Për nanin tim, Dikën
Ky shkrim është në kujtim të nanit dhe të shumë grave të tjera boshnjake që vdiqën në “mërgim”.
Më poshtë gjeni një version të lexuar me zë të të gjithë artikullit.
Kur mendoj për vendin tim të lumturisë, e mendoj vetëm një. Nuk është as plazhi, as mali, as shtëpia e prindërve e as ndonjë vend tjetër i bukur, që fati ma ka mundësuar ta vizitoj. Nëse dua të qetësohem, e imagjinoj shtëpinë e nanit, gjyshes sime nga ana e nënës. Për mua kjo shtëpi që tashmë ekziston vetëm në kujtesën time, ishte vendi i vetëm ku në hilet që ia bëj mendjes kur jam e stresuar, e gjej qetësinë.
Nani, Dikica — shkurt e thërrisnin Dika — bashkë me gjyshin tim Rexhep Zaskoku, e kishin ndërtuar shtëpinë një-katëshe në fillim të viteve të ‘60-a në një lagje në Ferizaj. Shtëpia nga dukja, ishte tipike e shekullit të kaluar. Tri shkallë te hyrja, një ballkon në anën e majtë, dera e hyrjes në anën e djathtë, një korridor i gjerë, dy dhoma fjetjeje, një sallon dhe një banjo. Ndonëse kishte dy dhoma të fjetjes, ne gjithmonë flinim në sallon. Kjo edhe për shkak të dimrave të ftohtë dhe mundësisë së ngrohjes vetëm të asaj dhome. Çka më pëlqente më së shumti përveç shtëpisë, ishte oborri.
Te nani, kishte shumë pemë. Kishte arra, lajthi, kajsi, molla e mbi të gjitha shumë lule. Përballë ballkonit, ishte një lule që më pëlqente më së shumti. Lulëzonte çdo behar dhe kishte ngjyrë rozë e formë të zemrës. Nuk kam parë ende askund një lule të tillë. Atë lule nani e kishte sjellë nga vendlindja e saj, Čajniče në Bosnjë e Hercegovinë.
Historia e Nanit, gruas që solli lulen rozë
Dika u lind më 8 maj 1940 dhe ishte fëmija i parë i familjes Džambegović. Pas saj erdhën edhe Šefika, Nura, Sebahata dhe Kemali. Nani, fëmijërinë e kishte kaluar në mes të këtij qyteti të vogël të rrethuar me male si dhe Sarajevës, kryeqytetit të kulturës e me shumë ura.
Përveç familjes së ngushtë, ajo kishte shumë kushërinj, të cilët të gjithë jetonin në këtë qytezë të vogël që ndodhet rreth 90 km larg Sarajevës. Për atë kohë, nani kishte kushte të mira ekonomike. Babai i saj ishte tregtar dhe gjatë rritjes së saj ai përkujdesej që nani dhe motrat e saj, të kishin materialet më të veçanta për rroba. Ato i blinte në Damask të Sirisë që, për kohën, njihej për materialet e bukura për rroba. Që nga fëmijëria në kontakt me të bukurën dhe modën, ajo ndër pasionet e jetës i kishte veshjen dhe parfumet. Madje, kujtimi im i fundit me të lidhet pikërisht me parfumet. Teksa mezi fliste, ajo më luti që t’i vendosja pak parfum.
Nani ishte e fiksuar të vishej siç thoshte “sipas mënyrës se saj” dhe kujtoj që kur isha fëmijë gjatë viteve 2000–2005 shkoja me të tek rrobaqepësët/et dhe gjithmonë gjente diçka që nuk i pëlqente. “Është e vështirë me punu me ty oj Dikë. Kurrë s’të pëlqen çka kepi”, mbaj mend t’i thoshte gjithmonë një rrobaqepës atëherë me nam ne Ferizaj. Madje, kur gjente diçka që i pëlqente në ndonjë dyqan (kjo ndodhte shumë rrallë) ajo sigurohej që t’i blinte dy të njëjta. Për shembull, dy bluza me ngjyrë të njëjtë, dy palë syze të njëjta, dy palë pantallona të njëjtë. E kishte një lloj fiksimi që nëse njëra palë do i prishej, e kishte tjetrën.
