, e frikshme për mu, sepse ato mavijosjet mbesin edhe për javë tjera”.
Këto rrethana që i kanë bërë spitalet të frikshme, kanë ndikuar që këto gra t’u shmangen atyre e rrjedhimisht t’u shmangen kontrolleve të rregullta gjinekologjike. Nëpër të gjitha spitalet, ndonëse nuk ka shifra të sakta, as të ndara në gjini, personeli mjekësor vuri theksin te vizitat e rralla gjinekologjike nga gratë me aftësi të kufizuara. Ndërkohë, kontrollet e rregullta gjinekologjike konsiderohen si të domosdoshme të bëhen të paktën një herë në vit për të ruajtur shëndetin dhe për t’u siguruar për diagnostikimin e hershëm të sëmundjeve potenciale të lidhura me pelvikun a shëndetin rirprodhues e seksual.
Derisa shërbimet shëndetësore gjinekologjike vazhdojnë të jenë të kufizuara për gratë në përgjithësi dhe përcillen me një stigmë të përgjithshme jo vetëm shoqërore, por edhe vetë përbrenda spitaleve, gratë me aftësi përjetojnë diskriminim të dyfishtë për shkak të aftësisë së kufizuar. Këtë diskriminim, qoftë në qasje infrastrukturore e qoftë në qasjen e personelit shëndetësor e kanë përjetuar të tri gratë me të cilat K2.0 ka biseduar. Po ashtu, përvoja të shumta të ngjashme evidentohen në raportin e Avokatit të Popullit.
Këto pengesa, gratë i kanë shtyrë pa çare drejt spitaleve private, të cilat, sipas tyre, janë më të qasshme për kah infrastruktura. Edhe qasja e personelit shëndetësor në spitale publike ka lujatur rol të madh në këtë. Bukurije Shatri thotë se kur ishte me dy mendje nëse do ta bënte PAP testin, për shkak të vështirësive për t’u ngjitur në shtrat, një punonjës shëndetësor i kishte thënë “n’ta marrtë mendja, mos ta marrtë, shko në privat’’.
Shatrit e grave me aftësi të kufizuara vështirë se ua merr mendja të shkojnë në spitale private, në një kontekst ku personat me aftësi të kufizuara janë dyfish më të ekspozuar ndaj varfërisë. Kjo për shkak të diskriminimit edhe në punësim e edhe pensioneve e kompensimeve të dobëta financiare që ato marrin. Vetëm vizita në spital privat kushton kryesisht prej 20-40 euro e mund të shkojë edhe shumë përmbi këtë shumë, varësisht nga ekzaminimet e kërkuara. Gratë me aftësi të kufizuara marrin nga 100 deri në 150 euro, varësisht nga gjendja, rrjedhimisht ligji me të cilin përcaktohet kompensimi i tyre. Dy ligje themelore në këtë drejtim janë Ligji për Statusin dhe të Drejtat e Personave Paraplegjikë dhe Tetraplegjikë dhe Ligji për Skemat Pensionale të Financuara nga Shteti.
Kompensimi financiar për personat me aftësi të kufizuara
Kompensimi për personat me aftësi të kufizuara rregullohet përmes një sërë ligjesh.
Në bazë të Ligjit për Statusin dhe të Drejtat e Personave Paraplegjikë dhe Tetraplegjikë, ata marrin një pagesë mujore prej 150 eurosh, ndërsa kujdestarët/et e tyre, marrin një pagesë prej 150 eurosh dhe në raste të caktuara edhe 75 euro për materiale tjera shëndetësore. Kjo vlen vetëm për grupin e parë sipas vlerësimit që u bëhet nga Komisioni Mjekësor. Ndërkaq, personat që kategorizohen për në grupin e dytë përfitojnë vetëm 150 euro.
Në bazë të Ligjit për Skemat Pensionale të Financuara nga Shteti, personat me aftësi të kufizuar merrnin pensionin e aftësisë së kufizuar prej 75 eurosh deri në vitin 2022, kur ky pension, që është sa pensioni bazik, u rrit në 100 euro me vendim të Qeverisë. Po ashtu, ky ligj parasheh pensionin invalidor të punës.
Ndërkohë, të drejtat e personave të verbër në kompensim, parashihen me Ligjin për Personat e Verbër.
Ndërkohë, përkundër se mungesa e kushteve themelore për gratë me aftësi të kufizuara është evidentuar dhe konstatuar edhe me raporte e edhe me biseda me këto gra, të gjithë/a përfaqësuesit/et e spitaleve, përfshirë MSh mbështeten në atë se nuk kanë pranuar ankesa zyrtare për mosqasje në shërbime.
MSh, ndonëse ka rrjetin e vet online të ankesave për qytetarë lidhur me shërbime shëndetësore në përgjithësi, Sanie Kiçmari thotë se diçka specifike nga gratë me aftësi të kufizuara nuk kanë pranuar asnjëherë. Në anën tjetër, MSh nuk bën kategorizimin e ankesave dhe i grumbullon të gjitha në një vend. Pos kësaj, asnjë prej grave të intervistuara nuk janë në dijeni për vetë ekzistencën e një sistemi të tillë ankesash e as nuk janë ankuar formalisht. “E si me u anku, kur ne s’mundemi me shku as vetë te mjeku, veç për zor dhe varemi prej të tjerëve”, pyet Rulani.
Për të, pritshmëritë që edhe të ankohen janë të tepërta, po aq sa është bërë i tepërt mosveprimi institucional dhe heshtja, që asaj dhe grave tjera me aftësi të kufizuara, ua mohojnë dinjitetin, qasjen e barabartë e mbi të gjitha, të drejtën për të qenë të dukshme.
Imazhi i ballinës: Kaltërina Misini / K2.0
Ky artikull është pjesë e projektit “Human Rightivism”, i cili financohet nga Ambasada e Suedisë në Prishtinë, që zbatohet nga Fondi për Zhvillimin e Komunitetit përmes Programit të saj Human Rightivism. Pikëpamjet e shprehura në këtë aktivitet nuk pasqyrojnë domosdoshmërisht pikëpamjet e Ambasadës së Suedisë në Prishtinë.