Aida ishte ende në shkollë fillore herën e parë kur u përpoq t’i jepte fund jetës së saj. Ishte natë dhe jehona e grindjes së prindërve të saj depërtonte nga dhoma në dhomë. Rrinte e ngrirë në shtrat, duke dëgjuar zhurmën e asaj grindjeje që i dukej se nuk merrte fund, derisa një mendim i vetëm i kaloi nëpër kokë; nëse ata do të largoheshin, fija e hollë që e mbante të lidhur me botën do të këputej dhe ajo thjesht do të shpërbëhej.

Pas kësaj, Aida ra në një gjendje shkëputjeje pothuajse të vazhdueshme, e paaftë ta kuptonte se ku fillonte dhe ku mbaronte vetja. Ishte një gjysmë-jetë e çuditshme, sikur gjithçka të ishte vënë në pezull. Ditët i ngatërroheshin, e dhomat humbnin skajet e tyre, duke u shpërbërë në hapësira pa formë.

Fliste dhe lëvizte si zakonisht, siç bën një fëmijë, por përjetimi i saj nuk ishte i tillë. Gjithçka i dukej e tëhuajsuar, sikur të ishte duke parë veten nga një vend shumë i largët. Për aq sa ishte e vetëdijshme, ajo mund të ishte e rrethuar nga njerëz dhe prapë të ndihej sikur nuk ishte pjesë e realitetit të njejtë me ta.

“Ndihesha sikur nuk mund të ekzistoja askund”, tha ajo. “As në hapësira, as në shtëpitë e shoqeve, madje as në shtëpinë time. Isha aty, por sikur të mos isha me të vërtetë. Ishte një shkëputje e plotë, sikur trupi im t’i bënte gjërat, ndërsa mendja ime të ndodhej krejt diku tjetër”.

Pas një jave, prindërit e saj u pajtuan. Për ta, ajo grindje ishte thjesht e përkohshme, një krisje më shumë në mburojën e qelqtë të një jete të mbushur me hidhërime e pajtime të brishta. Por për Aiden, ajo përvojë krijoi një çarje, që mbeti e hapur. Tashmë, asaj i ishte kalitur mendimi se prindërit e saj mund të ndaheshin në çdo çast, e kjo pasiguri e mbante pezull, në një gjendje të padurueshme ankthi.

Ai vit do të mbetej periudha më e rëndë e jetës së saj. Ajo tentoi ta vriste veten edhe tri herë të tjera.

“Prindërit më jepnin interpretime për gjithçka”, tha ajo. “Ekzistoja, bëja gjëra, por gjithmonë nga këndvështrimi i dikujt tjetër. Pikëpamja ime ishte aq e brendshme sa nuk mund ta shprehja. Kur dy figurat në të cilat mbështetesha largoheshin, qoftë edhe për pak, besoja se, nëse iknin, unë thjesht do të zhdukesha – jo të vdisja, ose te me merrte dikush – thjesht do të zhdukesha”.

Vite më vonë, gjatë psikoterapisë, ajo nisi ta kuptonte se ajo gjendje nuk kishte qenë thjesht për ta. 

Ulur përballë psikologes, në qetësinë e dhomës, ajo kuptoi se nuk kishte qenë ndarja e prindërve ajo që e kishte çuar pothuajse drejt rrënimit, por një gulçim i brendshëm që kishte zënë vend shumë përpara se prindërit të fillonin të ziheshin.

Më vonë do ta kuptonte se konflikti i tyre kishte qenë vetëm reflektimi i përsiatjeve të saj të brendshme, i luftës për ta pranuar veten.

Zbrazëtia që e përndiqte, ajo ndjenjë e vazhdueshme e mospërkatësisë, kishte rrënjët në diçka më të thellë; në mungesën e heshtur të njohjes së vetes dhe vetminë që e shoqëron ndjesinë e të qenit queer, në një botë që nuk di të të shohë për atë që je.

Edhe pse gjatë psikoterapisë ajo filloi të shpaloste me më shumë qartësi mënyrën se si ndihej, fakti që arriti t’i vinte emër nuk mjaftoi që problemi të zhdukej. Disocimi, ajo shkëputja fillestare që Aida e ndiente nga realiteti, kishte depërtuar shumë thellë në psikën e saj dhe e përndiqte, edhe pasi kishte mësuar ta njihte. Ndërkaq, ndjesia e depersonalizimit – sikur qëndronte pezull, disi jashtë trupit të vet – u ngulit në ritmin e përditshmërisë si diçka e zakonshme dhe e vazhdueshme.

