Hierarkitë e kujtesës
Shpalosja e jetëve të shqiptarëve myslimanë në SHBA.
Nga Shan Karemani — 10/6/2025
Pas sulmeve të 11 shtatorit, Amerika ishte vend armiqësor për t’u rritur si mysliman. Islami shihej si kërcënim dhe çdo person që sado pak kishte pamje myslimane, mund të bëhej shënjestër. Më kujtohet kur dëgjova për Balbir Singh Sodhi, një burrë Sikh, që u vra në Arizona, katër ditë pas sulmeve. Ai nuk ishte mysliman, por u perceptua si i tillë. Çallma e tij (turban), mjekra dhe lëkura ngjyrë kafe mjaftuan. Vrasja e tij ishte rikujtim se në sytë e shumëkujt, feja dhe raca ishin shkrirë në një të vetme. Edhe myslimanët, që në dukje ishin të bardhë, si shqiptarët, asnjëherë nuk ishin plotësisht të mbrojtur.
Kjo ishte atmosfera në të cilën prindërit tanë na rritën. Të rrisnin dy djem shqiptarë myslimanë në një vend ku Islami trajtohej si armiku publik numër një, ishte dilemë e përditshme për ta: të na rrisnin vendosmërisht myslimanë, pa e mohuar këtë identitet, apo të na mbronin duke na inkurajuar ta fshehnim këtë pjesë të vetes. Si shqiptarë të Kosovës, të lindur dhe rritur në SHBA shpesh pranoheshim nga njerëzit sepse ishim të bardhë, deri atëherë kur e kuptonin se ishim myslimanë. Në këto situata, përjashtoheshim nga kufijtë e bardhësisë, megjithëse, në të njëjtën kohë, shpërfaqeshin edhe solidaritete të reja.
Disa familje shqiptare myslimane që i njihja, kësaj islamofobie iu përgjigjën duke i rritur fëmijët si katolikë ose pa fe, duke shpresuar se kjo do t’ua lehtësonte integrimin. Por kostoja e kësaj ishte shkëputja. Shumë nga ata fëmijë u rritën larg gjuhës, kulturës dhe historisë shqiptare. Kjo nuk nënkupton se shqiptarët/et jomyslimanë/e janë më pak shqiptarë/e, por në rastin tim, mbajtja e Islamit u bë mënyra për ta ruajtur shqiptarizmin tim.
Kjo lidhje personale nxiti tek unë interes më të madh për rrënjët e mia, që më shtyu drejt hulumtimit të historisë së shqiptarëve në SHBA. Me kalimin e kohës, vërejta se narrativat që hasja përqendroheshin kryesisht te figura që nuk pasqyronin identitetin tim fetar. Historitë përqendroheshin te njerëz si Fan Noli, një peshkop dhe politikan që themeloi Kishën Ortodokse Shqiptare në SHBA, apo Faik Konica, një shkrimtar dhe diplomat me qëndrime të ashpra anti-religjioze.
Noli dhe Konica ishin padyshim figura të rëndësishme kombëtare, por ata përfaqësonin vetëm një anë të veçantë të përvojës shqiptaro-amerikane: atë të krishterë ose sekulare. Natyrisht, popullariteti i tyre lidhet edhe me rolin e tyre në ndërtimin e shtetit shqiptar. Të dy ishin aktivë në fillim të shekullit XX, një periudhë kur shtetësia shqiptare ishte ende në proces ndërtimi. Konica loboi për Shqipërinë në Konferencën e Londrës më 1913, ndërsa Noli i dërgoi një peticion presidentit amerikan, Woodrow Wilson, në vitin 1918, duke kërkuar mbështetje për sovranitetin e Shqipërisë.
Angazhimi i tyre politik në SHBA, ishte i pandashëm nga përpjekja e tyre më e gjerë për pavarësinë e Shqipërisë. Por në këtë artikull, do t’i analizoj ata përmes prizmit të historisë shqiptaro-amerikane, ku figurat e krishtera dhe sekulare e dominojnë narrativën. Për më tepër, hulumtimi im përqendrohet te figurat nga dy valët e para kryesore të migrimit të shqiptarëve në SHBA; ata që vinin kryesisht nga Shqipëria, nga fundi i viteve 1800 deri në vitin 1960.
Migrimi i shqiptarëve në SHBA
Migrimi i shqiptarëve drejt SHBA ka ndodhur në pesë valë kryesore:
- Fundi i viteve 1800 deri në vitin 1939, kryesisht punëtorët burra nga Shqipëria.
- 1945 deri në 1960, kryesisht të mërguar politikë antikomunistë nga Shqipëria.
- Vitet 1960 deri në fillim të viteve 1980, nga komunitetet shqiptare në Jugosllavi.
- Fillimi i viteve 1990, nga ata që iknin prej trazirave post-komuniste në Shqipëri.
- Fundi i viteve 1990, dhjetëra mijëra refugjatë kosovarë shqiptarë.
Përbrenda narrativës më të gjerë të historisë shqiptaro-amerikane, përvoja e shqiptarëve myslimanë priret të zë vend periferik. Për shembull, themelimi i Kishës Ortodokse Shqiptare nga Noli në Boston, në fillim të viteve 1900, është fakt që njihet në masë të madhe, ndërsa xhamia shqiptare në Maine, e themeluar pothuajse në të njëjtën kohë nga një komunitet emigrantësh, mbetet fakt kryesisht i harruar ose i panjohur.
Po për imam Vehbi Ismaili, i cili emigroi në SHBA dekada më vonë për t’i shërbyer komunitetit shqiptaro-mysliman? Po Muharrem Nadji, Salih Myftiu, Isa Hoxha dhe Baba Rexhepi? Disa, si Nadji, pothuajse mungojnë plotësisht në historiografinë shqiptare, ndërsa të tjerët mbeten kryesisht të panjohur për shumicën.
Për ta kuptuar më mirë këtë mungesë, u fokusova te jetët e shqiptarëve myslimanë në SHBA, historitë e të cilëve për shumë kohë janë shpërfillur dhe rrallëherë janë pranuar në historitë zyrtare.
Xhamia e harruar shqiptare në Biddeford
Nga tetori i vitit 2024 deri në janar të vitit 2025, PBS, transmetues publik në SHBA, transmetoi një seri me dokumentarë, të titulluar “Myslimanët amerikanë: Një histori e zbuluar”. Secili nga gjashtë episodet e kësaj serie u përqendrua në një aspekt specifik të historisë së myslimanëve në SHBA. Njëri episod, me titull “A është kjo njëra nga xhamitë e para në Amerikë?”, nxjerr në pah një xhami të ndërtuar në vitin 1929 në Dakotën e Veriut nga emigrantë sirianë.
Në vitin 1915, një grup emigrantësh shqiptarë në Maine, themeluan një nga xhamitë e para të njohura në SHBA, që ishte themeluar plotësisht nga një komunitet emigrantësh.