Kur e kujtonte fëmijërinë e saj, nani e përshkruante veten si një fëmijë që ishte gjithmonë kundër rrymës, kundër autoritetit. Shpesh tregonte momentin kur, pasi kishte përfunduar klasën e katërt, babai i saj kishte këmbëngulur që ajo të braktiste shkollën, duke i thënë se “vetëm kurvat shkojnë në shkollë”. Megjithatë, nani e kishte kundërshtuar deri në pikën që babai i saj ishte detyruar të lëshonte pe. Tani që e kujtoj, nani asnjëherë nuk fliste e madje as nuk i njihte termat e fjalorin feminist. Ajo nuk e kuptonte që veprimet e saj ishin feministe dhe që flisnin shumë — e prapë ky veprim ishte një dëshmi se askush, as babai i saj, nuk kishte të drejtën ta vendoste rrugën e saj në jetë.
Për shkak të këmbënguljes së saj për shkollim, të tri motrat pas saj patën mundësi të vazhdonin shkollimin. Kurse për Nanin, jeta kishte rezervuar diçka tjetër.
Martesa në Kosovë
Në vitin 1956, Nani ishte vetëm 16 vjeçe kur u martua me një njeri, të cilin kishte pak kohë që e njihte dhe kur erdhi të jetojë në një vend ku nuk njihte as doke e as traditë. Edhe gjyshi kishte lidhje të ngushta me Bosnjën. Nëna e tij, Emina, që për fat të keq kishte ndërruar jetë gjatë lindjes së tij, ishte nga Mostari. Prandaj, gjyshi shkonte shpesh tek familja e nënës për vizitë. Nani thoshte që gjyshi, Rexha, i kishte pëlqyer menjëherë. “Ishte i gjatë, sytë e kaltër e flokët kaçurrela. Edhe e folke boshnjakishten si shqipen” thoshte ajo. Gjyshi, të cilin ne e thërrisnim Baba Rexhë, për dallim prej nanit ishte shumë më i qetë. Fliste më pak dhe preferonte të luante shah pothuajse tërë ditën. Meqë nuk kam pasur fatin të kaloj shumë kohë me të, pasi ndërroi jetë në vitin 1998, kujtimi im për të lidhet gjithmonë me lojën e shahut. Ai, shokët e tij Samiu dhe Milazimi dhe loja e shahut nën hijen e pemëve në Ferizaj — kjo është fotografia që kujtoj kur më pyesin për Babën Rexhë.
Kur baba Rexhë e nani u martuan, ajo nuk dinte pothuajse asgjë për Kosovën. Edhe ashtu nuk ishte e mirë në gjeografi. Më tregonte se gjatë shkollës, lëndën që më së shumti e urrente ishte gjeografia dhe e kujtonte se si, kur mësuesja i vendoste një hartë, që ajo me shkop të gjente shtetet, gjithmonë dështonte. Këtu nuk bënte përjashtim as Kosova, edhe pse ishin nën të njëjtën federatë.
Për gjeografi nuk kishte haber, ama gjuha ishte storie tjetër. Për t’u përshtatur sa më shpejt me vendin, gjuhën shqipe e mësoi brenda vitit. Duke qenë që gjyshi ishte mësues me profesion, ai i kishte dhënë detyrë vetes që t’ia mësonte asaj gjuhën dhe ia kishte arritur. Nani gjuhën e mësoi edhe për një arsye tjetër.
Gjyshi në fillim e kishte dërguar nanin tek fshati i tij i lindjes Rubovc, në Lipjan, dhe vjehrra (bashkëshortja e dytë e babës së gjyshit) i kishte thënë që tani duhet t’u bënte hyzmet mysafirëve. Në ditët e para ajo po servonte çaj dhe gratë në kuzhinë i kishin thënë që në gjuhën shqipe “të bëftë mirë” thuhet “urdhëroni si jashtëqitje”. Nani, duke mos e ditur asnjë fjalë në shqip teksa po e shërbente çajin e kishte përsëritur këtë fjali tërë kohën. “Krejt ata mysafirë kanë keshë me mu, e unë veç e kam lanë çajin e kam ikë tu kajtë”, më tregonte ajo.
Prej asaj dite ajo kishte bërë be që do e mësonte shqipen, madje edhe se si shkruhej dhe lexohej. Dhe atë e bëri. Brenda një viti, nani mësoi të fliste, lexonte dhe shkruante shqipen rrjedhshëm, ndonëse kur fliste kishte një theks që e bënte të dallohej se shqipja nuk ishte gjuha e saj amtare.
