“Për hair gurbeti”
Tre breza në kërkim të shtëpisë.
Më poshtë gjeni një version të lexuar me zë të të gjithë artikullit.
“Për hair gurbeti”, i kishte thënë babgjyshi Zenun djalit të tij, dajës sim, në qytetin Augsburg të Gjermanisë, në vitin 1990. “Po rri në Gjermani derisa të përmirësohet situata”, i kishte thënë daja, i cili pas 30 vjetësh ende është këtu, në Gjermani. Babgjyshi ia uronte të birit përjetimin që ai vetë e kishte nisur qysh në të ‘70-at e hershme.
Atëherë në Gjermani kishte vajtur edhe Ademi, babgjyshi kah baba. Të dy, Zenuni e Ademi, ishin gastarbeiter, apo punëtorë mysafirë, që kanë ardhur në Gjermani për ta ndihmuar ekonominë të këndellej pas pasojave të Luftës së Dytë Botërore.
Të dytë prej katundeve të Deçanit, kah stina e pranverës, kishin marrë udhën për në Gjermani prej stacionit hekurudhor të Fushë Kosovës në trenin e famshëm “Acropolis”. Udha i çonte prej Fushë Kosovës në Beograd të Serbisë, pastaj Lubljanë të Sllovenisë, deri te peroni me numër 11 në stacionin e trenit të qytetit të Mynihut.
Kur kishin mbërritur, në peron i kishte pritur policia gjermane, më tregonte babgjyshi Zenun. Prej peronit, pa parë gjë tjetër, bashkë me punëtorët/et tjerë/a që kishin arritur nga vendet e ish-Jugosllavisë, Italia, Turqia a Greqi, i kishin dërguar në një bodrum që ndodhej poshtë shkallëve të peronit. Zenuni e Ademi u bënë dy prej gati 14 milionë punëtorëve/eve mysafir/e që shkuan në Gjermaninë perëndimore për periudha të ndryshme kohore midis viteve 1955-1973.
U ishte thirrur emri një nga një bashkë me vendin se ku do të punonin. Edhe Zenunit e Ademit iu thirrën emrat. Ishte vendosur që Zenuni do e ndreqte qytetin Augsburg, në jug të Gjermanisë e Ademi qytetin Braunschweig, në veri.
Sot, te bodrumi s’kanë mbetur shumë kujtime të së kaluarës. Aty janë tualetet e stacionit, që kundërmojnë. Përmbi të ndodhet një filial i vogël i kafiterisë të bazuar në ShBA, Starbucks. Ngjitur në mur sa për t’ia bërë shenjë të kaluarës, një pllakë e vogël, realizuar nga artistja turke, Gülcan Turna, kujton ardhjen e rrobaqepëses turke, Sümer Tan në Gjermani si punëtore mysafire. Në pllakë, teksti fillon me titullin “Kartoffel. Ich liebe dich” (Patate. Të dua), që ishin fjalët e vetme që Tan i dinte në gjermanisht.
Pos pllakës së vogël, një hije që kthen në të kaluarën e peronit janë edhe kontrollet e policisë gjermane, sidomos ndaj personave që sipas tyre, duken të huaj — e gjithë familja ime, respektivisht burrat, e kanë përjetuar këtë kontroll.
Në peronin 11, nisën edhe diskutimet e vazhdueshme për përkatësinë. Nisi pyetja: A ma mirë këtu a atje? Pyetja që i përcolli gjyshërit e prindërit e mi dhe pyetja që më përcjellë mua sot.
Gjyshërit dhe gjyshet
Jeta në Gjermani nuk ishte aspak e lehtë. Kur e pyeta babgjyshin Zenun për kujtimet e tij, i kishte të kthjellëta. Mbante mend çdo moment, çdo erë dhe çdo bisedë: “Sa keq u konë në fillim. Na çojshin me jetu tek disa baraka të vogla. Ishim dhjetë persona. Vendi ishte shumë i papastër”. Edhe kushtet e punës, kujton se ishin shumë të vështira e ankesat e tyre takoheshin me refuzim. “Kemi punuar edhe në -20 °C”, më tregoi ai. “Kur u ankova, më tha drejtori ‘ose puno ose shko te shpia’”. Të dy, Ademi e Zenuni punuan në ndërtimtari, nje sektor ku ende, në vitin 2024, punojnë shumë shqiptarë të Kosovës në diasporë.
Viza gjermane e Zenunit dhe fotografia në pasaportën me të cilën udhëtonte për në Gjermani. Fotografitë nga arkivi i Serafina Ferizaj.
Vështirë nuk ishte vetëm në Gjermani. Gjyshja nga ana e babit, Ajmoni, njëherit bashkëshortja e Ademit, mbeti e vetme në fshatin Strellc të Deçanit, qysh në të ‘70-at. Vetë i ka rritur pesë fëmijë, është kujdesur për tokën në fshat — gjithçka në një shoqëri rrënjësisht patriarkale.
Kur i kujtoi ato vite, ajo nuk më foli për vështirësitë. Thjesht më tha “nuk isha vetëm unë, ka pasë disa meshkuj që janë nisë për Gjermani, jo veç Ademi.” Kujtimet fotografike të 70 viteve të fundit i mban në një çantë. Aty kam parë fotografitë e shumta të babgjyshit Adem në Braunschweig. Atë pjesë të historisë e kam parë nga këndvështrimi i tij.
Në çdo fotografi, ai është veshur me kostume — me tesha kat — flokë të rregulluara, shprehje të sigurt në fytyrë, shumë rrallë me shikim kah kamera. Në pjesën e prapme të fotografive është data dhe vendi. Një shënim që s’më hiqet nga koka është “I fotografuem në Gjermani si kujtim nga ky vend i largët”. Shënimet në fotografi më tregonin diçka për mendimet e tij. Më tregonin se besimi im që vetëm brezi im e njeh ndjenjën e të qenit si pa identitet nuk ishte i saktë. Mbi të gjitha, këto shënime më tregonin edhe për mallin që ai kishte për familjen.
Ademi, gjithnjë veshur me kostume e flokë të rregulluara. Ai linte shënime në secilën fotografi të tijën. Fotografitë nga arkivi i Serafina Ferizaj.
Ndërkohë, nëna e nënës, Hata, bashkëshortja e Zenunit, shkoi në Gjermani në vitin 1972, dy vjet pas babgjyshit. Në Kosovë mbetën nëna ime dhe tre vëllezërit e saj më të vegjël. Kështu, nëna ime, në moshën gjashtë-vjeçare mori rolin e nënës për vëllezërit e saj. Ajo me vëllezërit jetonin me gjyshen e tyre, stërgjyshen time, në katundin Isniq të Deçanit.
Prindërit i shihte vetëm dy herë në vit, gjatë pushimeve. Dimrit i takonte në Kosovë, kur babagjyshi Zenun kishte pushim gjatë krishtlindjes. Në një moment të rrallë, kur më tregoi për përjetimet e kësaj kohe, nëna më tha se kur binte borë, e dinte që dita kur prindërit do t’i vinin në Kosovë nuk ishte larg. Çdo ditë i priste te dritarja. Dhe verës i takonte në Gjermani, për dallim prej brezit tim, që pushimet verore i kalon në Kosovë.
Diçka tjetër që mbahet mend prej asaj kohe ishin dhuratat që gjyshërit sillnin prej Gjermanisë — traditë që vazhdon edhe sot te brezi im. Zenuni një herë kishte sjellë një aparat fotografik Polaroid dhe një kompjuter, diçka shumë e rrallë në katundet e asaj kohe. Kur milicia serbe kishin hyrë në shtëpinë e gjyshit e gjyshes në janar të vitit 1998 për ta kërkuar dajën, i cili ishte i përfshirë në përpjekjen për çlirim të Kosovës, ata vodhën kompjuterin dhe aparatin. Fotografitë e bëra me Polaroid, i gjetëm tek pas luftës në oborrin e shtëpisë.
Dhurata sillte edhe Ademi. Ende flitet për një pallto të shtrenjtë që ia kishte sjellur gjyshes, pallto që sot do të vlente pasuri të madhe.
E të dy bashkë, sillnin edhe diçka tjetër — ushqim dhe kaseta prej Kosovës. Tingulli i gjuhës shqipe dhe përditshmëria për të cilën këndohej e flitej asokohe, zbuste mallin për shtëpinë. Merrnin edhe filma si “Dheu i tokës sonë” dhe muzikë prej Sabri Fejzullahut, Sinan Vllasaliut e Adelina Ismajlit.
Me këto kaseta edhe unë mësova shqipen.
Ademi përpara se të nisej në Gjermani (majtas) dhe Ademi me Ajmonen (djathtas). Ajmonja ka të veshur pallton që Ademi ia kishte sjellur dhuratë nga Gjermania. Fotografitë nga arkivi i Serafina Ferizaj.
Prindërit e mi
Zenuni e Hata kanë rrëfim jo shpesh të dëgjuar — të dy ishin në Gjermani teksa fëmijët i kishin në Kosovë. Ndërkohë, ata përpiqeshin vazhdimisht t’i merrnin fëmijët në Gjermani për një jetë më të mirë dhe më të sigurt. Nëna ime kundërshtonte me këmbëngulje. Para se të bëhej studente, babgjyshi mundohej ta bindte për cilësinë e sistemit arsimor në Gjermani, por ajo prapë u regjistrua në fakultetin ekonomik në Prishtinë. Edhe gjatë tensionimit të situatës, në kohën demonstratave studentore të vitit 1981, ku studentët/et kërkonin që Kosova të kishte status të barabartë kushtetues me republikat tjera të Jugosllavisë, ajo nuk shkoi.
“E urreja Gjermaninë”, më tha nëna. Ajo është rritur me ndjenjën e mallit dhe e përjetoi shumë herët dhimbjen nga ndarja prej familjes për shkak të migrimit. Kështu ndarja vazhdoi për një kohë e Hata e Zenuni u bënë të huaj edhe për vendlindjen e tyre. Kur e pyeta nëse njerëzit në katund flisnin për diasporën shqiptare si sot, babgjyshi më tha: “Po more, po qysh jo, na thoshin shihi ata prej Gjermanisë”. Sikur donte të ma bënte me dije se sa e rëndë ishte për ta, e dinin veç ata dhe askush tjetër.
Teksa situata në Kosovë bëhej më keq, në vitin 1993, nëna, më në fund, kishte ardhur në Gjermani. Atyre viteve, në fakt, një nga një, fëmijët e Zenunit dhe Hatës u shpërngulën. Sot të gjithë jetojnë në qytete të ndryshme të Gjermanise dhe Austrisë.
Babgjyshi Adem, në anën tjetër, ishte kthyer në Strellcin e tij në vitin 1979, shtatë vjet pasi kishte shkuar në Gjermani. Por, të ’90-at e kthyen edhe atë në Gjermani. Në pranverën e vitit 1999, Ademi me Ajmonin dhe gjithë familjen, pos babait tim që kishte shkuar në Gjermani në vitin 1993, u bënë refugjatë në shtetin, të cilit Ademi i kishte ndihmuar të rimëkëmbej. Për ta, ajo ishte gati hera e parë kur e tërë familja ndodheshin bashkë. Ato kohë, ata qëndruan në shtëpinë tonë.
Pas luftës, disa anëtarë të familjes u kthyen prapë në Kosovë dhe nisën një jetë të re. Edhe Ademin e Ajmonin autoritetet gjermane i kthyen në Kosovë, ku jetojnë edhe sot. Tre djemtë e tyre qëndruan në Gjermani dhe vazhduan të dërgonin ndihma për familjen më të gjerë në Kosovë.
Ndërkohë, Zenuni dhe Hata jetojnë midis Milishevcit në Kosovë e Augsburgut në Gjermani. Pranverën e verën i çojnë në Milishevc, bjeshkëve të Dukagjinit e vjeshtën dhe dimrin i kalojnë në Augsburg të Gjermanisë.
Pas kaq vitesh në Gjermani, Gjermania s’u bë kurrë shtëpia e tyre.
As prindërit e mi nuk u kthyen në Kosovë. Para se të vinin në Gjermani ata veç ishin fejuar dhe në Gjermani lidhën martesë. Sot jetojnë në qytetin që babgjyshi Adem e ndihmoi të ngrihej në këmbë — Braunschweig. Ata vazhdon t’i ndjekë përherë fjalia që nëna ime i tha një familjarjeje një herë pas përfundimt të pushimeve tona verore në Kosovë: “A jetohet tanë jeta në kofera bre?”
Unë
Kur isha fëmijë nuk kuptoja përse prindërit s’u kthyen në Kosovë. Nëna njëmend e urrente Gjermaninë, unë zemërohesha prej faktit që ajo urrente vendin ku unë isha lindur. Doja të kthehesha, doja të shkoja të gjyshërit e mi, Ademi dhe Ajmoni. Kur shprehja këtë dëshirë gjatë pushimeve verore, shoqëria e Kosovës nuk e kuptonte — atyre u duhej të prisnin me muaj të tërë për një vizë për të udhëtuar për në vendlindjen time. Ndërkohë, fëmijët në Gjermani më përjashtonin për shkak të prejardhjes sime. “Shko në Kosovë dhe mos u kthe”, ishte një prej shprehjeve që më thuhej.
Nuk kisha qasje në historinë time familjare në asnjë gjuhë, as shqip, as gjermanisht. Deri sot nuk më ka pëlqyer t’i kujtoj vitet e adoleshencës — ndihesha shumë e vetmuar. Isha xheloze ndaj prindërve, që ishin rritur pa krizë identiteti e madje zemërohesha që pasaporta ime gjermane nuk e kishte të shënuar Kosovën si vendlindjen time. Ua kisha zili sepse janë lindur në Kosovë dhe kanë mundur t’i përgjigjen qartë pyetjes për vendlindjen, pa pasur nevojë të shpjegohen. Kanë mundur të thonë “ne jemi nga Kosova”.
Ndoshta nuk i kanë pranuar pyetjet “Si e ke mësuar gjermanishten?”, anipse jam lindur këtu, anipse familja ime, brezi i gjyshërve është në Gjermani që prej vitit 1970.
Por, duke u rritur kam kuptuar se si unë, edhe prindërit e mi, edhe gjyshërit e mi e kanë përjetuar këtë krizë identiteti. Vetëm tani kam kuptuar se pas luftës, prindërit e mi gjetën një shtëpi krejtësisht të ndryshme nga ajo ku u rritën. Kam kuptuar se përshtypja ime ishte jo vetëm e gabuar, por edhe egoiste. Në fund të fundit, përshëndetjet dhe lamtumirat janë pjesë përbërëse e historisë sime familjare për breza, nuk kanë nisur me mua.
Ndryshe nga baballarët e tyre, prindërit e mi nuk u larguan për shkaqe ekonomike nga Kosova. Nuk u larguan as qetë, me vendimin e tyre. Jeta e tyre ishte në rrezik dhe këtë e kam kuptuar duke u përpjekur të shoh lajme e duke dëgjuar vetëm dromca të vogla për aktivizmin e tyre, pjesëmarrjen në protesta gjatë viteve 1989-90. Nëna më tregoi se si tanket arritën te konvikti i saj studentor.
Ironia është që këto vite, nëna i përshkruan si më të lumturat e jetës së saj sepse “faza e keqe”, siç e quan ajo, nisi kur ajo kishte shoqëruar babanë tim për te autobusi që e çoi në Gjermani në vitin 1993. Kështu ia dola të kuptoj se kah buronte frika e tyre kur unë dhe vëllai im flisnim gjermanisht. Babai thoshte me rreptësi “folni shqip”. Sot i jam mirënjohëse babait, sepse shoh qartë pasurimin e të folurit të një gjuhe tjetër dhe njohjes së thellë të një kulture tjetër.
E kuptoj kohën kur unë doja të ikja prej rrënjëve të mia, të bëhesha si vajzat tjera në Gjermani, të isha pjesë e tyre. Shpesh e kam pyetur veten se ku do ta gjej shtëpinë: në Kosovë a Gjermani.
Por kthehesha gjithmonë, çdo herë, tek mali im në katundin tonë, te Bjeshka e Strellcit. Sot mund ta kuptoj edhe pse vera e prindërve të mi është ende e Kosovës, edhe pse ata mund të udhëtojnë gjithkah nëpër botë me pasaportën gjermane. Ndryshe nga atëherë, sot ata nuk duhet të shqetësohen më se do të dërgohen pa arsye në stacion policor dhe do të zhduken pa lënë gjurmë. Sot mund ta shijojnë Kosovën e lirë, diçka që nuk e dinin, por e ëndërronin e e kërkonin kur ishin të ri.
Sot e vizitoj Kosovën në pranverë dhe vjeshtë, ku është ende ngrohtë. Kthehem dhe kërkoj të dhëna — e kërkoj vendin pranë stacionit të autobusit, fotografoj muret e shtëpive të vjetra, shoh gratë e moshuara me shami të bardha, dëgjoj burrat e moshuar kur këndojnë këngë të vjetra në çiteli.
Dua të regjistroj gjithçka që flet për kohën e prindërve të mi, të gjyshërve të mi. Dua t’ua kthej gjyshërve individualitetin, nuancën, rrëfimin që iu morr kur mbërritën në Gjermani. Ata ishin thjesht një grup homogjen në sytë e të tjerëve. Për ta flitet pak edhe në Kosovë. Për rrëfimet e tyre veç e veç. Për dinjitetin e tyre të humbur në peronin 11.
Prindërit e mi lanë diçka nga unë në stacionin e autobusit në vitin 1993, edhe para se të lindja. Nuk e di se çfarë është, por duhet ta gjej.
Për autoren:
Serafina Ferizaj është lindur në Braunschweig të Gjermanisë. Ka mbaruar studimet Bachelor për shkencë të gjuhës gjermane dhe juridikut dhe ato Master për shkencë të komunikimit dhe gjuhës. Ka punuar si gazetare e pavarur për të përditshmen Süddeutsche Zeitung dhe tash punon në fushën e marketingut.
