“Tash ti do të luash me shokë e shoqe, mami po shkon në punë, e pas disa orësh takohemi prapë”, ia përsërisja djalit tim 15-muajsh këtë fjali, me atë shikim sikur ai vërtet po e dinte se atë ditë nuk do ta bënim shëtitjen e zakonshme të mëngjesit, por do t’i takonte shokët e shoqet dhe kujdestaret e tij të reja në çerdhe. Kisha lexuar se si të sillem gjatë ditëve të para të çerdhes, që ai të mund të ambientohej më lehtë. Njëra nga këshillat ishte të mos zhdukesha, por t’i tregoja hapur se do e lija.

Fjalia ishte e lehtë për t’u mbajtur në mend, aq më pak kur këto fjalë do t’i drejtoheshin një fëmije kaq të vogël, megjithatë kur mbërrita te dera e çerdhes, gjithçka që kisha në mendje më humbi. Ai nuk më ndahej nga krahët dhe nuk donte të rrinte. Zemra m’u bë copë-copë. U përpoqa të buzëqeshja dhe ta bëja të ndihej sikur ishte i sigurt, edhe pse përbrenda po dridhesha. Ia dorëzova edukatores së tij të re dhe dera u mbyll, ndërsa mbrapa saj ende mund t’i dëgjoja të qarat e tij.

Kur dera u mbyll, vura syzet dhe fillova të qaja edhe unë. E dija që ishte e domosdoshme ta niste çerdhen, sepse unë dhe partneri duhet të punonim, megjithatë nuk isha gati. Nuk isha gati t’ia besoja dikujt tjetër kujdesin ndaj tij. Dhe mbi të gjitha, nuk isha gati ta përballoja ndjenjën e fajit që më kishte pushtuar shumë kohë para se kjo ditë të vinte. Më rëndonte ndjenja e fajit se kisha dëshirë dhe më duhej të punoja. 

Kjo ndjenjë e fajit nisi qysh kur fillova ta gjeja çerdhen e duhur për të. Pyesja çdo prind që njihja, duke shpresuar se do të më ofronin sugjerime nga përvoja e tyre se ku do të mund ta dërgoja djalin. Nuk e kam menduar asnjëherë se ky proces do të ishte vendim më i vështirë se marrja e shumë vendimeve tjera në jetë.

Në kërkim të një çerdheje

Fillova të kërkoja çerdhe në mes të korrikut të këtij viti, që djali të fillonte në shtator. Fotografitë e çerdheve në rrjetet sociale ta krijonin përshtypjen e fëmijëve të lumtur, duke qeshur e luajtur në oborre të gjelbëruara. Dhe po, e theksoj pjesën e oborrit, sepse për ne si prindër, ky ishte njëri nga kushtet kryesore që çerdhja duhej t’i plotësonte. Vendosa të takohesha me drejtueset e një çerdhejeje dhe në mendjen time, kisha krijuar tashmë një ide nga fotografitë plot ngjyra dhe buzëqeshje të fëmijëve. Ndodhej në një lagje afër punës sime dhe në pamje të parë, dukej vendi ideal.

Na priti menaxherja e çerdhes, e cila pa hezitim na tregoi çmimin, që ishte rreth 200 euro. Shtëpia kishte tre kate dhe unë, me naivitet, mendova se e gjitha i kushtohej  fëmijëve. Por, jo. Vetëm kati i parë, me katër dhoma, shërbente si çerdhe dhe katet e tjera shfrytëzoheshin nga kompani private me fushëveprimtari krejtësisht ndryshe nga çerdhja. Hymë brenda dhe fytyra më ndërroi në çast. Dhoma ku rrinin 12 fëmijë, nga 9-muajsh deri në dy-vjeç, ishte një hapësirë me madhësi 4 me 4, e errët dhe pa ndriçim natyral, me mure ku dalloheshin qartë shenjat e mykut. U shokova. Ishte hera e parë që po vizitoja një çerdhe private dhe nuk mund ta fshija zhgënjimin, as unë, as partneri im.

E pyeta për vaktet e ushqimit. Më thanë se kuzhinën nuk mund ta shihja, sepse “po renovohej”. E pyeta për kartelën e vaksinimit, nëse të gjithë fëmijët ishin të vaksinuar. Menaxherja iu shmang përgjigjes, mirëpo unë, mes rreshtash, e mora përgjigjen.

Sapo dola nga ajo çerdhe, kuptova se përcaktimi i vendit ku do ta dërgoja djalin do të ishte një proces tejet i vështirë.

