Lala Meredith-Vula ka kaluar tridhjetë vite të fundit duke e fotografuar jetën në mjediset rurale të Kosovës. Megjithëse u rrit në Angli dhe tani jeton dhe punon në Leicester, ajo u lind në Sarajevë më 1966 ku nëna e saj angleze dhe babai kosovar ishin takuar për herë të parë si studentë.

Pasi kishte shkuar në Mbretërinë e Bashkuar katër vite më vonë, ishte dëshira e saj ta rindërtonte lidhjen me trashëgiminë e babait të saj shqiptar ajo që e ktheu në Kosovë, dhe përfundimisht i dha formë rrugëtimit të fotografisë së saj.   Sot, Meredith-Vula ka një bagazh të madh veprash. Serit e saj te famshme e mullarëve skulptureskë të cilët i hasi në fshatrat e Kosovës dhe e lëvizjes për pajtimin e gjaqeve jan ndër veprat që po shfaqen në ekspozitën e 14 dokumenta në Kassel dhe Athinë, që është njëra prej ekspozitave më të famshme ndërkombëtare të artit në gjithë botën.

Vizatimi i jepte ngushëllim Meredith-Vulës në ditët e para të shkollës në Angli ndërsa adaptohej me gjuhë, pasi ishte larguar nga Sarajeva në moshën 4-vjeçare. Foto: Lala Meredith-Vula.

Kur Meredith-Vula u kthye në Kosovë për herë të parë në moshën 16-vjeçare, fakti që nuk dinte shqip nënkuptonte që ajo nuk ishte në gjendje të komunikonte me familjen e saj. Por ishte pikërisht kjo vizitë e vitit 1982 ajo që e vuri në pozitën e dëshmitares për herë të parë, pozitë të cilën ajo do ta vazhdojë ta ruajë përgjatë një pjese të madhe të punës së saj. Një vit më parë, Kosova kishte pasur një lëvizje shumë të rëndësishme politike: ajo që nisi si demonstratë e studentëve të Universitetit të Prishtinës u shndërrua në protestë të gjerë të popullsisë shqiptare të Kosovës, e cila kërkonte autonomi pas shumë dekadash izolimi kulturor dhe varfërie të hatashme nën qeverinë jugosllave.

Duke qenë se disa prej axhallarëve të saj ishin arrestuar gjatë viteve ’80, Meredith-Vula tregon për K2.0 se ajo kishte përjetuar një ndryshim nga një botë në dukje politikisht apatike të cilën e kishte lënë në Berlin, në një botë të zhytur politikisht në Kosovë, ku politka dukej se ishte në qendër të ndërveprimeve ditore, dhe e gjente rrugën në secilën shtëpi. “Fjalët e para që familja ime m’i mësoi në shqip ishin ‘Kosova Republikë”’, thotë ajo.

Pasi kishte përfunduar studimet themelore të arteve të bukura në Universitetin Goldsmiths të Londrës në vitin 1988, dhe pasi u paraqit në ekspozitën e famshme “Freeze” të Damien Hirst-it po atë vit, Meredith-Vula u kthye në Kosovë për t’i mbaruan studimet pasuniversitare në Universitetin e Prishtinës.

Meredith-Vula fotografon jetën rurale në Kosovë për gati tridhjetë vite, dukë përfshirë edhe këtë fotografi të vitit 2007 nga fshati Sverka e Gashit. Foto: Lala Meredith-Vula.

Ishte pikërisht ajo kohë kur filloi ta fotografonte jetën rurale në Kosovë, duke kapur atë që ajo e përshkruante si “një mënyrë e jetës po aq e vjetër sa vetë toka, ku bujqit i kryejnë punët e tyre, dhe gjithçka është në vendin e vet”. Por mbase shumë më shumë se njerëzit, figurat të cilat zunë vendin qëndror në veprat e saj ishin mullarët të cilat i haste anembanë Kosovës.  Të ndërtuar mbi korniza jostabile nga druri, Meredith-Vula i dokumentoi këto struktura në situata të ndryshme të përdorimit. Karakteristika e tyre më e spikatur, për të, ishte fakti se ato ishin struktura funksionale, të formësuara pavetëdijshëm nga bujqit sipas nevojave të tyre, duke i ngjarë shumë skulpturës dhe instalacioneve të cilat ajo i kishte hasur nëpër galeri të artit bashkëkohor në Mbretërinë e Bashkuar.

Ishte pikërisht në këtë kohë, në vitin 1990, kur Meredith-Vula nisi ta dokumentonte lëvizjen për pajtimin e gjaqeve në Kosovë. Lëvizja nisi me shtatë studentë dhe aktivistë të të drejtave të njeriut, të cilët u burgosën për shkak se i kundërshtuan abuzimet jugosllave kundër shqiptarëve të Kosovës. Në burg, ata u takuan me shqiptarët tjerë të cilët po mbaheshin aty për ‘vrasje nderi’ — hakmarrjet të cilat ishin skalitur në kodin e moçëm shqiptar, në kanun, si formë e ‘drejtësisë së vetadministruar’.

Duke synuar t’i japin fund një tradite e cila shkaktonte burgosje dhe përçarje të pakuptimta, studentët kërkuan t’i pajtonin gjaqet, dhe lëvizja shumë shpejt mori hov, dhe shumë famlje që ishin në hasmëri në mbarë Kosovën dolën në kërkim të heqjes së barrës së hakmarrjeve. Pishtari i kësaj lëvizjeje shumë të suksesshme ishte Anton Çetta, folkloristi dhe akademiku shqiptar i cili shihet në qendër të shumë fotografive të Meredith-Vulës.

Meredith-Vula i ka shfaqur veprat e saj në shumë ekspozita grupore në Mbretërinë e Bashkuar, në SHBA, Kinë, dhe në mbarë Europën, si dhe ekspozita personae në Mbretërinë e Bashkuar, Gjermani, itali dhe Shqipëri. Së fundi, ajo pati ekspozitë personale në Galerinë e Artit të Kosovës me titullin “Kujtesë gjaku’ ku ajo shfaqi seritë e saj të pajtimit së gjaqeve. K2.0 bisedoi me të për jetën dhe punën e saj.

K2.0: Si ka ndikuar, sipas jush, identiteti i diasporës në punën tuaj?

Lala Meredith-Vula: Unë nuk jam njëmend fëmijë i diasporës, meqë jam rritur në Angli, me nënën time angleze. Megjithatë, kam pasur telashe tjera të identitetit — prindërit e mi u ndanë kur isha 4 vjeç, dhe nëna ime më çoi në Angli për herë të parë. Gjuha ime e parë ishte boshnjakishtja, të cilën shumë shpejt e harrova me të ardhur në Angli, ndërsa nëna ime nisi të fliste anglisht, dhe më kujtohen shumë mirë momentet kur nuk e kuptoja asnjë fjalë në anglisht. Në fillim nuk mund të flisja me fëmijët në shkollë, por mund të vizatoja kështu që, edhe atëherë arti ishte vegël e fuqishme për mua. Zbulimi im më i madh ndodhi kur e vizitova Kosovën përsëri në moshën 16-vjeçare. U shtanga nga ngrohtësia dhe energjia e njerëzve. Kjo ndjenjë më shtyu të dëshiroja të jetoja atje më vonë dhe të krijoja art atje.

Ju thatë se kur u kthyet në Kosovë, dhe filluat të fotografonit peisazhe të Pejës, Carralevës, dhe Duhles, kishit përshtypjen se kishit arritur deri në fund të rrugëtimit të procesit tuaj artistik. Çka kishin këto peisazhe që ju bënë të ndiheshit se kishit gjetur atë që po kërkonit?

Këto peisazhe më dukeshin si piktura: me egërsinë dhe rrezikun e pikturave të peisazheve sikurse ato të [piktorit italian të renesansës] Giorgione-s, dhe të [piktorit francez të portreteve dhe peisazheve] Corot-it. Peisazhet e Kosovës gjithmonë përfshinin njerëz që kishin lidhje me atë tokë dhe ishin pjesë e tokës. Ndryshe nga ajo që kisha parë në tokën e pafund bujqësore të mekanizuar angleze, ku një person mund të mbulonte e të mirëmbante me kilometra, dhe ku puna nuk ishte e nevojshme. Delet ishin në fusha të rrethuara me gjerdhe, dhe nuk kishin nevojë për mbikëqyrje. Në Kosovë, peisazhet ishin shumë ekspresive.

Seria e ‘Mullarëve” e Meredith-Vulës u përzgjodh për t’u ekspozuar në Kassel, në Gjermani si pjesë e documenta 14. Foto nga Daniel Wimmer.

Duke i shikuar fotografitë tuaja të jetës në fshat, më shkon mendja se sa shumë nga këto peisazhe rurale kanë njëfarë shtyse nostalgjike, sidomos për banorët e qyteteve. Ekziston përshtypja se fshati rural është i vetmi vend i cili ka qenë në gjendje ta ruajë atë jetë të ngadaltë, të thjeshtë dhe më të përbashkët, një jetë e cila shumë shpejt po largohet nga përditshmëria jonë. Më intereson, a besoni se edhe ju keni dokumentuar diçka nga kjo kur i fotografonit këto fshatra?

Unë e dokumentoja jetën në fshat meqë mua më dukej interesante. Në mendjen time, gjithmonë kisha përshtypjen se kjo mund të zhdukej, por s’e kisha idenë se sa shpejt do të ndodhte kjo. Vetëm bëja fotografi të cilat më dukeshin interesante në atë kohë, dhe me kalimin e kohës, ato u bënë edhe më interesante për mua për shkak se duket se e kanë përthekuar kohën.  Ato fotografi i shoh po aq të përjetshme sa edhe disa prej pikturave. Seria ime e “Mullarëve” nis nga viti 1989 dhe vazhdon edhe sot si një projekt në vazhdim e sipër. Në ekpozitën documenta 14 në Kassel, fotografitë nuk prezantohen kronologjikisht, dhe është vështirë të dallohet se cilat janë të ditëve tona dhe cilat janë bërë para 28 vitesh.

Mendimi im i parë për serinë e “Mullarëve”, siç thatë ju, ishte se dukeshin si skulptura të cilat mund t’i hasni nëpër galeri sot. Mullarët i keni përshkruar si “vend takimi” ndërmjet botës së artit modern në të cilën ju jeni rritur, procesit tuaj artistik, dhe së kaluarës suaj, në peisazhet e Kosovës. A mund të na tregoni më shumë se pse ato kanë zënë at vend të rëndësishëm te ju?

Mullarët dukeshin si pikë e mrekullueshme qendrore e peisazhit. Ato përfaqësonin aq shumë: ato janë të bëra nga njeriu, mirëpo janë nga materiali i natyrës. Ato janë ushqim themelor për kafshët, rezervë për dimër. Ato më bëjnë të mendoj për vargun biblik — “i gjithë mishi është bar” — që na përkujton se duhet t’i çmojmë jetët tona dhe t’i vendosim gjërat në perspektivë, dhe të përqendrohemi në çështjet e rëndësishme të jetës sa jemi gjallë. Ka shumë lidhje, anekdota, dhe frazeologji që kanë të bëjnë me mullarë edhe në shqip edhe në anglisht, e kjo është vetëm njëra prej tyre.

Cilësia më e mahnitshme e mullarëve është se ato janë forma funksionale — nuk ekziston një udhëzim estetik sa i përket formës që ata marrin. Bujqit nuk i kanë renditur ato si lulet, për t’u dukur bukur. Forma që merr mullari është rezultat i funksionit të cilin ai e ka dhe jo mënyra si duket.

Ceremonitë e pajtimit të gjaqeve të cilat i fotografoi Meredith-Vula shpesh tërhoqën me qindra njerëz. Foto: Lala Meredith-Vula.

Një seri tjetër e rëndësishme e juaja është në ekspozitën e titulluar “Kujtesë Gjaku”. Si filluat ta dokumentonit lëvizjen për pajtimin e gjaqeve?

Unë po jetoja në Kosovë kur filloi kjo lëvizje, dhe rastisi ta kisha një mik në Prishtinë babai i të cilit po organizonte disa pajtime të gjaqeve në fshatin e tyre në zonën e Drenicës. Më ftuan të isha pjesë e ceremonisë që prej fillimit, dhe isha dëshmitare e rritjes së lëvizjes për pajtimin e gjaqeve.                                                 

Si zhvillohej zakonisht procesi i pajtimit të gjaqeve?

Niste me identifikimin e hasmërive të llojllojshme brenda fshatit dhe pastaj grupi lokal i pajtimit shkonte dhe i vizitonte familjet e përfshira në përpjekje për t’i pajtuar gjaqet. Pastaj caktohej data dhe të dy familjet takoheshin në ceremoninë publike të pajtimit. Në këto ceremoni kishte lexime, dhe aty merrnin pjesë Anton Çetta dhe profesorët e personalitetet tjera të respektuara për të mbajtur fjalime. Pastaj një nga një, familjet e ndryshme dilnin përpara dhe përqafoheshin apo i shtrëngonin duart derisa të pranishmit duartrokisnin.

Janë disa fotografi të mrekullueshme nga kjo seri ku të gjithë fshatarët dalin për të qenë dëshmitarë të pajtimit, të cilat ju i keni përshkruar si momente të unitetit që dalin si rrjedhojë e dëshirës së përbashkët për ndryshim. Si ishte ndjenja e të qenit pjesë e këtyre turmave? A ju pyesnin shpesh njerëzit se përse i fotografonit?

Kjo ishte njëra prej përvojave të mia më të paharrueshme në jetë. Kishte një ndjenjë kolektive të shpresës — se në rrethana shtypëse, ne së paku e kemi njëri-tjetrin. Kishte një përshtypje se po krijohej historia dhe se secili po e ndante një moment madhështor, sikur që ishte, ma merr mendja, momente kur Ismail Qemali para grumbullit të njerëzve e shpalli pavarësinë. Ishte moment vërtet frymëzues. Kishit përshtypjen se ishin në mes të diçkaje shumë të rëndësishme.

Kishte edhe reporterë të tjerë dhe ishte ngjarje publike, prandaj nuk ishte e pazakonshme të shihej dikush me një fotoaparat. Askush nuk më pyeste se përse i fotografoja — ata ishin më shumë të interesuar të dinin se kush isha dhe nga vija.

Meredith-Vula me veprat e saj nga seria “Kujtesë Gjaku”, e ekspozuar në Athinë si pjesë e documenta 14. Foto: Lala Meredith-Vula.

Si u bëtë pjesë e documenta 14?

Drejtori artistik po e vizitonte Kosovën kur unë po e shfaqja ekspozitën personale “Kujtesë Gjaku” në Galerinë Kombëtare të Kosovës, në mars të vitit 2015. Erzen Shkololli, atëherë drejtor i Galerisë, ishte në gjendje ta rekomandonte punën time. Pastaj ekipi i documenta 14 e vizitoi studion time në Leicester dhe nuk vonoi shumë dhe erdhi ftesa. Letra e ftesës arriti me postë me pullë postare nga Athina!

Documenta e këtij viti, e titulluar “Mësime nga Athina” kërkon t’i qaset njërës prej krizave më sfiduese me të cilat ballafaqohet Europa, të cilat duken më të theksuara në ditët tona — imigrimi, zhvendosja, lufta, dhe konfliktet e vazhdueshme koloniale ndërmjet Jugut Global dhe “qendrave kulturore” të botës. Si e shihni punën tuaj brenda kësaj teme?

Puna ime përcillet nga rrëfimi personal përbrenda kontekstit gjeopolitik. Kjo përçon koncepte të neocolonializmit politik dhe kulturor, sidomos në lidhje me Ballkanin, ndërsa unë shfaq imazhe të bukura frymëzuese që janë sikur piktura në një kontekst artistik.

Ballkani gjithmonë ka qenë regjion periferik i Europës Perëndimore, në aspektin kulturor dhe politik. Çka mund të nxjerrim nga fakti se arti i margjinalizuar historikisht, sikur arti shqiptar i Kosovës, tani po përfaqësohet në ekspozita prestigjioze ndërkombëtare?

Në veprat e mia, unë kërkoj nga shikuesi të lidhet me këtë botë të Europës Lindore dhe ta çmojë atë. Dëshiroj të shfaq disa prej traditave të lashta të cilat duhen nderuar, siç është respektimi i humanitetit, individit, respektimi i tjetrit apo ‘mysafirit’ — kod i cili mund të gjendet në Kanunin e Lek Dukagjinit, që potencialisht daton nga kohërat ilire.  Kësisoji, arti i margjinalizuar, sikurse ai i shqiptarëve të Kosovës, tani përfaqësohet në ekspozita prestigjioze ndërkombëtare si arti të cilin po e kërkon bota për frymëzime të reja, të cilat u dogjën nga kapitalizmi.K

Foto kryesore:  Lala Meredith-Vula.