Në një intervistë të zhvilluar së fundmi, e pyetur për gjendjen e demokracisë në atdheun e saj Turqinë, shkrimtarja Elif Shafak paralajmëroi se mungesa e akademisë së pavarur, mes problemeve tjera, është njëri nga përbërësit e një demokracie “të dëmtuar dhe të thyer”. 

Kjo deklaratë rezonon fuqishëm kur e analizojmë pjesën tjetër të Ballkanit dhe gjendjen e demokracisë dhe të akademisë. Anembanë rajonit, universitetet ballafaqohen me të njejtat ankesa dhe sfida: keqpërdorimi i universiteteve nga elitat politike, kualiteti i diskutueshëm i arsimit, oportunizmi në mesin e stafit akademik, rënia e etikave dhe e ashtuquajtura “ikje e trurit”. 

Për ta eksploruar më tej këtë situatë, K2.0 bisedoi me disa prej intelektualëve më të shquar të rajonit. Në këtë seri speciale të intervistave me akademikë nga shtatë shtete të Ballkanit, të gjithë profesorët pajtohen që akademia në Ballkan nuk është e pavarur.

Në pjesën e dytë të serisë sonë “Rivlerësimi i Akademisë”, K2.0 bisedoi me Nenad Veličković, profesor në Departamentin e Letërsive të Popujve të Bosnjes dhe Hercegovinës brenda Fakultetit të Filozofisë në Universitetin e Sarajevës, dhe shkrimtar i cili së fundmi ka publikuar një libër të titulluar “Sharlatanizmi akademik – Teoria letrare dhe universiteti në transicion (Qasje etnografike)”. 

Veličković diskuton për ndërhyrjet politike në akademi, rolin e stafit akademik në shoqëri dhe mënyrën se si funksionon sistemi arsimor i Bosnjes në një kontekst transicional.

K2.0: Libri juaj “Sharlatanizmi akademik” është një rast studimi i bazuar në përvojën tuaj të kahmotshme në mësimdhënie, pasi jeni ligjërues universitar në Sarajevë tash dy dekada. Çfarë përvoje është kjo?

Nenad Veličković: Ky libër tregon se përvojat janë të këqija. Kur erdha në Universitet më 1999, pak pas fundit të luftës në Bosnje e Hercegovinë, ende kishte optimizëm lidhur me rolin e departamentit dhe të studimeve të letërsisë, madje herë pas herë kishte edhe eufori. Ekzistonte një besim i qëndrueshëm se situata do të përmirësohej. 

Sapo u rehatova dhe i hyra këtij diskursi, ndërsa njëkohësisht po i kryeja detyrat e mia të rregullta, universiteti – gjegjësisht, Fakulteti i Filozofisë, përfshirë këtu departamentin tim – filloi të ndikohej nga politika boshnjake. Përzgjedhja e stafit, zhvillimi i kurrikulës, trajtimi i studentëve dhe të ashtuquajturat rezultatet e padëshiruara të mësimnxënies – të gjitha këto kishin për synim ngurtësimin e kapitalit të fituar gjatë luftës. 

Ajo që u fitua gjatë luftës duhej të konsolidohej, të vërtetohej, të shtjellohej dhe të shenjtërohej nëpërmjet universitetit dhe autoritetit që e kishte shkenca.

Rezultati është që gjithnjë e më pak njerëz shtrojnë pyetje që i shtronin dikur. Disa sende abnormale janë bërë krejtësisht normale, dhe njëra nga arsyet për këtë është autoriteti shkencor, i cili shpesh i ka mbrojtur të pavërtetat si të vërteta. 

Që do të thotë se ato janë bërë të vërteta?

Kjo është e saktë. Ato arsyetohen nga një lloj autoriteti shkencor. Në librin tim, unë mundohem – besoj me mjaft shumë sukses – ta dëshmoj se ajo që prezantohet si shkencë letrare nuk është fare shkencë. Njerëzit që e kanë lexuar librin pajtohen, bashkë me ata që më kanë ndihmuar ta shkruaj.  

Libri nuk është i shkruar në gjuhë të thatë akademike. Është polemik, sillet rreth fakteve dhe ngjarjeve me të cilat jeni ballafaquar deri më tani si ligjërues. Mes tjerash, ju theksoni që disa anomali serioze manifestohen në arsim akademik të etnicizuar. 

Sa i përket librit, problemi i etnisë nuk është në ballë të tij – të paktën kështu më duket mua. Sepse brenda komunitetit akademik, prioriteti i rëndësishëm është sertësia e mendimit, ku pikë fokale janë faktet. Kualiteti i analizës, saktësia e sintezës… këto janë elemente që unë i konsideroj si standarde të të menduarit shkencor. Dhe këto standarde janë të njejta në çdo disiplinë, qoftë në fizikë, matematikë ose letërsi.

Foto: Imrana Kapetanović / K2.0.

Natyrisht, qasja shkencore nuk është e vetmja mënyrë për t’u angazhuar me letërsinë. Ka plot mënyra tjera që janë më pak kufizuese. Megjithatë, pasi që e kemi themeluar një strukturë specifike shkencore për letërsinë, tituj të caktuar dhe autoritetin e privilegjet që burojnë prej saj, ne duhet t’i respektojmë disa standarde që janë të pandashme nga shkenca. 

Unë kam dëshmuar që këta profesionistë, posaçërisht njerëzit në departamentin tim, devijojnë nga këto standarde, dhe nëse e lexoni librin tim, mund të shihni se e njejta vlen për zyrën e dekanit, këshillin akademik dhe senatin e universitetit.

Fatkeqësisht, ka tregues të qartë që situata nuk është fort më e mirë as jashtë Sarajevës ose Bosnje e Hercegovinës si tërësi.

Pjesa më e mërzitshme, por më e rëndësishme e librit, dëshmon se njerëzit që e prezantojnë veten si shkencëtarë, në fakt nuk janë shkencëtarë – me gjithë respektin për ato që i bëjnë dhe mënyrën se si i bëjnë – sepse ata nuk i përmbushin standardet e lartpërmendura shkencore.

Nëse lexuesi e ka këtë përshtypje, nëse unë e fitoj besimin e tyre në bazë të dëshmive që i prezantoj për ta, këta njerëz do ta humbin kredibilitetin si shkencëtarë në sferën publike. Do të bëhet e qartë që karrierat e këtyre njerëzve janë projekte ideologjike, e jo shkencore, që titujt akademikë i mbajnë aparatçikët, misioni i të cilëve është të punojnë për grupet etnike të cilave u përkasin, ose për ta thënë më saktë, për partitë që e portretizojnë veten si avokuese të interesave përkatës të grupeve etnike.

Sa i përket shkencës letrare në veçanti, cili është problemi më i madh në departamentin tuaj, kur kemi parasysh reduktimin e numrit të studentëve që janë të interesuar të regjistrohen në të? Deri në çfarë mase i ka kontribuar kësaj atmosfera e përgjithshme në Fakultet dhe ato që ofrohen si njohuri?

Kemi një trend të reduktimit të numrit të studentëve. Sidoqoftë, do të thosha se arsyeja për faktin që vetëm tre persona aplikuan në periudhën e parë të regjistrimit për sivjet është programi kombëtar i vjetëruar dhe i ngurtë, bashkë me profesorët që nuk sjellin asgjë të freskët në ligjëratat e tyre. Shumica e tyre janë nuk janë të talentuar, jo vetëm në shkrim, por as në lexim të letërsisë.