“Depersonalizimi u bë pjesë e asaj që isha. U bë pjesë e identetiteti tim”, tha ajo.

Përballja me depresionin

Kur hyri në të njëzetat, Aida numëronte tashmë katër tentativa për t’i dhënë fund jetës. Mjekët e diagnostikuan me çrregullim të madh depresiv, një emërtim që më në fund i dha shpjegim simptomave të zbrazëtisë dhe ndjenjës së shkëputjes që e kishin ndjekur që nga fëmijëria. Për më shumë se një dekadë, ajo kaloi nga një psikolog/e te tjetri/a, nga një psikiatër/e te një tjetër, provoi trajtime të ndryshme dhe kaloi vite në terapi me antidepresivë.

“E kujtoj që ndodhi shumë herët. Ndoshta në klasën e dytë ose të tretë”, tha ajo. “Dhe tani e kuptoj që atëherë kam pasur depresion”.

Historia e saj përkon me atë që tregojnë studimet në mbarë botën. Personat queer – lesbike, gej, biseksualë, trans apo jobinarë – përballen më shpesh me depresion, ankth dhe mendime vetëvrasëse sesa bashkëmoshatarët e tyre heteroseksualë. Psikologët këtë e quajnë stres minoritar, që nënkupton gjendje e vazhdueshme e presionit që krijohet nga stigmatizimi, paragjykimi dhe përjashtimi shoqëror. Ky stres shndërrohet në një barrë të përditshme, që akumulohet me kohë dhe gërryen ngadalë mirëqenien mendore, duke lënë gjurmë të thella.

Në Mbretërinë e Bashkuar, një studim me gati pesë mijë adoleshentë në Bristol tregoi se të rinjtë queer mes moshës gjashtëmbëdhjetë dhe njëzet e një vjeç ishin katër herë më të prirur të ndiheshin të dëshpëruar, ta dëmtonin veten ose të mendonin për vetëvrasje. Studiuesit e lidhnin këtë drejtpërdrejt me bullizmin, refuzimin në familje dhe ankthin e përhershëm të dyshimit – nëse ishte e sigurt apo jo, të tregoje kush ishe. Po ashtu, studimi tregoi se simptomat shpesh fillojnë që në moshën dhjetë vjeç, kur fëmijët fillojnë ta kuptojnë se janë ndryshe nga bashkëmoshatarët e tyre. Ky model përsëritet kudo. Ajo çfarë i dëmton personat queer nuk është identiteti i tyre, por reagimi i rrethit ndaj tyre dhe, sidomos, frika e mospranimit.

Prindërit e Aidës nuk e kuptuan kurrë se dëshpërimi i saj kishte buruar nga fakti që ishte queer, megjithëse ishin të brengosur për gjendjen e saj të rënduar mendore. 

“Si mund ta kuptonin”, tha Aida, kur as vetë ajo nuk kishte shprehjet gjuhësore për ta shpjeguar se si ndihej. Pas tentativave të para për vetëvrasje, prindërit e çuan te hoxha i qytetit, një praktikë e zakonshme për një familje fetare. Një herë tjetër, atë e dërguan te një psikiatër në sektorin publik, por përvoja aty ishte dërrmuese. Ai ishte përçmues, arrogant dhe e bëri të ndihej edhe më e dobët se që ndihej, në raport me situatën e saj. Në një vizitë tjetër, një psikiatër i lexoi vargje nga Kurani në vend të trajtimit psikiatrik.

Por me kalimin e kohës, gjërat nisën të ndryshonin. Vitet e fundit, Aida gjeti psikologë që e dëgjonin pa e gjykuar. Seancat e saj i përshkruan jo vetëm të përballueshme, por madje edhe “të këndshme”. Megjithatë, as tani ajo nuk është e sigurt nëse ky ndryshim ka ndodhur në qytetin e vogël ku ajo u rrit. Në Kosovë, aktivistë dhe individë queer flasin për një kthesë të ngadaltë. Bashkëpunimet mes organizatave LGBTQ+ dhe profesionistëve të shëndetit mendor kanë krijuar shërbime falas dhe kanë ngritur ndërgjegjësimin, të paktën në një rreth të kufizuar psikologësh dhe psikoterapistësh.

