Elvira Mujčić u lind në Loznica të Serbisë në vitin 1980, por jetoi në Srebrenicë deri kur shpërtheu lufta. Ky fakt, në dukje i parëndësishëm, do t’ia definonte tërë jetën, si dhe jetët e më të dashurve të saj, si motivi kryesor i romanit së saj “Dhjetë Kumbulla për Fashistët” — të cilin e kam redaktuar si pjesë të serisë “Realiteti Zeroth”, të shtëpisë botuese Buybook. Libri u përkthye nga Jasenka Kratović dhe u dizajnua nga Aleksandra Nina Knežević.

U ula për një bashkëbisedim me Elvira Mujčić-in për dy arsye. Së pari, këtë vjeshtë, libri i saj u botua në gjuhën boshnjake dhe u prezantua në festivalin Bookstan; së dyti, Elvira kishte përkthyer dy libra të mi në gjuhën italiane. Botuesi im në Milano e kishte angazhuar të përkthente “Qetësisht Rrjedh Una”, kështu që pas kësaj u takuam.

Libri im i fundit të cilin ajo e përktheu, “Clockwork Stories”, doli pothuajse në të njëjtën kohë kur libri i saj u botua nga Buybook. Andaj, bashkëbisedimi ynë këtu është bisedë ndërmjet dy shkrimtarëve, një përkthyeseje dhe një redaktori.

Foto: Jasmin Agović.

Elvira: Në secilin tregim [tëndin], është një moment kur shfaqet fytyra jote. Çdokush që e ka lexuar “Qetësisht Rrjedh Una” apo “Nën Trysni” mund të të njohë. Sa prej vetes tënde ka në të gjitha këto rrëfime?

Faruk: Ne jemi gjithçka çfarë shkruajmë, por as ajo nuk jemi ne. Është ndarja e përjetshme e asaj se në çfarë shkalle një vepër është biografike dhe në çfarë shkalle nuk është e tillë. Pyetja jote ka të bëjë më shumë me një origjinalitet dhe ndjeshmëri autoriale. Pasi e njohim njëri-tjetrin personalisht, ti je në gjendje ta dëgjosh zërin tim dhe ta shohësh fytyrën time…

Elvira: Origjinaliteti yt dhe gjurmimi i të gjitha roleve tua janë edhe më të shprehura në këtë libër, sepse ti nuk je shkrimtar që i merr rolet e personazheve me fytyra të mira. Ti flet për luftën si ushtar, jo si civil, dhe në njëfarë mënyre, do të mund të ishe ushtar në secilën brigadë të cilitdo popull. Nuk është se e kursen veten; një nga tregimet që më ka lënë shumë përshtypje ishte ai i fundit në libër… 

Faruk: Është një nga tregimet e mia të preferuara. Është autobiografik dhe fiktiv në të njëjtën kohë. Isha duke ngarë biçikletën përgjatë lumit Miljacka në Stup, në periferit të qytetit [të Sarajevës], paralelisht me lumin. Fatkeqësisht, lumi aty është i ndotur, plot me mbeturina të ngurta, me ujëra të zeza. Uji është i zi.

Në një moment, hyra në pronën e dikujt. Kalova pranë një shtëpie plot me vrima plumbash dhe copëzash të bombave; aty kishte qenë vija e frontit ku kishin ndodhur betejat e ashpra. Shtëpia m’i kujtoi shtëpitë e përdorura nga stafi hekurudhor, të ndërtuara përgjatë hekurudhës; ma solli ndër mend një shtëpi hekurudhe të quajtur vegtarnica, ku kisha kaluar natën e Vitit të Ri 1992, duke qëndruar si rojë.

Hyra në pronë dhe u ndesha me një burrë shtatlartë. Dukej i çuditshëm, fliste përçudshëm dhe kishte të veshur kominoshe. Në përgjithësi, kisha pasur shumë përvoja të pakëndshme në atë pjesë të Stupit; isha sulmuar nga një qen, njëherë. Është një vend shumë i errët. Gjithçka është në njëfarë forme e zhvendosur.

Burri m’i kujtonte të pagdhendurit Cajun nga filmi i Walter Hill-it “Rehatia Jugore” (“Southern Comfort”). Ai tregim është metaforë e Bosnjës. Personazhi [burri shtatlartë] nuk është kriminel i luftës, por është i errët; ai nuk përkrah asnjë ideologji. Kam dashur të shkoj në këtë errësirë të lashtë, të pandërlidhur me luftën apo kombet. Kombësia e tij nuk është fare e rëndësishme, edhe pse ai e emërton veten në tregim — ai nuk identifikohet me asnjë alternativë politike, por thotë se e ka blerë shtëpinë nga një serb.

