Një bashkëbisedim i rastit ndërmjet Skënderit, 45-vjeçar nga Prishtina dhe të birit të tij Andit 8-vjeçar, u shndërrua në problem. Në diskutim e sipër i biri i kishte thënë: “Nuk është biznes për ty”. I vetëdijshëm që nuk merret me biznes, Skënderi nuk e kishte kuptuar të birin. Më pas vajza e madhe, Anda, ia kishte sqaruar se bëhet fjalë për frazën: “It’s none of your business” (Nuk është punë për ty).

Megjithëse Andi është në klasën e dytë, mësuesja e tij asnjëherë nuk e kishte sinjalizuar Skënderin për vështirësitë e të birit në të folur në gjuhën amtare. Ai ishte ngushëlluar nga miqtë, të cilët si në shfajësim i thonin se “krejt fëmijët sot po flasin anglisht”.

Por, në fillim të klasës së tretë, zotërimi i gjuhës shqipe u shndërrua në problem edhe më të madh. Andi refuzonte të shkonte në shkollë duke përdorur arsye tipike të moshës: “po më dhemb barku, koka apo fyti”. Pasi kjo gjendje përsëritej disa herë gjatë javës dhe pasi kontrollet mjekësore rezultonin negative, Skënderi vendosi t’i drejtohej psikologes. Ajo kishte konstatuar se djali vuante nga ankthi, si pasojë e problemeve me zotërimin e shqipes dhe vështirësitë me komunikim. 

Gjuha ka rol jetik në zhvillimin e individit. Në shkolla, nxënësit duhet që së pari të jenë në gjendje të kuptojnë për të qenë në gjendje të mësojnë. Ndërkaq gjuha amtare ka rol kyç në formësimin e identitetit personal, social dhe kulturor të individit. Fëmijët dëgjojnë gjuhën amtare fillimisht kur janë në barkun e nënës, dhe në mënyrë të pandërgjegjshme fillojnë të përcaktojnë pikëpamjet dhe emocionet e tyre. Kështu, ata zhvillojnë themelet e lidhjes së menjëhershme me familjen, shoqërinë, kulturën dhe identitetin. 

Në një bashkëbisedim me Venerën, mësuese e ciklit të ulët në një shkollë fillore në Prishtinë, e cila aktualisht e përcjellë brezin e fëmijëve që janë në klasën e katërt, ajo më tregoi se gjatë pushimeve të shkurtra dhe të gjata, nxënësit mes vete flasin vetëm në gjuhë angleze. 

“Mësuese a mundem me ta thanë në anglisht se nuk po më kujtohet në shqip”, parafrazon Venera. E ky rast që i kishte ndodhur rishtazi, nuk është i izoluar. 

Vendasit digjitalë

Pyetjet se “Kush janë fëmijët tanë sot? Pse s’po flasin shqip por anglisht? Pse s’po mësojnë sikurse ne?” janë shndërruar në brenga të shumë palëve, përfshirë prindërit e edukatorët, pedagogët dhe profesionistët tjerë që merren me zhvillimin e fëmijëve. Këto brenga të kudondodhshme botërisht — veçanërisht marrë parasysh hovin e zhvillimit teknologjik në dy dekadat e fundit — kanë çuar edhe në studime të shumta rreth asaj se si dhe pse fëmijët komunikojnë në një gjuhë apo formë. 

Për shembull, Mark Prensky, studiues i arsimit nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës (ShBA), ka dalë me teori interesante për sa i përket fëmijëve në këtë xhungël digjitale. Prensky shpiku termin “Vendasit Digjitalë” (Digital Natives) në vitin 2001 për të përshkruar ata të rinj që shumë shpejt nga lindja rrëshqasin drejt tek ekranet me prekje (touchscreen).

Në kontekstin e Kosovës, këta “Vendas Digjitalë” janë fëmijët e sotëm. Ndërkohë, ne prindërit dhe mësuesit, me sa duket, jemi “Emigrantët Digjitalë” (Digital Emigrants), që përpiqemi dëshpërimisht të lundrojmë në këtë botë të re, derisa fëmijët tanë na duken të çuditshëm tek përpiqen të zotërojnë vallëzimet e TikTok-ut dhe flasin rrjedhshëm në gjuhën emoji. Fëmijët tanë janë magjistarët e teknologjisë, dhe ne jemi vetëm ndihmës të turpshëm që përpiqemi të vazhdojmë. 