Gjersa dokumentari e bën të qartë se kjo ishte njëra nga xhamitë më të hershme në SHBA, më bëri kureshtar të mësoja më shumë, ndaj nisa ta hulumtoja vetë historinë. Ajo çfarë zbulova më habiti: në vitin 1915, një grup emigrantësh shqiptarë në Maine, themeluan një nga xhamitë e parë të njohura në SHBA, që ishte themeluar plotësisht nga një komunitet emigrantësh. Një xhami tjetër ishte krijuar më herët në New York në vitin 1912 nga qeveria osmane, por që ndërlidhej me mision diplomatik, për dallim nga ajo në Maine e themeluar pak vite më vonë.
Në fund të shek. XIX, kompania “Pepperell Mills” në Biddeford në Maine, filloi të punësonte punëtorë shqiptarë, shumë prej tyre me gjasë nga Shqipëria, për t’i plotësuar vendet e punës me specializim në fushën e ngjyrosjes dhe dizajnit të tekstilit, për shkak të njohurive të tyre në prodhimin e pëlhurave. Shumë prej tyre erdhën vetëm, duke lënë pas familjet e tyre. Si shumë punëtorë emigrantë të asaj kohe, këta burra erdhën me pak burime financiare dhe paguheshin me paga të ulëta në fabrikat e tekstilit.
Duke qenë se shumica e këtyre punëtorëve shqiptarë ishin myslimanë, ata shpesh faleshin së bashku. Derisa, më në fund, më 5 prill 1915, themeluan Shoqatën Kombëtare Fetare Muhammadan të Amerikës. Kjo shënoi krijimin e xhamisë së parë në SHBA nga një komunitet emigrantësh, në këtë rast, shqiptarët myslimanë. Xhamia nuk është më funksionale dhe vendndodhja e saj e saktë mbetet e panjohur.
Megjithatë, Charles Butler nga Shoqata Historike e Biddeford-it beson shumë se ajo xhami ndodhej në “Pepperell Counting House”, në rrugën Main Street në Biddeford. Objekti, që ishte pjesë e kompleksit të fabrikës ku punëtorët jetonin dhe punonin, kishte një sallë të madhe takimesh në katin e dytë. Marrë parasysh lidhjet e ngushta të punëtorëve me fabrikën dhe mjediset përreth saj, Butler argumenton se kjo sallë ka qenë hapësirë praktike dhe e përshtatshme për komunitetin mysliman që të mblidhej për t’u falur, ashtu siç ishte përdorur ndër vite edhe nga grupe të tjera fetare.
“Pepperell Counting House” ekziston ende sot, në kryqëzimin midis Main St. dhe York St. në Biddeford. Isha kureshtar ta shihja si duket ndërtesa sot dhe hasa në një video-prezantim, që e paraqiste atë si hapësirë tregtare për t’u lëshura me qira. Në fund të videos, shfaqet një sallë e madhe në katin e dytë, hapësira që me shumë e gjasë është përdorur si xhami nga shqiptarët myslimanë më shumë se një shekull më parë.
Në rrjetin “Maine Memory Network”, gjeta një fotografi të komisionit të përbërë tërësisht nga shqiptarë të Shoqatës Kombëtare Fetare Muhammadan të Amerikës. Në fotografi shihen gjashtë themeluesit e organizatës, njëri prej të cilëve është Mustafa Fuat Kapshtica, i cili u largua nga Shqipëria drejt SHBA-së në vitin 1913. Sipas regjistrave të bibliotekës “McArthur Library”, ai ka lindur në vitin 1891 pranë Kapshticës dhe ka vdekur në vitin 1982, pasi ndryshoi emrin në Henry Kasem dhe u shpërngul në New York.
Pandemia vdekjeprurëse e gripit të viteve 1918-1919 ua mori jetën shumë banorëve të Biddefordit. Sipas Projektit të Pluralizmit të Universitetit të Harvardit, komuniteti mysliman vendas siguroi një parcelë të veçantë në varrezat “Woodlawn”, që pjesëtarët e tij të varroseshin aty, me pllakat përkujtimore të varreve të kthyera drejt Mekës. Në disa prej tyre është i gdhendur ylli dhe gjysma e hënës, ndërsa të tjerë, si varri i Edhem Nexhipit (1896–1918), mbajnë mbishkrime si “Shqiptar Muhamedan” dhe “Roftë Atdheu”.
Shqiptarët myslimanë të Waterbury në Connecticut
Një tjetër xhami e ndërtuar nga një komunitet emigrantësh në SHBA besohet se u themelua në vitin 1919 në Waterbury në Connecticut, po ashtu nga shqiptarët. Sipas Raechel Guest, aktualisht drejtore e bibliotekës “Silas Bronson” në Waterbury, Shoqata Shqiptare Fetare Muhamedane ishte formuar në qytet qysh para vitit 1916. Misioni i shoqatës ishte të shpjegonte mësime fetare të “dashurisë, vëllazërisë, paqes, dashurisë për vendlindjen, përparimit dhe drejtësisë në pajtim të plotë”, siç përcaktohet në kushtetutën e saj. Shoqata synonte gjithashtu të botonte libra fetarë dhe edukativë në gjuhën shqipe, të hapte shkolla, të themelonte xhami, të dërgonte ligjërues në komunitetet shqiptare dhe t’i ndihmonte anëtarët e saj sa më shumë që të ishte e mundur.
Imam në Waterbury gjatë kësaj periudhe ishte Mehmet Tosun, të cilin studiuesja Frances Trix e përshkruan si “udhëheqës i përcaktuar nga komuniteti dhe me arsimim joformal”. Me origjinë nga Shqipëria, Tosun erdhi në SHBA gjatë Luftës së Parë Botërore dhe u regjistrua për shërbimin ushtarak. Pas luftës, u kthye sërish për një kohë të shkurtër në Shqipëri, para se të kthehej përsëri në SHBA, bashkë me bashkëshorten e tij, Barijen dhe dy djemtë.
Ky tregim mahnitës shërben si fusnotë çuditëse në trashëgiminë e një imami shqiptar, i cili, pasi ndërtoi njërin nga komunitetet myslimane më të hershme në SHBA, furnizoi gjithashtu me ushqim breza të tërë të familjeve vendase, madje edhe një ikone të Hollivudit, nga një fermë e qetë.
Familja Tosun më vonë themeloi “Willow Brook Dairy”, një fermë për shpërndarjen e qumështit me bazë në Wolcott, Connecticut. Ata shpërndanin qumësht derë më derë në Wolcott dhe qytetet përreth, si dhe gjithashtu furnizonin shkollat vendase në kuadër të programit të drekës.
Sipas Sylvia Tosun, muzikante dhe njëkohësisht mbesa e Mehmet Tosunit, gjyshi i saj ishte më shumë se udhëheqës fetar. Ajo e përshkruan atë si dervish dhe shërues shpirtëror, i cili udhëtoi nëpër Lindjen e Mesme, duke tërhequr njerëzit që kërkonin si shërim, ashtu edhe udhëzim shpirtëror.
Ajo tregoi gjithashtu se si biznesi familjar me qumësht u ndërlidh me anë të papritura të jetës amerikane. Në mesin e shumë shtëpive ku shpërndanin qumësht, ishte edhe ajo e aktores së famshme, Marilyn Monroe, në Roxbury në Connecticut, gjatë martesës së saj me dramaturgun Arthur Miller. Ky tregim mahnitës është detaj interesant në trashëgiminë e një imami shqiptar, i cili, pasi ndërtoi njërin nga komunitetet myslimane më të hershme në SHBA, nga ferma e tij e qetë, furnizoi po ashtu me ushqim breza të tërë të familjeve vendase, madje edhe një ikone të Hollivudit.
Sot, Waterbury është shtëpia e dy xhamive shqiptare: Qendrës Kulturore dhe Islame Shqiptaro-Amerikane “Hasan Prishtina” dhe Komunitetit Mysliman Shqiptaro-Amerikan.
Ndikimi i Muharrem Nadjit në islamin global
Më 22 korrik 1891, lindi një tjetër shqiptar mysliman i shquar, por pothuajse plotësisht i panjohur: Muharrem Nadji. Nuk kisha hasur asnjëherë në emrin e tij, deri kur fillova kërkimin për shqiptarët myslimanë në SHBA, megjithatë, historia e tij meriton vëmendje.
*
Nadji lindi në fshatin shqiptar Revani, që sot ndodhet në Greqi dhe njihet si Dipotamia, por dikur banohej nga shqiptarë myslimanë. Ai u largua nga Shqipëria në vitin 1914, kur Greqia pushtoi disa pjesë të vendit. Fillimisht shkoi në Argjentinë, përpara se të emigronte në SHBA, në vitin 1917, ku përfundimisht u vendos në qytetin e vogël Mansfield në Ohio.
Ekziston shumë pak informacion i qasshëm lidhur me Nadjin, diçka që e bën të vështirë krijimin e pikturës së plotë rreth jetës së tij. Megjithatë, gjeta disa referenca për të në arkivat e gazetës “Mansfield News-Journal”. Një artikull i datës 8 qershor 1954, me titull “Ai do që njerëzit ta ‘njohin’ Muhamedin”, përmban edhe një fotografi të tij në shtëpi, duke lexuar Kuranin. Reportazhi u botua sërish më vonë në “The Light”, revistë myslimane ndërkombëtare që botohet në Pakistan, çka shkaktoi një valë letrash drejtuar Nadjit nga lexues/e nga mbarë bota, të cilët/at shprehnin admirim dhe kureshtje për misionin e tij.
Sipas artikullit, Nadji themeloi Qendrën Islame të Amerikës në vitin 1927 dhe e mbajti me shpenzimet e veta, duke investuar shumicën e të ardhurave modeste si punëtor në industrinë e çelikut për ta mbështetur atë. Pasurinë e tij modeste e shfrytëzonte për të vendosur reklama në faqet e plota të gazetës Mansfield News-Journal, ku botonte tekste të ndryshme islame. Këtë e bënte me qëllim që t’i korrigjonte keqkuptimet e amerikanëve rreth Islamit dhe myslimanëve. Në artikull, ai citohet duke thënë: “Kam lexuar shumë libra universitarë për Kuranin dhe mësimet e Muhamedit. Përmbajnë shumë gabime”.
Artikulli shpjegon se kur Nadji u shpërngul për herë të parë në Mansfield, po e “mendonte seriozisht të kthehej në vendlindje”. Megjithatë, gjatë asaj kohe, ai pretendoi se kishte parë një vegim të Profetit Muhamed, i cili ia kujtoi se myslimanët “kurrë nuk kanë tentuar të japin mësime në Amerikë” dhe se i duhej të qëndronte aty. Ky vegim e bindi të qëndronte, për t’ia kushtuar pjesën tjetër të jetës përhapjes së dijes për Islamin.
Ai nuk hezitonte po ashtu të reagonte publikisht ndaj shtrembërimeve islamofobike në mediet kombëtare. Në vitin 1946, revista “Life” publikoi një fotogaleri me titull “Lutjet myslimane”, e cila përforconte stereotipet orientaliste rreth statusit të grave në Islam.
Në përgjigje, Nadji sfidoi narrativën e revistës “Life” — jo për t’i mohuar pabarazitë gjinore në shoqëritë myslimane, por për të nxjerrë në pah kornizimin e njëanshëm. Ai theksoi se praktika si mbulesa e grave dhe segregimi gjinor nuk ishin shprehimisht karakteristika të Islamit dhe vuri në dyshim pretendimin e “Life” se në botë kishte vetëm 209 milionë myslimanë, duke cituar të dhëna që tregonin se numri ishte 603 milionë.
Në mesin e viteve të ’50-a, Nadji bëhet përfaqësues zyrtar i Lëvizjes Ahmedia i Lahoreit në SHBA, e cila promovonte atë që e konsideronte si mesazh universal të Islamit kundër racizmit dhe sektarizmit. Për shkak të theksit të hapur në kundërshtim të racizmit, kjo lëvizje gjeti përkrahje nga komunitetet afrikano-amerikane në fillim të shek. XX.
Marrë parasysh përhapjen e gjerë të shkrimeve të Nadjit te komunitetet e hershme myslimane afrikano-amerikane, është interesante ta mendosh se figura si Malcolm X — udhëheqës revolucionar mysliman me ngjyrë, që sfidoi supremacinë e bardhë, kolonializmin dhe kapitalizmin — mund të ketë hasur në idetë e Nadjit.
Teksa po lexoja librin e Patrick Bowen, “Një histori e konvertimit në Islam në Shtetet e Bashkuara”, hasa në një detaj shumë interesant për ndikimin e Nadjit te komunitetet e hershme myslimane afrikano-amerikane. Në fillim të viteve të ’40-a, kur SHBA po hynte në Luftën e Dytë Botërore, FBI nisi hetime ndaj grupeve myslimane afrikano-amerikane, duke dyshuar për shmangie nga rekrutimi ushtarak dhe sentimenti anti-amerikan. Ndër të hetuarit ishin udhëheqës sunni me ngjyrë, si Muhammad Ezaldeen dhe Sheikh Nasir Ahmad, si dhe organizata myslimane afrikano-amerikane Moslems of America (MOA).
Gjatë hetimeve, FBI zbuloi se librat dhe broshurat e Nadjit lexoheshin në masë të madhe nga këto komunitete, ku të paktën njëra prej veprave të tij përdorej rregullisht në çdo takim të organizatës MOA. Marrë parasysh përhapjen e gjerë të shkrimeve të Nadjit te komunitetet e hershme myslimane afrikano-amerikane, është interesante ta mendosh se figura si Malcolm X — udhëheqës revolucionar mysliman me ngjyrë, që sfidoi supremacinë e bardhë, kolonializmin dhe kapitalizmin — mund të ketë hasur në idetë e Nadjit.
Në arkivat e “The Islamic Review”, arrita ta siguroj botimin e janarit të vitit 1961, që përmban një nekrologji për Nadjin, i cili ndërroi jetë në moshën 68-vjeçare më 5 korrik 1960, pas një sulmi në zemër. Ceremonia e varrimit u udhëhoq nga Imam Vehbi Ismaili, udhëheqësi fetar i shqiptarëve myslimanë në SHBA. Gjatë ceremonisë, Ismaili ndau disa tregime të rëndësishme për Nadjin, që ndihmojnë ta krijojmë një pasqyrë më të plotë të jetës së tij.
Ismaili theksoi se Nadji i kishte shpenzuar pjesën më të madhe të të ardhurave të tij për botimin dhe shpërndarjen falas të literaturës islame, duke e bërë të mundur që njohuritë për Islamin të ishin të qasshme për njerëzit anë e mbanë botës. Përkushtimi i tij ndaj fesë ishte aq i madh, saqë, siç theksoi Ismaili, “puna të cilën Nadji e bëri për Islamin si individ, nuk barazohet nga asnjë organizatë tjetër”.
Ndikimi i Nadjit tejkaloi edhe Ohion. Emri i tij u bë i njohur nëpër kontinente dhe shumë njerëz besonin se ishte pjesë e një institucioni të madh fetar apo mbështetej nga një bamirës i pasur. Ismaili, i cili vizitoi shtëpinë e Nadjit vetëm disa orë para varrimit, kontrolloi postën e tij dhe gjeti një letër nga një burrë në Filipine, i cili i kërkonte Nadjit 1,000 dollarë për ta ndërtuar një xhami në fshatin e tij.
Në Nigeri, Shoqata e Studentëve Myslimanë e degës Ilobu, shprehu mirënjohje të thellë për literaturën që Nadji ua kishte dërguar, duke e përshkruar punën e tij si “mendim-nxitëse dhe e pasur me njohuri”. Në një letër të datës 23 maj 1960, vetëm pak javë përpara se Nadji të ndërronte jetë, sekretari i shoqatës, Hamid Oyeniyi, shkruante për të konfirmuar pranimin e materialeve dhe për ta inkurajuar atë ta vazhdonte misionin e tij. Letra përfundonte me fjalët: “Allahu, me madhështinë e Tij të pafund, të ruajttë dhe të ndihmoftë edhe më shumë”.
Ismaili iu drejtua të pranishmëve në ceremoninë e varrimit: “A e shihni, nuk isha i vetmi që mendoja se prapa përpjekjeve të shumta të Nadjit qëndronte një organizatë e madhe fetare, apo ndihma bujare e ndonjë miku milioner”, duke vënë në pah faktin se shumë njerëz besonin se Nadji kishte në dispozicion burime të mëdha financiare, ku në fakt, ishte thjesht një mysliman dorëlirë i klasës punëtore, që vepronte si organizatë e përbërë nga vetëm një njeri.
Ismaili e përmbylli fjalimin me një hollësi të fundit. Ai shpjegoi se Nadji e dinte që fundin e kishte afër. Mbi tryezën e tij, Ismaili gjeti një letër të datës 29 qershor 1960, vetëm një javë para se Nadji të ndërronte jetë. Ai e lexoi me zë të lartë: “Në emër të Zotit, Mëshiruesit, Mëshirëbërësit. Zoti është Mbrojtësi i atyre që besojnë. Premtimi i fjalës së Zotit është afër. Bindjuni Zotit tuaj dhe bëni vepra të mira nëse dëshironi të shpëtoni. Fundi juaj është afër, do të vijë shpejt, me mëshirë, pa dhimbje. Zoti, me Madhështinë e Tij, do të jetë bujar me ju”.
Më shumë se 200 persona morën pjesë në ceremoninë e varrimit, shumë prej të cilëve ishin jomyslimanë. Ismaili theksoi se, gjatë ceremonisë, “të gjithë qanin si fëmijë për humbjen e mikut të tyre të dashur”.
Nadji është varrosur në varrezat e Mansfieldit, në qarkun e Richland në Ohio. Në pllakën e tij përkujtimore është i gdhendur citati i shehadetit: “Nuk ka Zot tjetër përveç Allahut, Muhamedi është i dërguari i Tij”, në gjuhën angleze dhe arabe. Për çudi, faqja “Find a Grave” ka një fotografi të Nadjit, bashkë me pamjen e pllakës së tij të varrit. Kjo është e vetmja fotografi e qartë e tij që ia dola ta gjej.
Imam Vehbi Ismaili si udhëheqës i shqiptarëve myslimanë
Ismaili është një figurë shqiptare myslimane më e njohur se Nadji, me më shumë informata të qasshme për jetën e tij, si në burime online, ashtu edhe në botime të ndryshme. Për herë të parë në emrin e tij hasa gjatë leximit të librit “Shqiptarët e Amerikës” (2003), nga Vehbi Bajrami, që është edhe burim kryesor për pjesën më të madhe të informacionit që shpaloset tutje.
Ismaili i lind në Shkodër në vitin 1919. Ai studioi në medresetë e Krujës dhe Tiranës, para se të shpërngulej në Kajro në vitin 1937, për t’i ndjekur studimet në Universitetin Al-Azhar. Në një periudhë të jetës, ai kishte menduar të kthehej në Shqipëri, por pas pushtimit fashist dhe ngritjes së regjimit komunist, i ati i dërgoi një letër emocionale, duke e lutur të mos kthehej. Sipas Bajramit, në letër shkruhej: “Sado që dua të të kem pranë — askush tjetër nuk e dëshiron këtë më shumë — megjithatë, të këshilloj të mos gabosh e të kthehesh në vendlindje, sepse është njësoj si ta hedhësh veten në zjarr”. Ismaili e mori afër zemrës këshillën e babait, duke qëndruar në Egjipt, ku vazhdoi studimet.
Në vitin 1949, Ismaili pranoi një letër nga Shoqata Myslimane Shqiptaro-Amerikane në Detroit, e themeluar në vitin 1917 si degë e shoqërisë myslimane, e krijuar nga emigrantët shqiptarë në Biddeford, duke e ftuar të bëhej udhëheqës i tyre fetar. Në fillim ai hezitoi, por ishin miqtë e tij që e inkurajuan dhe besuan se ai mund të bënte më shumë për fenë dhe kombin e tij në SHBA, çka e shtyu që në fund të pranonte. Në prill të atij viti, u nis për në Detroit, ku po e mirëpriste një komunitet në rritje i shqiptarëve myslimanë nga Shqipëria.
Ardhja e Ismailit u prit me kritika nga gazetat kryesore shqiptare të Bostonit, “Dielli” dhe “Liria”, të cilat, në fillim mbështetën regjimin totalitar komunist të Enver Hoxhës, por pastaj brenda pak vitesh filluan ta kritikonin atë. Sipas Bajramit, këto gazeta, në përputhje me qëndrimin anti-teist të qeverisë shqiptare, përdorën shpifje për ta diskredituar dhe e etiketuan Ismailin si agjent të Mbretit Zog — duke e paraqitur imamin si armik të kombit. Në atë kohë, Mbreti Zog, monarku i mëparshëm i Shqipërisë, që kishte sunduar me fuqi autoritare dhe ishte rreshtuar me Italinë fashiste para se të arratisej në mërgim, përballej me përbaltosje nga regjimi komunist i Hoxhës si simbol i tradhtisë.
I patrembur, Ismaili nisi misionin për t’i shërbyer komunitetit shqiptar. Fillimisht siguroi disa dhoma në Institutin Ndërkombëtar të Detroitit për shërbime islame dhe mësim të gjuhës shqipe. Por qëllimi i tij ishte ndërtimi i një xhamie të përhershme dhe për këtë udhëtoi nëpër SHBA dhe Kanada për mbledhjen e fondeve të nevojshme.
Shumica e mbështetjes financiare erdhi nga vetë shqiptarët. Shoqata e Grave Myslimane Shqiptare në Detroit dhuroi 1,400 dollarë, një shumë që sot ka vlerën e rreth 16,000 dollarë. Edhe shqiptarët ortodoksë luajtën rol të rëndësishëm në mbështetjen e kësaj përpjekjeje.
Gjatë kësaj kohe, po shfaqeshin ndasi përbrenda komunitetit shqiptar ortodoks. Në vitin 1950, një i dërguar shqiptar i Patriarkanës Greke, peshkopi Mark Lipa, erdhi në SHBA dhe u përpoq t’i vendoste kishat ortodokse shqiptare nën autoritetin kishtar grek.
Sipas ditarit të Qerim Panaritit, në atë kohë kryeredaktor i gazetës “Dielli”, ardhja e Lipës shkaktoi përçarje të thella në komunitetin shqiptar të Bostonit dhe u pa si sfidim i drejtpërdrejtë i Nolit dhe pavarësisë së Kishës Ortodokse Shqiptare. Ismaili qëndroi i palëkundur në solidaritet me Nolin, duke mbrojtur karakterin kombëtar të institucioneve fetare shqiptare kundër ndërhyrjeve të huaja.
Angazhimi i Ismailit për themelimin e një xhamie në Detroit, si dhe mbrojtja e pavarësisë fetare shqiptare nga Noli, shpërfaqën një përpjekje të gjerë ndër-fetare për ta forcuar identitetin shqiptar në SHBA.
Përfundimisht, më 6 qershor 1951, Xhamia Myslimane Shqiptare hapi dyert për publikun. Me rritjen e vazhdueshme të komunitetit, objekti nuk i përmbushte më nevojat e anëtarëve të saj. Në vitin 1962, u shit dhe paratë u përdorën për të blerë tokë për një xhami të re dhe më të madhe. Me ndihmën e komunitetit më të gjerë shqiptar, përfshirë një donacion prej 500 dollarësh nga Noli (në vlerë mbi 5,000 dollarë sot), u ndërtua nga themeli një xhami e re në Harper Woods, një periferi në verilindje të Detroitit.
Angazhimi i Ismailit për themelimin e një xhamie në Detroit, si dhe mbrojtja e pavarësisë fetare shqiptare nga Noli, shpërfaqën një përpjekje të gjerë ndër-fetare për ta forcuar identitetin shqiptar në SHBA dhe për t’i rezistuar si kontrollit kishtar grek, ashtu edhe ndërhyrjeve politike nga regjimi i Hoxhës.
Xhamia e re, me një kupolë dhe minare të stilit osman, u hap zyrtarisht më 23 shkurt 1963. Interesante është se arkitekti, Frank Beymer, ishte një gjermano-amerikan nga Ohio, që kishte përqafuar Islamin falë përpjekjeve të Nadjit. Beymer mbikëqyri ndërtimin e xhamisë pa asnjë pagesë. Xhamia vazhdon t’i shërbejë komunitetit edhe sot si Qendër Islame Shqiptare, nën udhëheqjen e imam Shuajb Gërgurit.
Në një intervistë të vitit 1994, Ismaili theksoi rëndësinë e ruajtjes së gjuhës dhe kulturës shqiptare në diasporë, duke shpërfaqur përpjekjet e familjeve që fëmijët e tyre të mbeteshin të lidhur me trashëgiminë shqiptare përmes mësimeve të gjuhës në xhami dhe kisha. Ai tregoi edhe për Fatmire Sylejmanin, në atë kohë 18-vjeçare, e cila pas publikimit të një thirrjeje për donacione në gazetën “Rilindja”, që botohej në Zvicër nga viti 1992 deri më 1996, organizoi një aktivitet në xhaminë e Harper Woods dhe mblodhi mbi 3,000 dollarë për fëmijët shqiptarë në Kosovë, të cilët në atë kohë u detyruan ta ndiqnin sistemin paralel të shtëpive-shkolla.
Ismaili ishte po ashtu shkrimtar i përkushtuar, duke botuar 50 libra lidhur me temat fetare dhe letrare. Libri i tij më i njohur, “Muhamedi, Profeti i fundit”, u përkthye në 25 gjuhë dhe u studiua në mbarë botën. Gjatë qëndrimit të tij në Kajro, luajti rol udhëheqës në ndërlidhjen e traditave letrare shqiptare dhe arabe. Ai përktheu vepra si “Djepi artit” i Ernest Koliqit, i njohur për thellësinë psikologjike dhe strukturën dramatike të rrëfimit, duke e prezantuar letërsinë shqiptare në botën arabe.
Pavarësisht arritjeve të tij dhe komunitetit të fortë të cilit iu bashkua në SHBA, Ismaili ndiente mall për vendlindjen. Që nga viti 1962, aplikoi vazhdimisht për vizë për ta vizituar Shqipërinë, por secila kërkesë iu refuzua. Gjatë një bisede me intelektualin shqiptar mysliman Mexhid Yvejsi, Ismaili u inkurajua ta vizitonte Kosovën. Yvejsi i tha: “Malli yt për Shqipërinë, për Shkodrën, mund të zbutet, sepse Kosova, edhe pse nën pushtimin serb, është ende Shqipëri”.