Mund të jetë e vërtetë që ka dalë fjala se gjeneratat e kaluara të studentëve janë të zhgënjyer. Kur arrijnë në vitin e pestë, studentët ndihen sikur kanë ndenjur kot shumicën e kohës, veçmas kur ose nëse punësohen në ndonjë shkollë pas studimeve. Në atë rast, ata e kuptojnë se një pjesë e madhe e njohurive të fituara në universitet janë praktikisht të pazbatueshme në klasë.

Ka plot mënyra për ta ekazminuar letërsinë, por në këtë departament nuk mësohet shkrim-lexim, nuk zhvillohet dashuria për këto fakultete, pasi nuk ka qëllime të tilla. Për më shumë, nuk mund të bëhesh mësues i mirë, sepse nuk ka as qëllime të tilla.

Teknikisht, kjo është një lloj shpërlarjeje e trurit përmes të cilës mësuesve të të ardhmes u imponohet një rrëfenjë identitare dhe trajnohen që ta përsëritin atë vetëm të tillë siç është, si e vetmja rrëfenjë, duke qenë profesionistë të cilët do t’u japin mësim gjeneratave të reja të nxënësve dhe të studentëve. Nuk është e befasishme që plot studentë e perceptojnë këtë si përcaktim të padrejtë dhe humbje kohe – t’i kalosh pesë vjet duke u marrë me diçka që duhet të t’i marrë vetëm dy vjet.

Pa marrë parasysh faktin që si tërësi është margjinalizuar në kulturën tonë, letërsia ende përdoret intensivisht si instrument ideologjik, kryesisht në universitet. Pse mendoni që letërsia është e dobishme për t’u përdorur si armë e indoktrinimit ideologjik?

Të ashtuquajturat pati nacionaliste e ruajnë kapjen e institucioneve të ndryshme, kryesisht ato të arsimit, pasi mund t’i indoktrinojnë njerëzit nëpërmjet tyre. Edhe pse po i zvogëlohet rëndësia në mesin e fëmijëve, arsimi ballafaqohet me dhjetëra sfida të ndryshme. Pavarësisht prej kësaj, shkolla mbetet një hapësirë ku formohet një lloj imazhi i realitetit.

Pra, edhe nëse fëmijët nuk besojnë në këtë imazh, atyre megjithatë u thuhet se padyshim është real. Ky imazh krijohet duke treguar histori dhe tregime – kryesisht aso që i trajtojnë të kaluarën, të mirën dhe të keqën, organizimin e shoqërive, marrëdhëniet ndërmjet individëve, sendet që e formojnë një komunitet – dhe letërsia bëhet e rëndësishme për shkak se e menaxhon shumë mirë këtë tregimtari prapëseprapë.

Fatkeqësisht, ose mbase fatmirësisht, ne nuk lulëzojmë në industrinë e filmit ose në produksione televizive, të cilat mund të prodhojnë përmbajtje pamore për ta zëvendësuar letërsinë, siç ka ndodhur në pjesë tjera të botës. Një shkollë, e cila nuk është transformuar ende në një institucion modern, nuk e ruan autoritetin e saj duke e shfrytëzuar letërsinë si alternativën e vetme të mbetur, dhe kjo është rëndësia e pamerituar e saj; por, mbase unë e mbivlerësoj.

Foto: Imrana Kapetanović / K2.0.

Kur hyn në shkollë, njeriu duhet të shikojë se çfarë ka të varur në mure, çfarë fotografish ka në klasa dhe vende tjera. Të gjitha këto përbëjnë informata për ideologjinë prapa arsimit. Për këtë shkrova në njërin nga librat e mi, “Sludgeducation”.

Në librin tim të ri e mbuloj ambientin në të cilin prodhohet një koncept i tillë i arsimit. Në sferën e letërsisë, origjina e saj është me të vërtetë në departamentin e letërsisë në universitet. Pozitat që njerëzit nga departamenti i okupojnë në proceset e vendimmarrjes flasin vetë.