Fëmijët e sotëm janë “folës amtarë” të gjuhës digjitale e gjuha digjitale është kryesisht ajo angleze. Anglishtja është një nga gjuhët dominuese në ueb dhe rreth 58% e përmbajtjes së disponueshme në internet është në gjuhën angleze. Ndërkaq mbi 50% e periodikëve shkencorë dhe teknikë janë të pranishëm në gjuhën angleze.

Rrjedhimisht, duke qenë folës amtarë të gjuhës digjitale, fëmijët tanë sot e përvetësojnë gjuhën angleze sikurse gjuhë amtare. Ky është një ndryshim rrënjësor, i tillë që paraqet një shkëputje të thellë midis gjeneratës së tyre dhe gjeneratave të mëparshme. Vendasit digjitalë kanë aq shumë ekspozim ndaj anglishtes saqë praktikisht ëndërrojnë në anglisht. 

Edhe ne dikur kujtonim se e zaptuam botën kur e mësuam “copy paste” dhe krijimin e një tabele në Excel. Ju kujtohen ato disketat dhe CD-të që na mrekullonin? Në fakt, disa prej nesh ende i ruajnë dhe kujdesen për to me fanatizëm. E fëmijët tanë sot e shohin disketën sikur të ishte relikt i ndonjë filmi fantastiko-shkencor në Epokën e Gurit. 

Ata janë diku tjetër, duke luajtur World of Warcraft, Second Life dhe duke biseduar me shkurtesa në Snapchat e Tiktok me njerëz nga të gjitha anët e botës. 

Fëmijët tanë, duke u rritur në mjedis digjital, mendojnë dhe përpunojnë informacionin në një mënyrë krejtësisht të ndryshme nga gjeneratat e mëparshme: modelet e tyre të të menduarit kanë ndryshuar dhe Prensky thotë se ka të ngjarë që edhe truri i tyre të ketë ndryshuar fizikisht. 

Në vitet e fundit janë zhvilluar metoda të ndryshme mësimdhënieje që synojnë të kujdesen për “veçantinë” e vendasve digjitalë, si për shembull përmes integrimit të teknologjisë në mësimdhënie. Por në këtë drejtim, sistemi publik i arsimit në Kosovë është me kilometra larg. Mjafton fakti që djali im, siç besoj edhe fëmijët tuaj, detyrohen të lexojnë libra, që i kemi lexuar edhe ne kur ishim në moshën e tyre. Pra, as lista e librave të detyrueshëm për lexim nuk ka ndryshuar. 

Ekspozimi i tepërt ndaj ekraneve 

Ekspozimi në rritje i fëmijëve ndaj teknologjisë ka bërë që shumë prej tyre t’i përvetësojnë dy gjuhë në të njëjtën kohë. Por kjo nuk është barrë për foshnjat dhe të vegjlit dhe nuk cenon kompetencën e tyre në krahasim me fëmijët që përvetësojnë vetëm një gjuhë. Studime të shumta tregojnë që kjo është madje e dobishme për fëmijët me kusht që ekspozimi ndaj të dyja gjuhëve është i përshtatshëm. Gjuha amtare shërben si urë për bartjen e njohurive dhe aftësive nëpër gjuhë dhe fëmijët me themel të fortë në gjuhën e tyre amtare zhvillojnë aftësi të larta shkrim-leximi edhe në gjuhën e dytë. 

Por nëse ekspozimi ndaj njërës gjuhë është më i madh sesa ndaj gjuhës tjetër, e në veçanti më i madh sesa ndaj gjuhës amtare atëherë kjo krijon probleme, siç po ndodh me fëmijët sot. 

Njësoj mendon edhe Burbuqe Grajqevci, psikologe nga Prishtina, e cila thotë se fëmijët në moshat e hershme (rreth 2 vjeç) mund të dallojnë gjuhët. Sipas saj, është përparësi nëse fëmijët mësojnë që në moshën e hershme më shumë se një gjuhë në të njëjtën kohë. 

Por, koha dhe mënyra e ekspozimit të fëmijëve në moshë të hershme ndaj një gjuhe të caktuar luan rol qenësor. Për shembull, sipas saj, prindërit duhet të luajnë, flasin, lexojnë dhe ndërveprojnë me fëmijët e tyre sa më shumë në gjuhën amtare, në mënyrë që në procesin e mësimit të gjuhëve, ekspozimi në gjuhën amtare të ketë rol parësor.

