Babai im u lind në vitin 1956 në një familje të varfër në fshatin Broliq. Ka pasur një fëmijëri të vështirë. Fshatarët ishin bujq, që udhëtonin për në Pejë, drejt lomës kaotike për të shitur mish, bulmet dhe prodhimet tjera. Fshatarët dërgonin gjithçka që kishin për të shitur te qytetari i Pejës, te pejoni, i cili punonte në shkolla dhe fabrika dhe shpeshherë i përbuzte fshatarët.

Si fëmijë, babai e urrente sa herë gjyshi e detyronte të shkonte në Pejë për t’i shitur produktet te loma. Ishte djalë i dobët, që i interesonin mësimet e të cilit iu desh të përballej me punën e vrazhdë fizike midis kakofonisë së bagëtive e njerëzve. Ndonjëherë, babait i caktohej detyra t’i shkarkonte stoqet e verdha të sanës e kashtës, që i quanin dongji. Herëve të tjera, i duhej të bartte pula të zhurmshme të mbyllura truq brenda kafazeve me baltë.

Babai, me veshje tradicionale të vjetëruara dhe me djersën që i ecte në fytyrë, nxitonte që të kujdesej për kafshët e tij, duke ua mbushur ujin ose kovat e ushqimit apo duke i trembur minjtë që të mos bënin fole në sanë. Kur nuk ishte duke u kujdesur për kafshët, i duhej të kujdesej për njerëzit: për konsumatorët e tij pejonë, që mbyllnin hundët prej erës së urinës, baltës dhe plehut dhe që lëshonin komente përçmuese për rrobat e djersitura të fshatarëve, duart e tyre të plasaritura dhe fytyrat e djegura nga dielli.

Pasi vdiq gjyshi në vitin 1970, gjyshja, personi më i vjetër nga katërdhjetë anëtarët që jetonin bashkë në shtëpinë e vogël, të vjetëruar e me tulla, u bë matriarkja e familjes. Pastaj, ajo, si kryefamiljare, shkonte në lomë. Mëngjeseve të hershme të të martave dhe të shtuneve, pasi i ushqente lopët dhe i linte pulat të dalin nëpër oborr e urdhëronte babain dhe kushërinjtë e tij t’i ngarkonin bagëtinë apo sanën në traktor, t’i mbulonin produktet e ditës me najlon dhe të shkonin bashkë në lomë. Djemtë më të mëdhenj e muskuloz i çonin gjërat e rënda, mirëpo gjyshja donte që edhe babai im të shkonte — edhe pse ai me më qejf donte të lexonte sesa ta shkarkonte një traktor. Ajo gjithmonë ia linte detyrat që kërkonin zgjuarsi: t’i shënonte çmimet apo të merrej me paratë.

Mendoj se ishte fëmija i preferuar i gjyshes, por ndihem sikur kurrë s’e pati rastin që vërtet të ishte fëmijë. Nuk pati kurrë lodra për të luajtur, rroba të bukura apo këpucë të rehatshme. Vishte opinga, këpucë të holla e të zeza të punuara nga goma e lirë. Kur ecte, spirrat nga bari pashmangshëm ia shponin këpucët e tij tashmë të parehatshme. Fëmijët pejonë vishnin këpucët më të bukura, të lëkurës.

Babai më tregoi se përdori po ato opinga për ta farkuar rrugën për në shkollë, nëpër tokat e pashkelura. Për në Kryshec, ku ndodhej shkolla më e afërt, nuk kishte rrugë të mira, kështu që i duhej të përshkonte livadhe, duke gërvishtur gjunjët nga therrat që i kapeshin në çorapet e leshta të punuara me dorë. Më tha se frikësohej kur fryenin erëra të forta apo kur shihte shkurre afër duke u shushuritur dhe pyeste veten se cilat kafshë fshiheshin pas tyre. Me kalimin e kohës, e krijoi një udhë të vogël nga balta, nga fshati i tij deri në shkollë, midis livadheve. Çdo ditë shkolle, pas rrugëtimit të mundimshëm, kur më në fund hynte në oborr të shkollës, pritej nga fëmijë që e përqeshnin dhe e thërrisnin me emra nënçmues.

“Katunar”. “Qen”. “Çoban”. 

Në shkollë e përqeshnin se ishte bujk, në shtëpi e përqeshnin se shkonte në shkollë. Burrat e familjes talleshin me të, që ato pak paratë që i fitonte nga loma i shpenzonte për të blerë libra ose fletore dhe i bërtisnin që lexonte aq shumë dhe e përdorte vajin e llambës, i cili gjyshes dhe grave tjera u duhej për të thurur. Më e keqja ishte kur iu duhej te hambari ose kullota dhe e gjenin të shtrirë nën hije të një peme me një fije bari të ëmbël në gojë, duke lexuar, ata e godisnin me thupër.