Unë do ta përmend një shembull të shquar – “Shkrime për diasporën”, një libër shkollor për arsimin suplementar të fëmijëve që jetojnë jashtë vendit. Institucionet që morën pjesë në prodhimin e tij ishin Ministria e Punëve Civile e Bosnjes dhe Hercegovinës, si dhe Instituti Gjuhësor, institucion i njohur nën ombrellën e Universitetit të Sarajevës. Ky libër është i turpshëm. Megjithatë, njëri recensues – një nga ligjëruesit e departamentit tonë – e lëvdoi, kështu që unë ia përkushtova një kapitull të tërë, të titulluar “Diletantizmi”, këtij rasti.

Në librin tuaj të ri thoni se autoriteti i profesorëve dhe i shkencëtarëve është në thelb i ndaluar në kontekstin e sotëm, por njëkohësisht, kualiteti i njohurive të një profesionisti akademik nuk diskutohet. Nëse titulli akademik përdoret si një lloj parimi, pa marrë parasysh fjalët dhe veprimet e personit, duhet të jetë një konfirmim i padiskutueshëm i njohurisë dhe ekspertizës – por, në praktikë, kjo me sa duket nuk ndodh.

Fakt është se ky kuptim i thjeshtëzuar i postmodernizmit ka hyrë vjedhurazi në universitetet tona, e ka relativizuar shkencën dhe e ka shkundur besimin e arsyeshëm se diçka është e vërtetë, ndërsa diçka tjetër nuk është. Tani ka mekanizma brenda të cilëve mendohet se është e pamundshme të përcaktohet sa të sakta janë gjetjet në shkrime hulumtuese, nëse shkrimet lidhen me shkencat humane.

Në “Sharlatanizmi”, unë i vë në dyshim këta mekanizma. Kur dikush hyn në punë në universitet si asistent i mësimdhënies, mundësitë për të mbetur derisa të pensionohet i ka tejet të larta. Ata duhet t’i përmbushin disa kushte formale, sasiore, por kualiteti i tyre nuk ekzaminohet. Zgjedhjet tona janë inerte. 

A po mundoheni të thoni se duhet t’i përshtatemi vetëm një norme specifike, pa marrë parasysh se a prodhon përmbajtje sa u përket njohurive, gjetjeve, arritjeve, zbulimeve origjinale?

Menjëherë po mund ta dëgjoj palën tjetër duke shtruar pyetje: Çka do të përbënte njohuri reale? Çka është zbulimi shkencor? Në këtë libër, unë mundohem të demonstroj se arritjet reale mund të maten sipas asaj se sa janë të dobishme, autentike e bashkëkohore, sa i përket kuptimit të një problemi dhe zgjidhjes potenciale të tij.

Libri tregon se një punim që dikush e prezanton si shkencor mund të jetë krejtësisht i pakuptimtë dhe i padobishëm. Megjithatë, sasia e marrëzisë shurdhuese krijon një përshtypje që po ndodh ndonjë lloj prodhimi serioz, ndërsa, në thelb, ne jemi dëshmitarë të sendeve të njejta që po shtyhen para e po vërtetohen në mënyrë joserioze dhe kanë logjikë të dyshimtë. 

Pikërisht në universitete duhet t’i kritikojmë prodhimet e tilla, procedurat e tilla, ligjëruesit e tillë dhe figurat e tilla të autoritetit – por universitetet janë të mbyllura për kritika. Askund nuk ka pyetje të lira dhe me argumente të mira për kontribute reale e konkrete shkencore. Për mua, kjo është e rëndësishme – cili është përdorimi i punimeve akademike dhe kush mund t’i përdorë ato; çka nënkupton progresi real.

Shpjegimet për këto zbulime janë në shumicën e rasteve skematike dhe formaliste. Ka ndërtime të fosilizuara dhe fraza të përsëritura, dhe nuk ka pasion, e as bindje ose energji. Por gjatë katër, pesë, gjashtë vjetëve, njerëzit hypin në shkallë të mëdha në karrierat e tyre. Derisa fitojnë tituj tjerë, ndikimi i tyre rritet, bashkë me të hyrat e tyre. Kushdo tjetër – përveç tyre – që përfiton nga kjo, shpërfillet. 