Duke qenë që ajo edhe e kishte një humor të hollë dhe karakteristik boshnjak, edhe pse shqipen e fliste tërë kohën, sërish kishte momente që ndonjë fjalë ngjallte keqkuptime komike. Për shembull, një herë gjyshin tim e telefonoi një koleg i tij në telefonin e shtëpisë dhe nani u lajmërua. Ai i kishte thënë: “Tregoi të lutem Rexhës që do vij ta marr me karrocë”. Duke mos e kuptuar fjalën “karrocë” ajo e kishte keqkuptuar për një fjalë të pistë dhe iu ishte kthyer me të keq duke i thënë më pas gjyshit që “ma atë shok tanin nuk e du ma në shpi”. Sot e asaj dite, unë i kam pikë të dobët të gjithë boshnjakët që e flasin shqipen. Ma kujtojnë atë.
Mërgimi i afërt
Nani ishte një rrëfimtare e lindur. Rrëfimet e saj për mua ishin tejet më interesant se përrallat me mbretër e mbretëresha.
Nani gjithmonë fliste për vendlindjen e saj. Nuk e kuptoja se si një njeri që ka kaluar 50 vjet në një vend tjetër, ku kishte lindur pesë fëmijë, e kishte 13 mbesa e nipa – ende fliste me aq dashuri për vendin e saj të lindjes. Ajo më tregonte për Čajniče, për lumenjtë, malet, fëmijërinë e rininë. Si naive që isha në të kuptuarit e botës përreth meje, e mendoja Bosnjën si të ishte pjesë e një kontinenti tjetër. Kjo mbase, për shkak të pamundësisë që nani të shkonte pas luftës së Kosovës atje. Ose, në naivitetin tim prej fëmije, unë po i thoja një të vërtetë vetes — që kilometrat e pakta mes shteteve nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht afërsi.
Nani më fliste gjithmonë për tri motrat e saj, kurse për vëllain Kemalin, rrallë e hiç. Unë i lusja të më tregonte më shumë për të, por ajo gjithmonë gjente mënyra se si ta anashkalonte pyetjen. Më thoshte gjithashtu që i mungonte të fliste gjuhën e saj amtare, edhe pse të pestë fëmijët e saj e flisnin boshnjakishten, mes vete, përfshirë edhe nanin flisnin gjithmonë shqip. Nani më thoshte që i mungonte vetja e saj kur fliste gjuhën e nënës. “Unë mendoj, e shoh ëndrra në gjuhën time”, më thoshte gjithmonë.
Nani, që pak para luftës së viteve 1992-1995 në Bosnje e Hercegovinë, nuk e kishte vizituar më Bosnjën e saj. Vizitat para kësaj kohe ishin të përvjetshme. Çdo pushim veror e kalonin atje. Gjyshi kishte një veturë dhe në shumicën e kohës i merrnin tre nga pesë fëmijët dhe shkonin atje. Për nanin edhe për nënën time, ato pushime janë më të bukurat e gjithë jetës, por gjithçka ndryshoi kur filloi lufta në Bosnje.
Për t’i ikur luftës, babai i saj, bashkëshotrja e Kemalit — Hadija me tre vajza, Šefka, Sebahata me vajzën dhe mbesën dhe Nura me vajzën, qëndruan në Kosovë. Kemali dhe djemtë e burrat e tjerë të familjes jo. Ushtria serbe, vetëm pak javë pasi kishte filluar lufta i kishte mbledhur gjithë burrat e Čajniče duke i futur një nga një në një kamion. Nga familja e nanit, ishin gjithsej 16 burra. Të gjithë nën moshën 40-vjeçare. Në mesin e tyre ishte edhe djali i Nurës, Sebahudini, vetëm 16-vjeçar. Nura kishte vrapuar prapa kamionit duke i përgjëruar t’ia lironin djalin, por ata e kishin goditur me kokën e automatikut dhe pas kësaj nuk mbante më në mend asgjë. Pas kësaj u larguan menjëherë.
Në Kosovë qëndruan deri në vitin 1995 kur edhe lufta përfundoi dhe familja e nanit u kthyen në Bosnjë, por jo në vendlindje. Čajniče dhe gjithë ai rajon tashmë sipas Marrëveshjes së Dejtonit, do i takonin entitetit të Republika Srpska. Asnjë nga pjesa e mbetur e familjes së nanit nuk shkoi më aty. Kështu, në dhjetor 1995 nani u përshëndet me familjen e saj, pa e ditur që do të ishte hera e fundit që do i shihte. Vetëm Sebahaten e takoi edhe një herë në vitin 2008.