Kur Ismaili ngurroi fillimisht, Yvejsi i sugjeroi të shkonte në Gjakovë dhe ta vizitonte shtëpinë e babait të tij, Hafiz Selim Yvejsit, duke i thënë: “Që aty, e gjithë Kosova do të t’i hapë dyert”. Me të pranuar këshillën e Yvejsit, Ismaili vendosi të nisej në këtë udhëtim. Disa ditë më vonë, udhëtoi për në Kosovë, vend që e vizitoi përsëri edhe dy herë të tjera mes viteve 1970 dhe 1980. Me të mbërritur, u prit me ngrohtësi dhe krahëhapur.
“Kosova më freskoi, më ripërtëriu”, kujtoi ai më vonë. Ai përshkroi se si njerëzit e pritën në shtëpitë e tyre me dashuri vëllazërore, duke e bërë të ndihej sikur ishte në vendlindje. “Prandaj, sa herë që pata mundësi, përmes fjalës apo shkrimit, e mbrojta Kosovën dhe u përpoqa të ofroj ndihmë dhe burime sa herë që munda”. Përkushtimi i Ismailit ndaj Kosovës mbeti i palëkundur; në vitin 1994, Qendra Islame Shqiptare, nën udhëheqjen e tij, mblodhi 17,200 dollarë për ta ndihmuar Kosovën gjatë periudhës së aparteidit dhe shtypjes.
Ndërkohë, në vitin 1988, pas rreth 50 vitesh, periudhë që e kishte parashikuar të ishte kohë e shkurtër studimesh në Kajro, Ismaili kthehet në shtëpinë e tij në Shkodër, vizitë që u mundësua vetëm pasi klima politike në Shqipëri filloi të ndryshojë, pas vdekjes së Hoxhës në vitin 1985. Natyrisht, pasi kishin kaluar pesë dekada, shumë nga familjarët e tij kishin ndërruar jetë. Ai vizitoi varret e prindërve dhe të njërit prej vëllezërve, megjithatë nuk arriti t’i gjejë varret e dy vëllezërve të tjerë. Sipas Bajramit, kur Ismaili u largua nga Shkodra, në vitin 1937, qyteti kishte 36 xhami. Kur u kthye, gjeti vetëm Xhaminë e Plumbit, të ndërtuar në vitin 1773, në gjendje të tejet të shpërfillur dhe të dëmtuar rëndë.
Udhëheqja shpirtërore e Ismailit pati ndikim të veçantë sidomos te diaspora shqiptare në SHBA. Shërbimet e tij të ceremonive mortore, në veçanti, u bënë pjesë e kujtesës kolektive të komunitetit. Në tetor të vitit 1949, vetëm disa muaj pas ardhjes në Detroit, ai udhëtoi drejt New Yorkut dhe udhëhoqi atë që besohet të ketë qenë ceremonia e parë e varrimit islam në gjuhën shqipe në SHBA, duke nderuar Mid’hat Frashërin, djalin e Abdyl Frashërit, një figurë e shquar e Lidhjes së Prizrenit, i cili u angazhuar për më shumë autonomi brenda Perandorisë Osmane dhe hodhi themelet për pavarësinë e Shqipërisë.
Pothuajse 60 vjet më vonë, të njëjtat rituale u kryen edhe për vetë Ismailin, i cili vdiq më 17 maj 2008, në moshën 88-vjeçare. Ceremonia e tij e varrimit ishte nderim për një njeri që ia kushtoi jetën udhëheqjes së brezave të shqiptarëve amerikanë, si në besim ashtu edhe në dashurinë për vendlindjen.
Varri i Ismailit gjendet në varrezat Knollwood Memorial Park në Canton në Michigan. Në pllakën e tij të varrit është gdhendur ky varg nga Kurani: “Për ata që besojnë dhe bëjnë vepra të mira, vendbanimi i tyre është Xheneti, shpërblim për veprat e tyre (18:107)”.
Në njërin nga reflektimet e tij dikur shprehej: “Nuk e di nëse kam bërë mjaftueshëm për shqiptarët”. Besoj se trashëgimia e tij flet vetë. Dyshimet e tij nëse kishte bërë mjaftueshëm shuhen përballë ndikimit të padiskutueshëm që pati tek shqiptarët në mbarë botën, nga Detroiti në New York, nga Kosova në Egjipt e përtej.
Besimi dhe rezistenca e myslimanëve shqiptarë në New York
Derisa Hoxha po fshinte në mënyrë sistematike trashëgiminë islame të Shqipërisë, duke shtypur të gjitha format e adhurimit, si dhe duke e shndërruar me forcë Shqipërinë në shtetin e parë ateist në botë, myslimanët shqiptarë në New York ishin të vendosur ta ruanin besimin dhe kulturën e tyre. Në vitin 1966, ata u mblodhën në Asamblenë e Qendrës Islame Shqiptaro-Amerikane, të udhëhequr nga hoxha i madh, Salih Myftiu, ku hodhën themelet për ndërtimin e një xhamie.
Myftiu, i lindur në vitin 1891 në Shkodër, kishte prejardhje nga një familje rrënjësisht fetare dhe atdhetare. Që në rini, u angazhua në lëvizjen për pavarësinë e Shqipërisë dhe ishte përkrahës i zëshëm i përpjekjeve për përkthimin e Kuranit në shqip. Gjatë Luftës së Dytë Botërore, kundërshtoi fashistët italianë, nazistët gjermanë dhe ngritjen e komunizmit. Rezistenca e tij e armatosur çoi në burgosje nga fashistët dhe në përballje të vazhdueshme me regjimin komunist pas luftës. Pas viteve në mërgim në Itali, emigroi në SHBA në vitin 1965, ku u bë figurë kyçe në diasporën shqiptare dhe ndihmoi në themelimin e Qendrës Islame Shqiptaro-Amerikane, për t’i mbështetur si kauzat fetare, ashtu edhe ato kombëtare.
Pas vitesh të tëra përpjekjesh, xhamia e Qendrës Islame Shqiptaro-Amerikane u hap zyrtarisht më 12 nëntor 1972, në lagjen Flatbush të Brooklyn-it. Ceremonia u përcoll nga një numër i madh shqiptarësh, shumë prej të cilëve të veshur me veshjet kombëtare shqiptare. Teksa 80-vjeçari Myftiu preu shiritin për ta hapur zyrtarisht xhaminë, këtë e bëri me fjalën “Bismilah”, që do të thotë “Në emër të Zotit”, si mënyrë për ta kthyer sërish krenarinë fetare te shqiptarët në mërgim, në një kohë kur shprehje të tilla ishin të ndaluara në vendlindje.
Në një artikull të The New York Times që e mbulonte ngjarjen, citohet të ketë thënë: “Arsyeja për ndërtimin e xhamisë sonë është për ta bashkuar popullin shqiptar dhe për t’i treguar Enver Hoxhës se njerëzit ende dëshirojnë ta mbajnë gjallë fenë e tyre”.