Në këtë drejtim, është interesant të mendojmë për përgjegjësinë e mediave. Aferat e përditshme shkaktojnë trazira në media, kështu që ato menjëherë kërkojnë deklarata, mendime të ekspertëve, dhe pastaj i publikojnë, pa i kushtuar vëmendje përmbajtjes, sikur të ishte krejt e padyshimtë.

Në një seksion të librit të juaj, shkruani se universiteti duhet të jetë korrigjuesi i shoqërisë në njëfarë mënyre. A mendoni se mund të gjenerojë procese dhe pyetje, që mund të bëhet një zonë ku liria dhe mendimi kritik mund të rimerren?

Është e vërtetë. Në Kantonin e Sarajevës, Ligji për Librat Shkollorë është miratuar kohët e fundit. U krijua nga disa sharlatanë ligjorë, ndërsa njerëzit tjerë që punuan në të me gjasë ishin kompetentë, por letargjikë.

Shtëpitë botuese – ato që bëjnë libra shkollorë dhe që dinë diçka për gjithë këtë – kishin një mori vërejtjesh për ligjin. Bazuar në memorandumin shpjegues të ligjit, mund të shihet se një komitet anonim dha përgjigje shumë arrogante për shumicën e këtyre komenteve, në një mënyrë që thjesht i refuzuan pa argumente.

Është e qartë se përfaqësuesit në Kuvend – për momentin, s’po flasim për atë se si kanë arritur aty ku janë dhe çfarë predispozitash kanë për një pozitë kaq të përgjegjshme – nuk mund ta dinë secilin send në lidhje me çështjet për të cilat marrin vendime, ose të cilat i rregullojnë nëpërmjet ligjeve. E njejta vlen për njerëzit që nuk kanë kohë të mjaftueshme për t’i marrë parasysh këto çështje në baza ditore dhe ata që kanë mungesë të njohurive themelore për to. Pavarësisht kësaj, ka njerëz që paguhen nga ai komunitet i caktuar për të ditur diçka për to.

Kantoni i Sarajevës i paguan të gjithë kolegët dhe mua, jo vetëm për të mbajtur mësim, por edhe për t’u marrë me disa sende tjera. Java ime me 40 orë pune i përfshin vetëm pesë orë të mësimdhënies; të gjitha orët tjera përbëjnë ndonjë formë tjetër të punës. Një pjesë e madhe e saj përbëhet nga hulumtimet shkencore. Pra mua më nxisin t’i ndjek zhvillimet në fushën time.

Unë jam i interesuar veçanërisht për libra shkollorë, kështu që i kam analizuar në 10 vitet e fundit. Prandaj i njoh problemet në shtyp dhe recensione, problemet që vijnë nga shtyrja përpara e librave shkollorë të këqinj, ku dhe si përzihen partitë politike në këtë çështje, si funksionon korrupsioni…

E gjithë kjo është ekzaminuar, analizuar dhe dëshmuar. Gjithçka mund të kontrollohet, meqë është e bazuar në fakte të vërtetueshme dhe të qasshme. Gjithçka është e dokumentuar, e fotografuar… Në këtë kam punuar si ligjërues universitar dhe unë e perceptoj si diçka për të cilën shoqëria më paguan ta bëj. Është detyra ime.

Pra para dy vjetësh, kur u miratua Ligji për Arsimin, unë e analizova një muaj rresht, duke i shtjelluar aspektet ligjore, në mënyrë që ta mësoja atë gjuhë. Kjo ishte detyra ime dhe detyra e akademisë. Ato njohuri nuk janë vetëm të miat – duhet të jenë burim që i përket një komuniteti prej të cilit paguhemi ne dhe në dispozicion të të cilit jemi.

A do të thoshit pra që do të vijë një kohë kur vetë universiteti mund të privatizohet?

Supozoj se mund të ndodhë, por jo shumë shpejt. Nëse shumica e njerëzve këtu e besojnë realisht – si studentë dhe miq më të rinj të mi – faktin se privatizimi është zgjidhja për çdo çështje, sepse e di kush është shefi dhe çfarë i përket kujt, atëherë zgjidhja për këtë shtet do të ishte vetë privatizimi. Në atë mënyrë, ne mund të jetojmë me dinjitet.

Ndërkohë, i qartë është fakti se për shkak të gjithë kësaj, shoqëria në përgjithësi vuan më së shumti, posaçërisht rinia, studentët parauniversitarë dhe universitarë, të cilët janë të punësuar si aktorë që nuk flasin në shfaqje të drejtuara prej nacionalistëve dhe njerëzve tjerë që pajtohen me nacionalizmin.

A mund të ndryshojë kjo situatë? Nëse flasim realisht – dhe mendoj që këtë e tregon edhe libri im – nuk mundet, të paktën jo tani, as në të ardhmen e afërt.

Problemi me universitetin është që nuk ka standarde dhe ligjet relevante janë të këqija. Në këtë ambient nuk favorizohet cilësia. Sharlatanët tashmë i kanë okupuar pozitat kyçe në proceset e vendimmarrjes. Prandaj, çdo ndryshim do të pritej me pengesa. Por, kjo nuk do të thotë që [universiteti] nuk mund të bëhet një hapësirë ku mund të mbahen debate apo diskutime serioze në të ardhmen.

Ju keni kaluar mjaft kohë duke punuar me bashkëpunëtorët tuaj për të prodhuar libra shkollorë për shkolla fillore. Si shkoi ai projekt?

Tre nga pesë prej këtyre librave shkollorë u autorizuan për përdorim dhe mund të përdoren nga secili mësues. Megjithatë, doli që ndonëse librat tanë shkollorë janë materiale kualitative, shumica e mësuesve kanë përdorur libra shumë më të këqinj.

Pra, kryesisht këto kritere përcaktohen nga faktorët ideologjikë dhe financiarë?

Sigurisht. Gjithmonë paratë janë prapa gjithë kësaj, meqë librat shkollorë janë parimisht investim i mirë. Prodhon diçka, e vendos çmimin dhe pastaj i shtyn njerëzit ta blejnë. Kushdo që hyn në këtë biznes ka mundësi për të përfituar.

Zakonisht këtë punë ta dhuron ndonjë parti politike. Ato mund ta garantojnë edhe përdorimin nëpërmjet një rrjeti të drejtorëve shkollorë që janë shqyrtuar nga politikanët. Sigurisht se ishte një direktivë aty, sepse si shpjegohet ndryshe fakti që 80% të mësuesve i zgjodhën librat shkollorë më të këqinj prej të gjithë atyre që i kishin në dispozicion? Këtu përfshihet ajo që e prioritizon rrëfenjën identitariane dhe kombëtare.

Në librin tuaj keni shkruar: “Ne e kemi ndërruar racionalen për kombëtaren.” Si e shpjegoni këtë deklaratë?

Mbase nuk e kam theksuar sa duhet këtë zinxhir.

Në universitetin tonë, ne i aftësojmë mësuesit për një lexim etnik të letërsisë. Pastaj u japim libra shkollorë që e mbështesin një lexim të tillë. Ata pastaj ekzaminohen dhe vlerësohen prej njerëzve të departamentit tonë, pasi kjo punë u është dhënë nga kolegët e tyre, ministrat.

Është e qartë që është zinxhir, edhe unë besoj se libri im e ka bërë të qartë që përgjegjësia për këtë u mbetet partive politike.

Foto kryesore: Imrana Kapetanović / K2.0.