Përkundër përqeshjes nga djemtë për prejardhjen e tij nga fshati dhe nga burrat për interesimin e tij për mësimin, babai e vazhdoi shkollimin. Pas një kohe, u largua nga fushat për t’i ndjekur studimet për mjekësi në Prishtinë dhe më pas u shpërngul plotësisht nga Kosova për në Zagreb të Kroacisë. Babait iu desh ta çelte një udhë të re nëpër rrugët e betonit, në një qytet të huaj. Ai kaloi nga kaosi i lomës në kaosin e ri të një spitali të ngarkuar me punë e metropolitan. E edhe pse kishte prejardhje nga një familje prej katërdhjetë vetash dhe ishte i rraskapitur nga tregjet e mbushura me njerëz në Pejë, kur u përball me rrugët e mbushura me biçikleta, vetura, kamiona zjarrfikësish dhe ambulanca të Zagrebit — larg prej traktorëve të Broliqit — babai duhet të ketë qenë tronditur.

Nuk më foli shumë për kohën që kaloi në Zagreb derisa erdha në ShBA si studente, kur filloi të m’i tregonte mundimet e tij në një qytet të huaj. Në Zagreb, nuk i vishte ato këpucët e mbushura me sanë e me spirra, por prapëseprapë nuk ndihej rehat kur ecte nëpër rrugët e zhurmshme plot me fytyra të huaja, që nuk i njihte.

Ai nuk ecte më nxitimthi nëpër kodrinat e fshatit të tij të lindjes, por tani lëvizte ngadalë nëpër qytet, duke mbajtur shënime për çdo pikë referimi, çdo ndërtesë e park, që të mos humbej. Nuk i kishte më gjunjët të grithur, por kur e zinte shiu pa çadër ose kur rrëzohej në trotuar, nuk kishte askënd për ta ndihmuar. Iu desh të punonte me ndërrime 24-orëshe gjatë fundjavave përpos punës javore, që të mund ta përballonte banesën ku i hante ushqimet e tij të thjeshta dhe vazhdonte leximin.

Dimrin që shkoi, bashkë me babain po ecnim në shtegun e parkut Gërmia të Prishtinës. Binte shi dhe, në mes shikimit për tokë duke u siguruar që të mos shkelnim në ndonjë gropë, ia dolëm të bënim një bisedë. Më pyeti rreth studimeve të mia në Shtetet e Bashkuara dhe u habit kur i thashë se nuk po kam aq shumë vështirësi si më parë. Secilën bisedë që e bëmë gjatë vitit të parë jashtë vendit lidhej me faktin se sa e huaj ndihesha, pasiguritë e mia për të folur gjuhën angleze dhe sa e humbur isha. Dhe secila prej këtyre bisedave përfundonte me pyetjen e babait: “A do të doje të ktheheshe”?

Teksa ecja mbrapa babait në atë shteg të ngushtë të Gërmisë, më tha: “Kur kam shkuar për herë të parë në Zagreb, s’kam dashur asgjë më shumë se të mund të kthehesha”. Më tregoi se ka dashur ta kishte mundësinë të kthehej në Broliq dhe të ulej në dhomën e mbushur me burra të moshuar që pinin duhan të lirë dhe raki. Më tha se ishte lodhur së ngrëni darka i vetëm dhe duke i lakmuar bashkëmoshatarëve të tij kroatë për privilegjet dhe jetët e tyre të rehatshme.

Më tregoi për shokun e dhomës që kishte në konvikt gjatë muajit të parë të punës. “Ishte një djalë i shkurtër dhe në pamje i dobët që ma kujtonte xhaxhain tënd, Demushin”, tha babai, “ndihesha sikur më duhej të kujdesesha për të dhe të sigurohesha që po hante më shumë”. Çdo ditë, më tha, i duhej të kthehej në konvikt pas ndërrimit të gjatë në spital, i mbushur me parfum të lirë për të mbuluar erën e gjakut e të trupit dhe drejt për në kuzhinën e përbashkët për të gatuar për të dy.

“Madje të dielave shkoja në kishë me të sepse nuk donte të shkonte vetëm”, tha ai. Pastaj një ditë, Qamili, vëllai më i vogël i babait, e vizitoi dhe i solli suxhuk shtëpie nga Broliqi. Kur babai im e kishte thirrur shokun e dhomës të hante me ta, nuk mori përgjigje. Babai tha se kishte menduar se shoku i dhomës nuk e kishte dëgjuar për shkak të zhurmës së ngrohtores ose të trafikut jashtë. Babai më tha: “Kur e thirra përsëri, ma përplasi derën në fytyrë”.