Isa Hoxha, i lindur më 25 maj 1918 në Bytyç, u bë imami i parë i xhamisë. Jeta e Hoxhës, e ngjashme me atë të Myftiut, ishte e formësuar si nga edukimi i tij fetar, ashtu edhe nga përfshirja në luftën nacional-shqiptare kundër pushtuesve fashistë dhe nazistë, gjatë Luftës së Dytë Botërore. I detyruar të migrojë pas ngritjes së komunizmit në Shqipëri, ai i shërbeu komuniteteve myslimane shqiptare nëpër Evropë, para se të vendosej në SHBA në vitin 1962.
Në Qendrën Islame Shqiptaro-Amerikane, Hoxha vazhdoi ta përmbushte misionin e tij, si atë shpirtëror, ashtu edhe atë kombëtar. Në një artikull të The New York Times që e mbulonte ngjarjen, citohet të ketë thënë: “Arsyeja për ndërtimin e xhamisë sonë është për ta bashkuar popullin shqiptar dhe për t’i treguar Enver Hoxhës se njerëzit ende dëshirojnë ta mbajnë gjallë fenë e tyre”.
Dekada më vonë, ai vazhdonte të ishte figurë e shquar. Në një protestë përpara Shtëpisë së Bardhë, më 10 maj 1996, ku kërkohej mbështetja e SHBA për çlirimin e Kosovës, ai pohoi: “Zëri ynë është i shqiptarëve që digjen nga malli për vendlindjen, zëri i diasporës që thërret për çlirimin e tokave tona të pushtuara. Ky zë nuk është shuar për një shekull duke luftuar për pavarësinë e Shqipërisë dhe nuk do të ndalet derisa Kosova të jetë e lirë dhe derisa Shqipëria të bëhet ashtu siç do vetë populli shqiptar”.
Përpjekjet e Myftiut dhe Hoxhës luajtën rol të rëndësishëm në ruajtjen e identitetit mysliman shqiptar në SHBA. Themelimi i xhamisë në Brooklyn, pasuar nga një tjetër në New Jersey dhe bursa e krijuar në emër të Hoxhës për t’i mbështetur studentët e rinj shqiptarë, janë kontribute të mëdha për ruajtjen e identitetit mysliman shqiptar në zonën e New York-ut.
Baba Rexhepi dhe bektashinjtë e Michigan-it
Në historinë më të gjerë të myslimanëve shqiptarë në SHBA, historia e bektashinjve nuk mund të lihet jashtë. Bektashinjtë janë ndjekës të një traktati sufist brenda Islamit, që zhvilloi traditë të veçantë liberale dhe mistike, duke përvetësuar elemente nga mendimi si sunit, ashtu edhe shiit. Dikur udhërrëfyes shpirtërorë të jeniçerëve osmanë, ata humbën ndikimin e tyre pasi u shpërndanë në vitin 1826 dhe u ndaluan zyrtarisht nga Mustafa Qemal Ataturku në Turqi, në vitin 1925. Pas kësaj, tarikati e zhvendosi qendrën e tij në Shqipëri, ku mbeti forcë shpirtërore e rëndësishme.
Një nga figurat më me ndikim të saj ishte Rexhep Beqiri, i lindur në vitin 1901 në Gjirokastër, me prejardhje nga një familje e lidhur rrënjësisht me traditën bektashiane. Në moshën 21-vjeçare, ai u betua dhe u bë Dervish Rexhepi, duke shërbyer për më shumë se dy dekada si udhëheqës shpirtëror në teqenë e tij vendase. Por në vitin 1944, teksa lufta civile në Shqipëri po anonte krah komunistëve, gjithçka ndryshoi. Një vizitor e paralajmëroi se regjimi i ri po planifikonte ta zinte rob dhe ta vriste për shkak të ndikimit të tij dhe pikëpamjeve anti-komuniste. “Do të të torturojnë dhe do të të vrasin në mënyrën më të tmerrshme”, i tha ai. “Largohu”. Dhe kështu u largua, pa pasur mundësinë ta shihte më Shqipërinë e tij të dashur.
Dervish Rexhepi kaloi katër vjet në një kamp refugjatësh në Bari të Italisë, para se të zhvendosej në Kajro. Mes pasigurive politike në rritje në Egjipt dhe i nxitur nga motra e tij në New York, vendosi të shpërngulej. Në dhjetor të vitit 1952, udhëtoi drejt SHBA me anijen “MS Saturnia”, duke marrë me vete valixhen dhe traditën shpirtërore, që shpresonte ta mbante gjallë në një tokë të re. Edhe pse ishte haptazi kundër komunistëve, zyrtarët amerikanë, të verbuar nga paranoja e Luftës së Ftohtë në kulmin e epokës së Makarthismit, për pak sa nuk ia mohuan hyrjen, pasi e etiketuan si komunist pa kryer asnjë hetim.
Rexhepi mbërriti në New York me shpresën për ta hapur një teqe bektashiane. Por sipas biografisë për Rexhepin, shkruar nga Frances Trix, shumë shqiptarë atje, të ndikuar nga një përzierje e idealeve laike, bindjeve personale dhe presioneve nga asimilimi, qëndruan në distancë. Teksa disa bektashinj më në moshë e mirëpritën atë, prania e tij i shqetësoi të tjerët. Qendra Kulturore Shqiptare, e dominuar nga komunistët, bllokoi përpjekjet e tij për të mbajtur tubime, nga frika se mos po kthehet sërish jeta shpirtërore në diasporën shqiptare.
Meqenëse e ndieu rezistencën, Rexhepi la New Yorkun dhe u nis për në Detroit. Aty u prit ngrohtësisht. Myslimanë dhe të krishterë shqiptarë e mirëpritën dhe disa familje bektashiane ofruan mbështetjen e tyre. Më 24 tetor 1953, 17 burra shqiptarë u mblodhën në Sallën “St. Andrew” dhe premtuan fonde financiare për ta ndërtuar një teqe. Shumica ishin punëtorë të fabrikave ose pronarë të bizneseve të vogla, por dhanë shuma bujare të parave.
Teqeja u hap zyrtarisht në Taylor në Michigan, më 15 maj 1954, ku të pranishëm ishin një numër i madh njerëzish, përfshirë vizitorë nga qyteti i New Yorkut. Me këtë hapje, Rexhepi u ngrit në gradën “baba”, udhëheqës shpirtëror në radhët e urdhrit bektashian. Në fillim të ceremonisë, Baba Rexhepi recitoi Fatiha-n, vargun hyrës të Kuranit, për ta bekuar ngjarjen.
Në një fjalim të mbajtur 20 vjet më vonë, për ta shënuar përvjetorin e hapjes së teqesë, ai përmendi përpjekjet e dështuara më parë, për ta themeluar një teqe në New York dhe kundërshtimin e regjimit komunist shqiptar, i cili kishte kërcënuar familjet e atyre që kishin përkrahur këtë nismë. Ai gjithashtu vlerësoi kontributin kyç të grave shqiptare. Ndër ato që përmendi ishin Hava Seid, Kile Selfo, Fiqiret Myrteza, Shaniko Qyteza, Zejnep Adam, Shazo Ali, Fato Nakoleci dhe Nekije Peshkopia, përkushtimi dhe puna e të cilave ishin qenësore për themelimin e teqesë.
Roli i Rexhepit në komunitet shkonte përtej udhëheqjes shpirtërore. Ndjeshmëria dhe gatishmëria e tij për t’i ndihmuar nevojtarët ishin të dukshme për secilin. Në mesin e viteve të ’50, një anëtar i një familjeje italiane, që jetonte përballë teqesë, kreu vetëvrasje. Kisha katolike lokale refuzoi ta kryente ceremoninë e varrimit për dikë që ia kishte dhënë fund jetës. Rexhepi, i cili fliste rrjedhshëm italisht për shkak të kohës së tij si refugjat në Itali, pranoi pa hezitim, duke shkruar dhe mbajtur ceremoninë e varrimit në gjuhën italiane.
Në vitin 1966, nisi botimin e “Zëri i Bektashizmës” — një revistë që publikohej çdo gjashtë muaj, ku shpjegonte historinë, parimet dhe filozofinë mistike të bektashizmit në një gjuhë të kuptueshme. Revista u jepte mundësi intelektualëve shqiptarë të kontribuonin dhe bënte thirrje për unitet, moral dhe krenari kombëtare. Shumicën e artikujve Rexhepi i shkruante vetë.
Ai mbeti i përkushtuar ndaj misionit të tij shpirtëror dhe komunitetit deri kur vdiq në vitin 1995. Ai vdiq në Michigan, larg vendlindjes së tij, Gjirokastrës, duke lënë pas një institucion të vogël por të qëndrueshëm fetar, që vazhdon t’u shërbejë shqiptarëve amerikanë edhe sot.
Kush mbahet mend dhe pse?
Është e çuditshme dhe shqetësuese që nuk kisha dëgjuar pothuajse për asnjë nga këto figura deri sa nisa këtë hulumtim. Është e kuptueshme që disa hollësi mund të kenë humbur me kalimin e kohës, por është shumë më e vështirë të shpjegohet pse jetë dhe histori të tëra, disa prej tyre padyshim me ndikim të madh, mbeten kaq në periferi të ndërgjegjes sonë historike kombëtare. Prandaj ia vlen ta shtrojmë pyetjen: si matet rëndësia historike e një personi?
Noli, në masë të madhe, mbahet mend për rolin e tij të hershëm në projektin e shtetndërtimit të Shqipërisë, si dhe për kontributin e tij politik, akademik dhe fetar. Në anën tjetër, Ismaili është shumë më pak i njohur në kujtesën tonë kolektive, pavarësisht faktit se ia kushtoi jetën mbajtjes së një komuniteti besimtarësh në mërgim, ofroi mbështetje për Kosovën në vitet e saj më të errëta, ndihmoi në rindërtimin e jetës fetare pas Hoxhës dhe mësoi breza të tërë të shqiptarëve në Amerikë për gjuhën, historinë dhe kulturën e tyre. Ky dallim në dukshmëri pasqyron mënyrën se si formësohet kujtesa historike dhe kontributet e kujt marrin vëmendje.
Dallimi mes mënyrës se si mbahen mend figura si Noli dhe Ismaili, tregon më shumë për hierarkinë e kujtesës brenda narrativave tona historike, sesa për atë se kush ishin ata në të vërtetë.
Ky artikull nuk synon të bëjë krahasime të drejtpërdrejta, por t’i zgjerojë kufijtë e ngushtë të diskutimit. Nuk kemi nevojë për përgjigje ndaj pyetjeve me peshë historike, për t’i vlerësuar kontributet e jetëve të kaluara që formësuan komunitetet tona në mënyra të ndryshme. Megjithatë, kjo tregon se figurat, që janë më shumë të lidhura me shtetndërtimin — si Noli dhe Konica — vazhdojnë ta dominojnë kujtesën tonë kolektive, duke pasqyruar hegjemoninë e narrativave të përqendruara te shteti, në mënyrën se si rrëfehet historia.
Gjatë kërkimeve të mia, arrita të kuptoj se udhëheqësit myslimanë shqiptarë kanë qenë në mesin e grupeve, bashkë me gratë, punëtorët/et, studentët/et dhe të tjerët, kontributet e të cilëve në pasurimin e jetës shqiptare përtej kornizës së shtetndërtimit janë lënë në hije. Dallimi mes mënyrës se si mbahen mend figura si Noli dhe Ismaili, tregon më shumë për hierarkinë e kujtesës brenda narrativave tona historike, sesa për atë se kush ishin ata në të vërtetë.
Fakti që Nadji është pothuajse i panjohur në qarqet shqiptare është i vështirë për t’u kuptuar dhe meriton një artikull më vete. Kontributet e tij ndoshta nuk ishin kombëtare në kuptimin klasik, por nuk ishin më pak të rëndësishme. Jeta e tij rrëfen një histori ndryshe, në të cilën Islami, më shumë sesa identiteti i tij shqiptar, ishte forca udhëheqëse.
Fakti që këto histori mbeten kaq pak të shtjelluara, tregon jo vetëm për kufizimet e historiografisë shqiptare, ku kontributet e myslimanëve priren të zënë vend dytësor, por edhe për tema më të gjera që lidhen me politikën e ndërlikuar të prodhimit të dijes. Kush vendos se cilat jetë duhet kujtuar, cilat histori duhet të rrëfehen sërish, cilat trashëgimi duhet të ruhen dhe cilat duhet të hidhen në koshin e harresës së historisë?
Sa më shumë lexoj dhe hulumtoj rreth historisë shqiptare, në këtë rast përmes prizmit të emigrimit në SHBA, aq më shumë më duket si pasqyrë e thyer e veturës, që tregon copa dhe fragmente të së kaluarës, por asnjëherë pamjen e plotë. Disa pjesë janë të qarta, të tjerat mungojnë krejtësisht. Sigurisht, asnjë pasqyrë nuk është e përsosur, por duhet të përpiqemi ta rregullojmë atë që kemi, sepse çka mungon në pasqyrë nuk është thjesht e harruar — ajo bëhet e padukshme.
Imazhi i ballinës: nëpërmjet CC.
Në Kosovo 2.0, përpiqemi të jemi shtyllë e gazetarisë së pavarur e me cilësi të lartë, në një epokë ku është gjithnjë e më sfiduese t’i mbash këto standarde dhe ta ndjekësh të vërtetën dhe llogaridhënien pa u frikësuar. Për ta siguruar pavarësinë tonë të vazhdueshme, po prezantojmë HIVE, modelin tonë të ri të anëtarësimit, i cili u ofron atyre që e vlerësojnë gazetarinë tonë, mundësinë të kontribuojnë e bëhen pjesë e misionit tonë.