Të nesërmen vizituam një çerdhe tjetër, që dukej më e mirë se e para dhe ma kishin rekomanduar disa prindër. Më pëlqeu ideja e tyre për t’i lënë fëmijët të lirë të eksplorojnë pa imponim, një qasje që më dukej shumë e shëndetshme. Edhe kjo çerdhe kishte një llogari aktive në rrjete sociale, ku fotografitë e hapësirave dukeshin të mëdha dhe të ndritshme. Pagesa sillej nga 200 euro nëse fëmija do të ishte pjesë e grupit të madh prej 12 fëmijësh dhe dy edukatoresh, ose 300 euro nëse zgjidhej grupi i vogël me vetëm pesë fëmijë dhe një edukatore.

Kur shkuam, pamë se çerdhja ndodhej në katin e parë të një ndërtese banimi, në njërën nga lagjet më të populluara të kryeqytetit. Menaxherja gjatë gjithë kohës na fliste gjatë për filozofinë e tyre, për rëndësinë që fëmijët të kalonin sa më shumë kohë në oborr dhe për lirinë që u jepej në lojë. Deri aty, më kishte bindur. Edhe pamja e brendshme e çerdhes gjithashtu më la përshtypje pozitive, dhe ndonëse ishte një banesë, dukej e pastër dhe e rregulluar.

Por ajo që mezi prisja ta shihja ishte oborri. Menaxherja e kishte theksuar disa herë oborrin si njërin prej aseteve kryesore të çerdhes. Na dërgoi ta shihnim dhe, në momentin që dolëm jashtë, pashë që “oborri” në fakt ishte një tarracë banese e improvizuar dhe e mbuluar me rërë. As ky opsion nuk na pëlqeu. Ne jetojmë në një banesë dhe të paktën për pjesën e ditës, kur djali do të qëndrojë në çerdhe, duam që ai ta ketë mundësinë të luajë në një oborr.

Më pas ma rekomanduan një çerdhe tjetër. Këtë herë nuk u bazova shumë në fotografitë në rrjete sociale, sepse tashmë e dija se realiteti do të më zhgënjente. Edukatorja më pëlqeu menjëherë, sepse ishte e qetë, e dashur, dhe djali e përqafoi pa hezituar. Çmimi sillej sërish diku 200 euro. Kishte shumë lodra, megjithatë hapësira ishte e ngushtë për të gjithë fëmijët, sidomos për moshatarët e djalit tim. Ajo që më bëri të mos e zgjidhja, ishin shkallët. Kishte disa shkallë të brendshme dhe, si një nënë që e di sa aktiv është fëmija i saj, më shkaktonin shumë ankth.

Dhe kështu, mbeta duke shkuar nga një çerdhe në tjetrën, derisa një shoqe më tha: “Tek secila do gjesh diçka që nuk të pëlqen. Çerdhet private janë kryesisht të ngjashme, vetëm muret ndryshojnë. Zgjidh një që të jetë ose afër punës ose afër banesës”. Marrë parasysh se kisha vizituar disa prej tyre, e dija që kishte të drejtë, prandaj zgjodha një që femijëve u shërbente ushqim të shtëpisë, kishte oborr të madh dhe që ishte afër banesës.

Gjatë kërkimit, kisha hasur edhe në disa çerdhe private të njohura në kryeqytet ku çmimet silleshin nga 300 deri në 450 euro, por aty nuk kishte as vende të lira për grupmoshën e djalit tim. Ky fakt më çuditi pasi këto çmime jane të larta për starndardin e jetesës se qytetarëve në Kosovë, ku sipas Agjencisë së Statistikave të Kosovës (ASK) paga mesatare bruto për vitin 2024 ishte 639 euro, por, për ironi ato vazhdojnë të jenë të mbushura me fëmijë, që tregon për kërkesën e madhe.

Një kolege që e dërgon vajzën në njërën prej këtyre çerdheve të njohura, më tha që vajza e saj ka qenë në listë të pritjes që nga shtatori i vitit të kaluar dhe tek këtë vit është regjistruar. Sipas Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë (MASHT), janë gjithsej 174 institucione parashkollore private të licencuara, 90 prej të cilave vetëm në Prishtinë.

Kjo kërkesë e madhe për vende në çerdhe private, pavarësisht çmimeve të larta, e bën edhe më të dukshme nevojën dhe mungesën e çerdheve publike. Në të gjithë Kosovën ekzistojnë gjithsej 63 çerdhe publike, e fundit e hapur rishtaz në Fushë Kosovë. Lëvizja Vetëvendosje (LVV) në planprogramin qeverisës pasi fitoi zgjedhjet e vitit 2021, pati premtuar hapjen e 160 çerdheve të reja në bashkëpunim me komunat. Tani, pesë vjet më vonë, ky numër është shumë larg realizimit. Sipas MASHT, në mars 2024, ishin ndërtuar vetëm katër çerdhe, pesë ishin adaptuar, teksa rreth 30 tjera ishin në proces adaptimi e ndërtimi.

Çmimi në çerdhet publike sillet diku 50 euro në muaj, por kapacitetet e këtyre çerdheve nuk mbulojnë as minimumin e kërkesave për regjistrimin e fëmijëve, prandaj çerdhet private mbesin si të vetmet opsione për gratë që punojnë, ndërkaq shumë prej tyre kujdesin për fëmijët ua besojnë familjarëve apo edhe dadove. 

Mungesa e mbështetjes institucionale shton presionin tek nënat 

Mungesa e çerdheve publike, krahas çmimeve të larta të çerdheve private, bën që kujdesi ndaj fëmijëve shpesh të bie mbi supet e grave, duke ua vështirësuar edhe më tej përfshirjen në tregun e punës. Kur shteti nuk ofron mbështetje të mjaftueshme për kujdesin ndaj fëmijëve, gratë vendosen para zgjedhjes së karrierës dhe përkujdesit ndaj familjes. Në vende si Danimarka dhe Suedia secili fëmijë, sapo mbush një vjet, ka një vend të rezervuar në çerdhe publike, me një pagesë modeste mujore, duke ia mundësuar nënës të kthehet në vendin e punës pa frikën që lidhet me sigurinë e fëmijës. 

Por, kur infrastruktura shtetërore mungon, siç është rasti i Kosovës, pjesëmarrja e grave në tregun e punës varet kryesisht nga mundësitë financiare të prindërve. Sot, në nivel vendi, janë të punësuara më pak se 20% të grave. Kjo shifër nuk është thjesht statistikë, por paraqet realitetin e shumë grave që në mungesë të infrastrukturës së duhur, detyrohen të zgjedhin mes karrierës dhe kujdesit ndaj fëmijëve duke qëndruar në shtëpi. 

Ndërkaq, ato që zgjedhin t’i bëjnë të dyjat njëkohësisht, shpesh i përcjellë ndjenja e fajit, siç më përcolli edhe mua. Ndihesha në faj që dëshiroja doja të punoja. Ndihesha në faj që puna më bënte të ndihesha mirë. Faj që nuk mjaftohesha vetëm duke qenë nënë. Ndihesha në faj sepse e dija se për të qenë një nënë e mirë, më nevojitej më shumë se kaq: të isha edhe profesioniste, të mos i lija mënjanë ambiciet e mia, të mos harroja kush jam. Sepse, në fund të ditës, dua që ai të rritet duke parë një nënë të lumtur dhe kjo nuk arrihet duke mohuar pjesë të vetes.

Nuk gjykoj askënd që zgjedh t’i rrisë fëmijët duke qëndruar në shtëpi, përkundrazi, i përgëzoj, sepse, ndonëse jam nënë e re, e di që të jesh nënë dhe të merresh me punët e shtëpisë është një detyrë e vazhdueshme, me shumë përgjegjësi dhe shpesh e nënvlerësuar për gratë. Por, për mua, puna jashtë shtëpisë është domosdoshmëri, jo vetëm financiarisht, por edhe për përmbushjen time personale. Dhe pavarësisht kësaj, asesi nuk më largohet ndjenja e fajit.

Por e di që nuk jam e vetmja. Një punim shkencor i botuar në vitin 2024 nga studiueset Yulee Hairina dhe Nurul Hartini, tregon se fenomeni i njohur si “mom guilt” (në shqip: faji i nënës), është i përhapur në mes grave në vende të ndryshme të botës, përfshirë edhe në ato vende ku shteti ofron mbështetje në përkujdesjen e fëmijëve. Nga Suedia te Shtetet e Bashkuara, nga Britania te Kina, studimet tregojnë se nënat që punojnë, ndihen nën presionin e vazhdueshëm për ta baraspeshuar jetën profesionale dhe atë familjare. Faji manifestohet në mënyra të ndryshme nga stresi dhe ndjenja e dështimit, deri tek përpjekja për ta kompensuar duke kaluar më shumë kohë dhe kujdes ndaj fëmijëve.

Kjo ndjenjë e fajit bëhet edhe më e rëndë në kontekstin e Kosovës, sepse gjendesh përpara një zgjedhjeje ku sistemi shtetëror nuk të ofron mbështetje, ndërsa tregu privat ofron hapësira jo cilësore për kujdesin ndaj fëmijëve. Por, shoh se nuk jam e vetmja, dhe se shumë gra përballen me të njëjtin presion, duke u përpjekur ta baraspeshojnë jetën e tyre personale me atë profesionale.

Kjo ndjenjë e fajit nuk është thjesht personale, por kolektive, dhe në të mbështetja që (nuk) e ofron shteti luan një rol të rëndësishëm.

Imazhi i ballinës: Dina Hajrullahu / K2.0

Dëshironi të mbështetni gazetarinë tonë? Anëtarësohuni në “HIVE” ose konsideroni një donacion. Mëso si këtu.