“Do vdes në mërgim”
Në ditët e saj të mira, Nani shpresonte që të shkonim bashkë. Gjithmonë më thoshte “Kam me t’i tregu krejt vendet ku jam rritë”, kurse kur kishte momente dobësie e mërzie më thoshte “Do vdes në mërgim” e unë në pamundësi për t’i dhënë përgjigje e përqafoja. Në vitin 2008, kur Kosova shpalli pavarësinë, nani për pak sa nuk shkoi. Menjëherë, i përgatiti të gjitha valixhet dhe dokumentacionet, pasi dikush i kishte thënë që mund të udhëtonte. Ajo çfarë e ndaloi ishte që autobusi që shkonte për në Sarajevë kalonte nga Serbia — pasi i asociionte me forcat serbe. Frika prej tyre, e ndaloi edhe që të shkojë t’i vizitojë varret e familjarëve të vrarë pikërisht nga forcat serbe.
Asnjëherë nuk do e harroj atë moment kur e kuptoi që nuk do mund të shkonte në vendlindje. Atë natë qau shumë e ajo qante rrallë. Ajo nuk qau as në vitin 2006 kur ia gjetën eshtrat Kemalit, nipit Sebahudinit dhe 14 burrave të tjerë të familjes. Siç duket nani e kishte bindur vetën që vdekja e tyre do bëhej reale vetëm nëse ajo do shkonte tek varri i tyre e t’i shihte me sytë e saj që ata njëmend nuk jetojnë.
Për mua, ta shihja nanin duke qarë, ishte një thyerje e madhe. Në atë moment m’u thye iluzioni që kisha për të, e që e kisha krijuar disa vjet më herët.
Si grua boshnjake, nani nuk e kishte të lehtë jetën në Kosovën e pasluftës. Për shkak që vuante nga shtypja e lartë e gjakut, shpeshherë i duhej vizituar mjeku dhe një herë shkuam bashkë. Kur dikush nga personeli mjekësor e dëgjoi nanin duke folur dhe kur ia tha emrin, refuzoi t’i shërbente: “Ti je shkinë po, po rrenë. Nuk je shqiptare hiç a pe sheh as nuk po dokesh shqiptare”, sikur të dukesh në një formë të caktuar, tregon prejardhjen.
Nani e rënduar nga këto komente për pak sa nuk u rrah me ta. Këmbëngulja e saj ishte e pashoqe e me patjetër që mjekët nuk patën rrugëdalje tjetër përpos ta shërbenin. Unë duhet t’i kem pasur tetë apo nëntë vjet atë kohë dhe që nga ai moment nani u shndërrua në heroinën time.
Asnjë superhero që e shihja në TV nuk i afrohej fuqisë së saj — deri në atë moment të pranverës së vitit 2008, kur ajo u thye. Atë natë qau për vendlindjen, fëmijërinë, prindërit që nuk i jetonin më, vëllain, nipin e 14 djemtë e burrat e tjerë të familjes, që u vranë forcat serbe, për motrat e për tre vajzat e Kemalit që do rriteshin e ajo nuk do i shihte. Ajo atë natë qau se e kuptoi që njëmend “do të vdesë në mërgim”.
Në mërgim, pa i parë varret e familjarëve dhe pa i përqafuar motrat e mbesat që ende jetojnë, nani vdiq më 7 shkurt 2010. Asnjë nga motrat e saj nuk mundi të marrë pjesë në varrimin e saj. Familja e saj sot e asaj dite jetojnë në Sarajevë dhe nuk kanë mundësi të rikthehen as në vendlindjen e tyre, Čajniče; shtëpitë e tyre i kishin zënë serbët pas lufte.
Unë e vizitova Bosnjën katër vjet pas vdekjes së Nanit, për shkak të një kampi vullnetarizmi ku mora pjesë. Jam ende e vetmja nga familja e mamit që e ka vizituar Bosnjën. Procesi i vizës ishte ndër më të vështirat që kam përjetuar ndonjëherë. Për t’u pajisur me vizë boshnjake duhet të aplikosh në Ambasadën e Bosnje e Hercegovinës në Shkup, ku të kërkojnë një mal me dokumente. Vizën ta japin në një letër dhe jo në pasaportë.
Që nga vdekja e Nanit më 2010 dhe vizita ime e parë më 2014, asgjë nuk ka ndryshuar.
Për autoren:
