Ishte maji i vitit 1999. Isha shtatëmbëdhjetë vjeç, mjaftueshëm i gjatë sa nëna ime të shqetësohej se gjatësia mund të bënte të binim në sy. Teksa ushtarët serbë na dëbuan nga shtëpitë tona në Kosovë, familja ime dhe unë u fshehëm në rimorkion e një traktori. Nëna vazhdoi të pëshpëriste: “Përkulu, mos i le të të shohin”. Trupi im i gjatë nuk ishte më diçka për të qenë krenar; ishte kthyer në rrezik.

Pothuajse e kisha harruar këtë moment, deri kur, javën e kaluar, po rrija në sallën e ftohtë të provave të Teatrit ODA në Prishtinë, derisa shihja aktorët teksa përgatiteshin për shfaqjen “Nën hijen e një peme u ula dhe qava”.

Në një skenë, njëri nga aktorët kosovarë shpjegon se sipas Kanunit, një djalë konsiderohet shënjestër në çastin që bëhet më i gjatë se një pushkë. Në skenë, aktori ngre armën për ta matur veten, duke kuptuar se është shumë i gjatë. Papritur, të tjerët përkulen, duke u përpjekur të duken më të shkurtër se arma. Ky veprim, në të njëjtën kohë absurd dhe tronditës, më ktheu pas në atë pranverë të vitit 1999, kur gjatësia mund të nënkuptonte vdekjen.

Shfaqja, e shkruar nga Jeton Neziraj, me regji të Blerta Nezirajt dhe me dramaturgji të Greg Homann, bashkon aktorë nga Kosova, Shqipëria dhe Afrika e Jugut për të vënë në skenë dy ngjarje historike që në pamje të parë duken të largëta: Lëvizjen për Pajtimin e Gjaqeve në Kosovë dhe Komisionin e së Vërtetës dhe Pajtimit (TRC) në Afrikën e Jugut. Megjithatë, të dyja historitë sillen rreth së njëjtës pyetje të pamundur: A mund ta shërojë falja një komb të ndërtuar mbi dhimbje?

Në vitin 1990, Kosova ishte ende nën sundimin jugosllav, ndërsa regjimi serb po ashpërsonte masat shtypëse. Ndërkohë, familjet shqiptare vazhduan të mbeteshin të bllokuara në cikle gjakmarrjesh, duke u vrarë mes vete në emër të nderit.

Këto gjakmarrje e kishin burimin te Kanuni i Lekë Dukagjinit, kodi zakonor shekullor që rregullonte jetën shoqërore të shqiptarëve. Sipas Kanunit, nëse vritej një burrë, nderi e detyronte familjen e të vrarit të merrte gjak ndaj vrasësit ose burrave të familjes së tij, duke krijuar zinxhirë të gjatë, shpesh me breza, të dhunës.

Atë vit, një grup studentësh, aktivistësh dhe klerikësh, nën udhëheqjen e folkloristit dhe profesorit Anton Çetta, nisën një revolucion moral: udhëtuan fshati për fshat, duke u kërkuar njerëzve të hiqnin dorë nga gjakmarrja dhe ta falnin njëri-tjetrin. Qëllimi i lëvizjes ishte t’i bashkonte shqiptarët politikisht në një kohë kur represioni serb përshkallëzohej, duke e zhvendosur energjinë e tyre nga armiqësitë mes vete drejt rezistencës kolektive.

Në mesin e tyre ishte prifti katolik dhe aktivisti Don Lush Gjergji, i cili më vonë rrëfeu kujtimet e tij në intervista për shfaqjen. Në produksion ai përmendet me emër, ndërsa fjalët e tij janë përdorur drejtpërdrejt në tekstin skenik: “U kërkuam njerëzve të falin pa kushte”, kujton ai. “Dikur, shqiptar i vërtetë ishte ai që merrte hak. Ne e kthyem faljen në akt trimërie”. 

Me mijëra falën. Në Verrat e Llukës, afër Deçanit, gjysmë milioni njerëz u mblodhën, në një skenë pothuajse biblike pajtimi nën një qiell të pushtuar. Ajo që ndodhi aty ishte veprim i mençur politik. Duke e falur njëri-tjetrin, shqiptarët u bashkuan kundër një armiku shumë më të madh: dhunës së vetë shtypësit.

Pesë vjet më vonë dhe mijëra kilometra larg, Afrika e Jugut po dilte nga pothuajse gjysmë shekulli apartheidi, një sistem segregimi racor dhe sundimi i pakicës së bardhë që kishte shtypur mizorisht shumicën e zezë. Në vitin 1995, peshkopi Desmond Tutu u bë kryetar i Komisionit për të Vërtetën dhe Pajtimin, përpjekjes historike të vendit për t’u përballur me të kaluarën e tij të llahtarshme.

Më shumë se 22 mijë viktima deklaruan dhe mijëra të tjerë dëshmuan publikisht për torturën, vrasjet dhe poshtërimet. Autorët e krimeve mund të amnistoheshin, por vetëm nëse “kishin ofruar një rrëfim të plotë dhe të vërtetë të një akti me motive politike”.

Në njërën nga skenat më tronditëse të shfaqjes, dëgjoj historinë e Lethabo Khumalos, një nëne të cilës ia kishin vrarë djalin dhe e kishin varrosur pa njërën dorë. Kur ajo fillon të dëshmojë para TCR, mikrofoni i saj fiket rastësisht; humb vetëdijen dhe nuk kthehet më kurrë. Rrëfimi i saj, bashkë me dorën e munguar të të birit, zhduket nga regjistrat zyrtarë. Tridhjetë vjet më vonë, regjisorët e imagjinojnë atë në një spital psikiatrik, ende e përndjekur nga vegimi i policit që ia mban dorën e prerë të djalit të saj. Fjalët e vetme që mund t’i shqiptojë janë “majtas” dhe “djathtas”, urdhra për ta lëvizur karrocën, sikur, duke lëvizur trupin, të mund ta lëvizte edhe dhimbjen.

Pasi kishte kaluar dekada të tëra duke luftuar sistemin e ashpër të apartheidit përmes rezistencës paqësore, besimit dhe angazhimit publik, Tutu hyri në sallat e Cape Town për t’i dëgjuar dëshmitë e viktimave dhe autorëve të krimeve. Ai nuk i mbikëqyri këto seanca si gjykatës, por si dëshmitar moral, duke e kthyer aktin e të dëgjuarit dhe të faljes në një llogaridhënie kombëtare.

Na ishte njëherë…

Është e lehtë ta kuptosh pse Tutu dhe Çetta përkasin në të njëjtën skenë. Të dy e kuptuan se falja ishte një refuzim që ndaloi urrejtjen ta shkruante të ardhmen. Të dy panë se akti më i madh i lirisë nuk ishte hakmarrja, por falja. Por “Nën hijen e një peme u ula dhe qava” refuzon moralitetin e lehtë. Ajo i vë në pikëpyetje të dy proceset, pajtimet në Kosovë dhe seancat për dëgjimin e së vërtetës në Afrikën e Jugut, jo si dështime, por si procese të mbetura në gjysmë. Në një skenë, regjisori u thotë aktorëve:

“Desmond Tutu sakrifikoi drejtësinë për hir të faljes, pa ndonjë ndryshim të njëmendtë…”

Kjo fjali i afrohet të vërtetës. Falja, kur nuk shoqërohet me drejtësi, rrezikon të shndërrohet në një performancë që rehaton të fuqishmit. Viktimat rrëfejnë historitë e tyre; fajtorët qajnë; bota duartroket, por struktura e dhimbjes mbetet.

Në Afrikën e Jugut, TCR premtoi se “e vërteta do t’i çlirojë”, por miliona njerëz mbetën të ngecur në varfëri dhe pabarazi, me pak drejtësi të njëmendtë të arritur. Amnistia shpesh u ofrua, por ndryshimi strukturor nuk ndodhi kurrë. Në Kosovë, pajtimet e gjaqeve të fillimviteve të ’90-a nuk kishin për qëllim ta sillnin lirinë më vete. Ato ishin një akt politik bashkimi, një mënyrë për t’i larguar komunitetet nga hakmarrja dhe për t’i drejtuar drejt rezistencës ndaj regjimit serb. Kjo përpjekje, në fund, çoi në liri politike dhe pavarësi, pikërisht qëllimin për të cilin njerëzit kishin ëndërruar në vitet ’90-a. Por fryma e pajtimit nuk shkoi kurrë përtej atij momenti. Ajo nuk u shtri te klasa politike, ku ndarja, korrupsioni dhe varfëria janë të rrënjosura. Dhe kështu, dekada më vonë, vendi që fitoi lirinë është kthyer në njërin nga vendet nga i cili të rinjtë ikin, në kërkim të një jete më të mirë diku tjetër.

Titulli i shfaqjes është gjithashtu një pamje që lidh të dy kombet. Në Kosovë, pajtimet shpesh zhvilloheshin nën pemë, ku të vjetërit mblidhnin familjet për t’i shtrënguar duart dhe për të qarë. Në Afrikën e Jugut, “pema” simbolizon drejtësinë dhe të vërtetën, duke i bërë jehonë tubimeve tradicionale imbizo (në shqip: mbledhje komunitare) ku komunitetet takoheshin nën pemë për t’i zgjidhur mosmarrëveshjet. Kjo pamje jeton në Gjykatën Kushtetuese të Afrikës së Jugut, logoja e së cilës është një pemë që strehon njerëz të të gjitha racave dhe gjinive.

Të dyja pemët ofrojnë hije, por jo strehë nga kujtesa.

Në aktin e fundit të shfaqjes, Çetta dhe Tutu takohen në skenë, si trillim, nëpër kohë dhe gjeografi. Ata e përshëndesin njëri-tjetrin me nderim, por shpejt fillojnë e grinden të zemëruar. “Ju i mashtruat njerëzit tuaj”, i thotë Tutu Çettës, “Atyre ua premtuat një të ardhme të lirisë. Ku është ajo tani?” Këtu, vetë liria vihet në dyshim: Kosovarët fituan lirinë e tyre politike, por jo dinjitetin, drejtësinë ose pajtimin e përbashkët që mund ta kishte mbajtur shoqërinë të bashkuar pas përfundimit të luftës.

Çetta kundërpërgjigjet: “Ju ia vodhët faljen popullit tuaj në këmbim të lirisë së rreme. Ju i poshtëruat ata duke shpërfaqur dhimbjen e tyre. Të bardhët përfituan sërish!”

Ata e përfundojnë fjalosjen e tyre jo me marrëveshje, por me ironi, secili duke këmbëngulur që tjetri të fillojë ta rrëfejë historinë e tij i pari, derisa të dy fillojnë njëkohësisht:

“Ishte një herë e një kohë…

Oh, çfarë kohe e mrekullueshme ishte!

Një kohë për të mos u harruar!

Dhe ishte krejtësisht ndryshe nga kjo e tashmja.

Ajo ishte kohë kur njerëzit nuk kishin frikë ta shihnin të kaluarën në sy!

Njerëzit guxonin ta imagjinonin të ardhmen!”

E megjithatë, të dy e dinë se falja ka kufijtë e saj. Nuk i ringjall të vdekurit. Nuk mund ta rindërtojë drejtësinë nga mbetjet. Por mund të na bëjë, qoftë edhe vetëm për një çast, përsëri njerëz.

Shfaqja e kthen vetë aktin e faljes në një spektakël, duke treguar si bukurinë morale ashtu edhe shfrytëzimin e saj. Aktorët që personifikojnë vrasësit dhe viktimat hanë pica mes skenave, duke debatuar rreth majonezës dhe “Desmond Mandela”, duke u tallur me injorancën e tyre. Është groteske dhe komike, por tmerrësisht njerëzore. Sepse kjo është falja, jo pastërti hyjnore, por njerëzi e çoroditur.

Teatri shndërrohet në komision të ri të së vërtetës, një që pranon manipulimin e vet. “Ne po sakrifikojmë të vërtetën për suksesin, për suksesin e kësaj shfaqjeje”, përfundon regjisori.

Ashtu siç TRC bëri kompromise në emër të shërimit, duke privilegjuar faljen dhe shpalosjen e fakteve para ndëshkimit, artistët pranojnë se edhe ata formësojnë, modifikojnë dhe thjeshtojnë realitetin për ta krijuar një shfaqje të fuqishme. Kur regjisori thotë: “Ne korrim nga traumat e njerëzve dhe ia japim atë publikut”, ai po rrëfen atë që arti e ka bërë gjithmonë: i jep kuptim vuajtjes.

Disa të vërteta nuk përfshihen, jo për të mashtruar, por sepse skena mund të përmbajë vetëm fragmente të një historie më të madhe. Bëhet meta-teatrale: aktorët hanë pica teksa diskutojnë për traumën, ose debatojnë nëse është etike të trillohen dëshmitë.

Kur mbarojnë provat, mbetesh duke pyetur veten nëse këta dy burra, një folklorist shqiptar dhe një peshkop i Afrikës së Jugut, ishin ëndërrimtarë naivë apo realistët e fundit moralë të shekullit XX. Në botët e tyre, falja nuk ishte thjesht një koncept teologjik apo folklorist; ishte një infrastrukturë, që i mbante shoqëritë larg rënies në gjakderdhje të pafundme.

Kur mbaron shfaqja, Tutu dhe Çetta shtrëngojnë duart ndërsa tymi pushton skenën. Sipër tyre, duar plastike, simbole të gjymtyrëve të prera dhe pajtimeve të papërfunduara, bien nga tavani. Njëra bie afër publikut. Për një çast, askush nuk lëviz.

Ajo çfarë mbetet është ndjesia se falja, edhe po të jetë kaq radikale, është pothuajse absurde në vetvete. E megjithatë, ndoshta absurditeti është krejt çka na ka mbetur — shpresa absurde se duke falur, mund ta thyejmë një zinxhir që përndryshe nuk do të kishte fund.

Imazhi i ballinës: Arkivi i Besim Ugzmajlit

Shënim i redaksisë:

“Nën hijen e një peme u ula dhe qava” shfaqet premierë më 17-18 tetor në Teatrin e Qytetit në Gjilan, e më pas do të ketë shfaqje më 22-24 tetor në Teatrin ODA, Prishtina, dhe më 29 tetor në Teatrin e Qytetit të Prizrenit.

Shfaqja është prodhuar nga Qendra Multimedia -Prishtinë, Teatri The Market -Johannesburg, Teatri São Luiz Municipal -Lisbonë, Teatro Della Pergola – Firence, Teatri Dortmund -Dortmund, teatri Black Box -Oslo, Mittelfest -Cividale del Friuli, Théâtre de la Ville -Paris.

Dëshironi të mbështetni gazetarinë tonë? Anëtarësohuni në “HIVE” ose konsideroni një donacion. Mëso si këtu.