Shoku i dhomës e dinte se babai vinte nga Kosova, por disi nuk ia kishte marrë mendja se mund të ishte mysliman. Diçka gjatë vizitës së Qamilit e bëri të njohur këtë fakt, që duket të ketë qenë i tmerrshëm. Babai tha se shoku i dhomës, bashkë me të tjerët në Jugosllavi në atë kohë, i kishin menduar myslimanët kosovarë si të rrezikshëm, potencialisht edhe vrasës. Edhe pse babai ishte thellësisht i tronditur dhe kishte provuar t’i shpjegonte se nuk ishte e vërtetë, shoku i dhomës nuk e dëgjoi. Pasi kaloi muaji dhe u largua nga konvikti, më tha se nuk e kishte parë apo dëgjuar më kurrë prej atij shoku të dhomës.

Aty m’u kujtua se kisha lexuar letrat e babait nga Zagrebi, ato që ia kishte dërguar xhaxhait, Qamilit, për t’ia lexuar gjyshes me zë. Mendova për një ditë të ngrohtë vere në Broliq. Po rrija e ulur në dysheme në dhomën e ndejës në shtëpinë e gjyshes duke pirë çaj. Të gjithë po silleshin nëpër hapësirë dhe flisnin dhe unë po shikoja një album të pluhurosur fotografish, duke parë fotografitë e dëmtuara të familjes dhe atë grumbull letrash nga Zagrebi, teksa përpiqesha ta shpërfillja zhurmën e anëtarëve të familjes që qeshnin dhe flisnin me njëri-tjetrin. Shpalosa njërën nga letrat dhe lexova:

“I dashtun vlla,

Po të shkruaj për të të falënderuar për suxhukun, bulmetin dhe produktet që m’i solle prej shtëpisë. 

Jam mirë dhe i lumtur. Po punoj me orë të tëra, por edhe shokë kam bërë. U takova me Kadrijen dhe më tha se edhe kushëriri i saj, me të cilin ke qenë në shkollë, ndodhet në Zagreb. Do të takohemi së shpejti. Po gëzohem që po takoj njerëz nga shtëpia. Vëlla, mirë po kaloj këtu. I thuaj nënës të mos bëhet merak për mua.

Qysh i keni punët ju në shtëpi?

Kur keni me u nisë për në Zvicër?

T’fala mi ban nàns,

Rrustemi”

Letrat ishin të shkurtra, por gjithmonë shkruante se ishte mirë dhe i lumtur. Shkruante se si po përshtatej në Zagreb, ushqimet që hante dhe shoqëritë që krijonte. Asgjë për ndjenjën e të qenit i huaj. Asgjë rreth njerëzve që besonin se ai do t’ua priste fytin. Asgjë për dëshirën të mund të kthehej në Broliq dhe të ulej në dhomën e mbushur me burra të moshuar që pinin duhan të lirë dhe raki dhe asgjë për dëshirën për të qenë dikush tjetër.

Shumica e bisedave të mia me të nga Florida, ku jetoj tash, janë të shkurtra po ashtu. S’i dërgoj letra, por në vend të tyre, bisedojmë në Whatsapp. Minutat e para të çdo bisede janë gjithmonë të njëjta. “A po më dëgjon”? “A e ke kamerën ndezur?” Dashurinë tonë e shprehim pa e komunikuar drejtpërdrejtë, por përmes pyetjeve të përditshme. “Çka ke ngrënë për drekë sot”?

Ende më pyet nëse dëshiroj të kthehem. S’ia them këtë, por pothuajse çdo herë dëshiroj ta kisha atë mundësi. Shumicën e mëngjeseve, gjersa e pi kafen në kuzhinë, të cilën e ndaj me dy shoqet/shokët amerikanë/e, të cilët mendojnë se Kosova i bie diku në Rusi, ëndërroj të kthehem në shtëpi. Ëndërroj të ulem përballë babait tim në kuzhinën tonë të vogël e të ngushtë në Prishtinë dhe ta shijoj një filxhan kafe turke teksa e shikoj duke e plotësuar fjalëkryqin e tij. Nganjëherë kur më pyet nëse dua të kthehem dhe nuk ia them dot të vërtetën drejtpërdrejt, buzëqeshi dhe e pyes: “Kur ke qenë në Zagreb, a ke dashur të kthehesh”?

Feature image: Arkivi i familjes Gashi / K2.0.