Por, në ditët e sotme ekspozimi i hershëm i fëmijëve në ekrane e prish baraspeshën e ekspozimit ndaj gjuhës amtare dhe një gjuhe të dytë. 

Dorothy V. M. Bishop, psikologe britanike, në librin “Dëmtime në të folurit dhe gjuhës tek fëmijët”, që përmban përmbledhje të zhvillimeve të fundit kërkimore në këtë fushë, argumenton se fëmijët e rritur në mjedise të privuara gjuhësore do të kenë vështirësi, veçanërisht me zhvillimin e komunikimit social. Sipas saj, kur fëmijët kalojnë më pak kohë duke komunikuar me anëtarët e familjes dhe bashkëmoshatarët e tyre dhe më shumë kohë pranë ekraneve dhe pajisjeve teknologjike, përveç që dëmtohen në aspektin gjuhësor, ata dëmtohen edhe në aspektin social sepse kjo mund të shkaktojë edhe izolimin e tyre. 

Ekspertët vendorë dhe ndërkombëtarë në vazhdimësi bëjnë thirrje që prindërit mos t’ua afrojnë fëmijëve prej 0–3 vjeç asnjë pajisje teknologjike. Organizata Botërore e Shëndetësisë rekomandon që foshnjat nën moshën 2-vjeçare të mos u ekspozohen fare ekraneve dhe pajisjeve teknologjike, ndërkaq fëmijët e moshës 2-4 vjeç të mos u ekspozohen ekraneve apo pajisjeve digjitale më shumë sesa një orë në ditë.

Eksperti i logopedisë nga Shqipëria, Spiro Saqellari, gjatë një bashkëbisedimi më tha se dëmet e qëndrimit kohëgjatë para ekraneve janë të shumta. Sipas tij, pothuajse të gjithë fëmijët që vijnë në qendër ku ai ofron shërbimet e tij e kanë një të kaluar të shoqërimit me ekrane, sidomos televizorin, të cilit i janë ekspozuar mbi 12 orë, qoftë edhe në mënyrë pasive, pra pa e shikuar televizorin. Saqillari thotë se nga viti në vit, numri i fëmijëve me vonesa në të folur në Shqipëri po rritet dukshëm, si pasojë e përdorimit të pajisjeve të teknologjisë informative.

Gjuha angleze si lingua franca 

Sipas hulumtimit të kryer nga Statista, një prej kompanive kryesore botërore në mbledhjen e të dhënave, në vitin 2022, rreth 1.5 miliardë njerëz e flasin gjuhën angleze ose si gjuhë amtare ose si gjuhë të dytë. Nga ky numër rreth 373 milionë folës e kanë anglishten gjuhë amtare dhe rreth mbi 1 miliard folës e kanë gjuhë të dytë. 

Disa shtete kanë themeluar komisione të posaçme gjuhësore dhe kanë punuar për dekada në mënyrë që ta frenojnë ndikimin e gjuhës angleze duke krijuar fjalë të reja. Një prej këtyre shteteve është Franca. Këtë nismë të shtetit francez e përqesh gazetarja e The New Yorker, Lauren Collins, duke thënë: “A mendon vërtet dikush se adoleshentët francezë, sipas diktatit të akademisë, do të ndërrojnë fjalën ‘sexting’ me ‘teksto-pornografi’?” Mbase Collins ka të drejtë, anglicizmat e kanë bërë vendin edhe në gjuhën shqipe. 

Dije Demiri Frangu, krijuese dhe ligjëruese ne Universitetin e Prishtinës, në një bisedë për këtë temë tha se megjithëse njohja e gjuhëve tjera i ndihmon të rinjtë të jenë në rrjedhat më të reja të shkencës dhe kulturës botërore, e keqja është që kur përziejnë gjuhët, ata krijojnë një hibrid gjuhësh. 

Tendenca e sotme e të rinjve për përzierjen e gjuhës me leksik të huaj, të shpeshtën me fjalë angleze, krijon një rrezik për të dy gjuhët, gjuhën amtare, që nuk arrijnë ta mësojnë siç duhet, po edhe për gjuhën e tyre të preferuar (në këtë rast gjuhën angleze). Kështu, ata prishin strukturën sintaksore e leksikore të gjuhës e krahas kësaj edhe semantikën e saj. Kur janë ngushtë dhe nuk e kujtojnë fjalën e duhur, “huazojnë” nga gjuha angleze dhe e kundërta, kur nuk ju kujtohet fjala angleze e shfletojnë shqipen. 