Ky tregim është të gjithë ne, një lloj Bosnje e frikshme, që i braktisë rrëfimet e këndshme për boshnjakët si njerëz të mirë që pinë kafe sikur në kartolina. Kam dashur ta shkruaj një tregim të nëntokës. Në fund, rrëfimtari e tregon historinë nga këndvështrimi i gjithë vendit.

Elvira: Po, po, në përfundim: ai është i gjithë vendi.

Faruk: Ai thotë: “Lumenjtë rrjedhin përmes meje, lumi Miljacka”. Ai është Bosnja; ai personazh është Bosnja. Rrëfimtari është dikush që trupin e ka të përshkuar nga vena ari. Kam dashur të them se nuk jemi as të mirë as të këqinj, por të ndryshëm. Janë disa qenie të cilat e sulmojnë aty, ai bëhet paranojak…

Elvira: Dritat…

Faruk: Dritat që kalojnë përmes vrimave të plumbave. Tregimet e mia më të preferuara nga ky libër janë ato të cilat disi bëhen fantastike…

Elvira: Por pothuajse çdo tregim yti bëhet fantastik. Këto tregime ndoshta janë më pak poetike; ato janë më të ashpra, mirëpo të gjitha përmbajnë një imazh poetik që shkon drejt fantazisë dhe poezisë. Madje edhe në këtë tregim, kur personazhi flet për dritën, në njëfarë mënyre kjo kthehet në poezi, edhe pse ai është një figurë tmerruese, edhe pse nuk kuptohet se çfarë ndodh kur ai e gjen dorezën…

Faruk: Ai e kishte vrarë çiklistin… Qeni e gërmon dorezën dhe ia sjell atij. Në realitet, unë shpëtoj disi, por ai më vret në tregim [qeshet].

Elvira: Çfarë ai dëgjon — ai thotë se mund të dëgjojë diçka gjatë natës, britma… Sikur dikush të dëneste… E gjithë kjo mund të ndihet, por asgjë nuk është tërësisht e qartë.

Faruk: Ai i mban njerëzit e mbyllur, i torturon ata… Ai është si ato personazhet në filmat horror amerikanë, nga provincat, që i mbyllin njerëzit në bodrume dhe i terrorizojnë ata.

Një tregim i shkurtër ka nevojë ta ketë një sekret. Një roman mund të jetë i drejtëpërdrejtë, si romani yt, ku disa momente janë plotësisht të qarta, të pastra. Disa nga përshkrimet tua janë poetike, përderisa në dialogje ke një prozë tërësisht konkrete.

Romanet e kanë fuqinë të shtrihen në regjistra të shumëfishtë, por tregimet i përkasin formës së shkurtër. Siç do të thoshte Danilo Kiš: “Tregimi është një roman në shuplakë të dorës”. Njëjtë, në “Dhjetë Kumbulla për Fashistët”, ti ruan një sekret të caktuar sa i përket temës së përgjithshme, sepse nuk do ta shfrytëzosh subjektin — Srebrenicën, gjenocidin, pritjen për njerëzit e zhdukur, të raportuar të vdekur. Nuk je shumë e drejtëpërdrejtë sepse synon të jesh e kujdesshme, përderisa dëshiron që të ketë shtrirje të gjerë.

Në një pjesë [të librit], ti shkruan shkoqur për të zhdukurit, se si askush nuk ka përjetuar vdekje natyrale, dhe shkruan se gjyshja jote do të jetë personi i parë që do të varroset pasi trupi i saj është këtu. Kjo flet për të gjithë ata të cilëve nuk u janë gjetur trupat, apo u janë gjetur në tri varre masive.

Ne shkrimtarët jemi të pafatë, pasi disa nga qëllimet tona mbesin plotësisht të pavërejtura nga kritikët. Një herë, Andrić u pyet nëse ishte i kënaqur me pritjen letrare të librave të tij dhe ai tha se nuk ishte. Si autore e ke kuptuar atë tregim dhe jam i lumtur për këtë, pasi tani e di se qëllimi im ishte i dukshëm. Për mua, tregimi “The Dark Prattle of a Lightseller” (“Dërdëllitja e errët e një shitësi dritash”), është shumë më domethënës se shumë të tjerë të lavdëruar në libër.

Foto: Jasmin Agović.

Ti e ke atë personazhin dytësor, një bokser të dështuar, të cilin e takon në stacionin e autobusit në Trieste. Ai më ngjan me personazhet nga tregimet e Cortázar-it, të cilat janë bizare dhe fantastike. Ai është personazh episodik, por i rëndësishëm…

Elvira: Është një roman rruge…

Faruk: Është si një film; mund ta shoh me saktësi skenën kur ti del jashtë shtëpisë dhe e pret veturën, me pluhur në ajër… Apo skenën ku ata e dëgjojnë kasetën. Ajo është një skenë filmi. Derisa isha duke e lexuar librin tënd, pashë një film në të. Ka potencial për dramatizim.

Elvira: Është shfaqur në një teatër në Itali, në Bolonjë, por pandemia ndërpreu gjithçka. Në Itali, një libër bëhet i popullarizuar nëse kthehet në një medium tjetër. Disa nga librat e tjerë të mi po ashtu janë shfaqur në teatro. Kam punuar në disa skenare, gjithashtu, me një shkrimtar tjetër.

Nuk jam person që shkruaj me lehtësi. Kam nevojë për shumë kohë për të shkruar diçka. Pastaj, e krasis tekstin. Nuk më pëlqejnë librat e gjatë, sepse nuk ke respekt për lexuesin, sepse ka shumë gjëra të panevojshme në libra, por i kuptoj ata të cilët i shkruajnë. Jam rritur duke i lexuar ekzistencialistët: Sartre-n, Camus-in… Dhe pastaj Calvino-n… Ai shkroi një libër të letrave sa ishte redaktor në Einaudi; i përgjigjej secilit autor të panjohur dhe u jepte vlerësime për librat e tyre. Sot, letërsia mësohet nga ai libër. Ato janë mësimet e vërteta për letërsinë; titullohet “Libri i të Tjerëve” (The Book of Others). Shpesh, kur jam në proces të shkrimit, lexoj fragmente nga ky libër.

Faruk: “Cosmicomics” është një tjetër libër i tij që më pëlqen. Në një nga tregimet aty — që gjurmon origjinën e univerzit sipas teorisë Bing Bang — Calvino përmend disa refugjatë, teksa çdogjë ndodhë në një pikë të vogël, paskajshërisht të dendur të hapësirës-kohë. Ai thotë se aty gjithçka është e ngjeshur dhe e mbledhur bashkë; ai përmend orenditë. Sa e përafërt është kjo me luftën tonë — pasi të dy kemi qenë refugjatë — dhe me njerëzit në lëvizje, gjithashtu, sepse letërsia e mirë është e përjetshme?

Elvira: Për mua, absurdi përreth nesh gjithmonë ka pasur të bëjë me burokracinë. Ndoshta sepse kur je e huaj, kur jeton për një kohë në një vend të huaj, burokracia bëhet shumë e rëndësishme për ty.

Për librin e fundit që kam shkruar jam prekur shumë nga historia e një migranti i cili ma rrëfeu atë pasi e kishte lënë Gambinë; ishte detyruar të shkojë te shitësit e historive, të cilët shesin histori që funksionojnë në Evropë. Unë vij te ti, dhe ti më thua: “Shiko, unë kam qenë në Evropë, e di se si funksionon. Duhet t’i thuash që je gej dhe të kanë dëbuar nga Nigeria”.

Shitësi i historive e krijon një histori për ty, ti paguan dhe pastaj shkon në Evropë me historinë tënde të mrekullueshme. Në libër, jam unë si Elvira dhe ne ecim rrugëve të Romës; personazhi i migrantit vjen tek unë dhe më pyet për një këshillë se si të bëhet migrant i mirë. Biseda jonë zhvillohet rreth përpjekjes sime për ta kuptuar se cila është historia e tij e vërtetë. Ai e kishte blerë historinë e tij të trilluar dhe ia kishte treguar komisionit që vendos se kush do të marrë lejen për të qëndruar në Itali. Njerëzit e lënë Gambinë dhe mbërrijnë në Itali pesë vite më vonë. Pasi përhapet fjala se një histori e caktuar kryen punë, çdokush fillon ta përdorë atë. Por shumë prej tyre kanë një histori më të rëndë, më të vërtetë se historia e trilluar.

Foto: Jasmin Agović.

Historia e protagonistit tim është që kushëriri i tij e dëbon atë, por kjo nuk ka rëndësi pasi ke ndjesinë se ai ka edhe një histori tjetër më tmerruese të cilën nuk dëshiron ta tregojë.

Libri im fillon me një rrëfim timin të rremë të cilin e tregoja pasi kisha ardhur nga Jugosllavia e ndarë, gjatë luftës. Unë jam lindur në Serbi, por nuk e dija si t’ia shpjegoja se isha boshnjake, andaj në dokumente shënova se isha e lindur në Loznica, në Bosnjë e Hercegovinë. E mora një qytet serb dhe e zhvendosa në Bosnjë; për më tepër, në letërnjoftimin tim shkruan se jam lindur në Loznica, në Bosnjë e Hercegovinë [qeshet]. Gjithmonë gënjej në dokumentet e mia.

Kjo është pse fillova ta shkruaja librin. Është si historia e bokserit i cili ka dokumente jugosllave, por vendi nuk ekziston më, andaj ai pret që dikush t’i sjellë dokumente të reja. Kam pritur për shumë gjëra gjatë kohës sa isha refugjate… Ekzili është kohë që nuk kalon; kishte ndaluar tërësisht.

Faruk: Njerëzit në lëvizje, ata që dëshirojnë të shkojnë në BE nga Bosnja, e quajnë rrugëtimin e tyre “loja”. Për mua, kjo tingëllon si titulli i një tregimi distopik, një skicë romani. Ata janë lojtarë në diçka që nuk mund të luhet fare.

Elivra: Është ideja e Kalasë Evropë… Hapësira e mbyllur ku shumëkush dëshiron të hyjë.

Faruk: E kam pasur një këmishë me atë ilustrim, të cilën e kisha dhuratë nga i ndjeri Bekim Sejranović.

Kur biseduam në prezantimin e librit, në Bookstan, nuk dëshirova ta zbuloja përmbajtjen [e librit tënd]; biseduam për të zhdukurit dhe të vdekurit, por jo për ngjarjen që rrëfen libri.

Tragjedia më e madhe — që është më e madhe se vdekja — është fakti se njerëzit nuk mund të varrosen. Pas Luftës së Parë Botërore, ndjenja e pikëllimit për të vdekurit ishte aq e fuqishme saqë shumë njerëz menduan se të vdekurit do të ktheheshin, pasi ishte shumë e vështirë të përballohej një humbje aq e madhe. Shumë shkrimtarë shkruan për traumën e Luftës së Parë Botërore: Ungaretti, Quasimodo… Pastaj, poetët anglezë të llogoreve të luftës… Në librin tënd është një moment i pritjes, kur protagonistët pijnë kafe. Është një moment i frikshëm i pritjes.

Elvira: Ky libër në të vërtetë është për njerëzit e zhdukur, por më shumë është për ata të cilët kanë mbetur gjallë, për që nuk dinë si të përballen me të gjithë situatën, si të flasin për të.

Nuk dije çfarë fjalësh të përdorje nëse dikush të pyeste ku ishte babai yt. Nëna ime nuk dinte çfarë të shkruante — nëse ishte e martuar apo e ve. Kurrë nuk ka thënë se ishte e ve. Dikush të pyet se ku e ke babain dhe nuk mund t’i thuash se ka vdekur. Ka disa gjëra të cilat janë të padurueshme, kështu që nuk ka fjalë për to. Nuk ka fjalë për nënën e cila ka humbur fëmijën e saj. Ekziston fjala për të venë, por jo për [këtë].

Për ata të cilët kanë mbetur gjallë, pyetja është si të jetojnë me faktin se nuk ka fjalë për t’i përshkruar [këto përvoja]. Në anën tjetër, është një dëshirë e madhe për të jetuar.

Elvira: Çfarë ndjesie është të të botohen librat e përkthyer?

Faruk: Për mua, përkthimi nënkupton mundësi për të shkuar në një vend tjetër, për të takuar lexues të tjerë; libri yt bëhet një libër tjetër. E mbaj mend, pasi ishte botuar një nga librat e mi në frëngjisht shkova në kafenë legjendare në Paris, Select, për t’u takuar me redaktorin tim, shkrimtarin e njohur francez Patrick Deville. Ai më tha: “Kur shkruan, duhet të jesh i vetëdijshëm që popuj të tjerë do të lexojnë në gjuhë të tjera, gjithashtu”.

Përvoja e përkthimit të librave e pasuron autorin, të paktën më pasuron mua si autor.

Elvira: Të gjitha festivalet të cilat i ndjek në Itali shpesh janë tmerrësisht të mërzitshme sepse dominohen nga burra të bardhë, të mërzitshëm, të moshuar. Një grua e re — veçanërisht nëse është e zezë — paraqet problem të madh. Në Itali, provoj t’i përkthej zërat e grave nga Bosnja, Serbia, Kroacia, por është shumë e vështirë. Njëherë e kam pyetur këtë redaktor: “A e keni parë ndonjëherë Bosnjën përmes syve të një gruaje?”K

Imazhi i ballinës: Jasmin Agović.