“Fëmijët, rinia, le të jenë banorë të botës digjitale me një anglishte të plotë dhe të pastër, dhe njëkohësisht, le të jenë banorë shqiptarë si pronarë të gjuhës shqipe”, thotë Demiri Frangu. “Është i njohur fakti, se derisa nuk njihet mirë gjuha amësore, është e pamundur të njihet gjuha ‘secunda’”. 

Kosova nuk përbën përjashtim nga shtetet tjera ku gjuha angleze ka ndikim të madh. Bashkimi Evropian (BE) ka infrastrukturë të pasur ligjore për të ruajtur rëndësinë e shumëgjuhësisë dhe për të formuluar politika përkatëse në këtë drejtim. Për shembull, Parlamenti Evropian (PE) ka miratuar politikën gjuhësore shumëgjuhëshe në strategjinë e vet të komunikimit, që do të thotë se të gjitha gjuhët e BE janë njësoj të rëndësishme. Shumica e dokumenteve parlamentare janë përkthyer në të gjitha gjuhët zyrtare dhe çdo deputet i PE ka të drejtë të flasë në gjuhën që zgjedh. Në mënyrë të ngjashme, vizitat në Shtëpinë e Historisë Evropiane dhe Parlamentarium (Qendra e Vizitorëve të Parlamentit Evropian) janë të disponueshme në 24 gjuhët zyrtare të BE.

Por, ndikimi i anglishtes tani shkon përtej huazimit të thjeshtë leksikor ose ndikimit letrar. 

Studiuesit në Universitetin IULM në Milano kanë vënë re se, në 50 vitet e fundit, sintaksa italiane është zhvendosur drejt modeleve që imitojnë modelet angleze, për shembull në përdorimin e posesivëve në vend të refleksive për të treguar pjesët e trupit dhe shpeshtësinë me të cilën vendosen mbiemrat para emrave. Për shembull, në vend që të thonë “Mi lavo le mani” (i laj duart) dhe të përdorin përemrin vetvetor mi (myself – vetë) ata thonë “Lavo le mie mani” (i laj duart), duke përdorur përemrin pronor “mie” (my-mia). Gjithashtu, gjermanishtja po adopton gjithnjë e më shumë forma gramatikore angleze, ndërsa në suedisht, ndikimi i saj ka qenë ndryshimi i rregullave që rregullojnë fjalëformimin dhe fonologjinë.

David Crystal, linguist i shquar britanik, ka shprehur shqetësimin e tij se përhapja e gjuhës angleze si gjuhë globale mund të shkaktojë vdekjen e gjuhëve të tjera. Në kontekstin gjuhësor, vdekja e gjuhës do të thotë mungesë e folësve. Crystal tregon që çdo dy javë, një gjuhë vdes. Me fjalë të tjera, traditat e vlefshme, njohuritë dhe perspektivat e jetës humbasin çdo dy javë. Gjuhët e vdekura për fat të keq kanë për pasojë edhe humbjen e njohurive dhe diversitetit. Globalizimi mund ta ketë bërë botën më të vogël, por mbase në kurriz të vdekjes së gjuhëve tjera. 

Imagjinoni një koncert të muzikës klasike ku anglishtja është dirigjente, por që instrumentet tjera po zhduken një nga një. Imazhi i njëjtë e përcjellë edhe dominimin e anglishtes mbi gjuhët tjera. Prandaj në epokën e globalizimit bëhet thelbësore të arrihet një ekuilibër midis përparësive të anglishtes dhe ruajtjes se peizazhit të pasur të gjuhëve njerëzore. Kështu ruhen edhe trashëgimia e edhe njohuritë tona të përbashkëta për brezat e ardhshëm.

Imazhi i ballinës: via CC.

Përmbajtja e këtij artikulli është përgjegjësi vetëm e K2.0. Pikëpamjet e shprehura në të janë të autorit/es dhe nuk pasqyrojnë domosdoshmërisht pikëpamjet e K2.0.

A jeni kurreshtarë ta dini se si financohet gazetaria që prodhojmë? Klikoni këtu për të mësuar më shumë.