Aida tregon për një rast të tillë vetëdijesimi, ku prindërit e një shoqe lesbike e kishin dërguar atë te psikologu për “konvertim”, por psikologu kishte kritikuar vetë idenë e konvertimit dhe i kishte kundërshtuar prindërit. Sidoqoftë, nuk mund të thuhet se kjo qasje e ndjeshme në raport me përvojat e personave queer, është tashmë e përhapur kudo. Rrëfimet për psikologë dhe psikiatër që gjykojnë apo stigmatizojnë personat queer janë ende të pranishme, sidomos jashtë rrethit të ngushtë që bashkëpunon me organizatat për të drejtat queer. Në zona të ndryshme të Prishtinës, dhe akoma më shumë përtej saj, praktika e shëndetit mendor, sipas aktivistëve dhe individëve queer, shpesh mbetet e rrënjosur në stereotipe dhe stigmatizim.

Arsimi

Përpjekja e parë e Aides për t’i dhënë fund jetës ndodhi në shkollë, në klasë të nëntë, një natë pas grindjes së ashpër të prindërve. Mësuesit e dërguan me nxitim në urgjencë dhe prej andej e dërguan në repartin e psikiatrisë në spitalin e qytetit, ku u trajtua ftohtë nga psikiatri, pothuajse me përçmim. Më pas e dërguan te psikologu i shkollës, i cili bëri të kundërtën e asaj që pritej prej tij si profesionist.

“U tregoi të tjerëve [në shkollë] çfarë i kisha thënë”, tha ajo. “Një person më erdhi pranë dhe më pyeti: ‘Si deshe të vrisje veten?’”

Ky zhgënjim bëri që ajo të ndihej edhe më e rezervuar dhe e tërhequr. Rrinte vetëm, ndodhej në klasë “me trup, por jo edhe me mendje”.

“Shkoja vetëm që prindërit të mos më bezdisnin pse mungoja”, tha ajo. “Isha plotësisht e painteresuar për mësimet”.

Megjithatë, më vonë gjatë atyre viteve, ajo mblodhi forcën që përsëri të kërkonte ndihmë. Për habinë e saj, psikologia në gjimnaz e priti mirë dhe nuk përgojoi problemet e saj. Për herë të parë ajo ndjeu njëfarë ngushëllimi, sikur dikush ishte e gatshme ta dëgjonte pa gjykuar. Kjo nuk mjaftoi për t’i shlyer vitet e mosbesimit, por i çeli rrugën për një mënyrë të re të të menduarit, në të cilën, Aida nuk ndjehej më aq vetëm. 

Në klasën e dhjetë, Aida filloi të angazhohej në projekte vullnetare në shkollë – punë që ia largonte mendjen nga vetja, qoftë edhe përkohësisht. Filloi të interesohej për gratë që përjetonin dhunë, për të pastrehët, për personat në nevojë, si dhe t’iu bashkohej fushatave të vogla për aktivizëm. Këto aktivitete i ofronin një ndjenjë qëllimi, por ishin njëkohësisht edhe arratisje.

“Punoja nga mëngjesi deri në darkë vetëm që të mos i lija vetes kohë të merresha me veten”, tha ajo. 

Megjithatë, në brendësi, ndjenja e pafuqisë vazhdonte ta rëndonte.

Në shkollat e Kosovës, identitetet queer nuk diskutohen. Planprogrami mësimor i shmang ato, mësuesit shpesh nuk janë të trajnuar dhe shumë prej tyre kanë frikë nga reagimet nëse provojnë ta hapin temën. Fëmijët queer rriten pa përfaqësim, pa zë dhe shpesh pa besim te vetë të rriturit që duhet t’i mbrojnë.

Sistemi arsimor në Kosovë nuk i kishte ofruar kurrë Aidës, apo kujtdo si ajo, gjuhën për ta kuptuar veten. Nuk ka arsim feminist, as edukim seksual që do t’u mësonte fëmijëve për empatinë, identitetin apo dëshirën. Gjatë orëve mësimore, ku gjinia reduktohej në biologji, kishte pak hapësirë për kureshtje apo përkujdesje. 

Arsimi i vërtetë i Aidës nisi jashtë atyre mureve.

Aktivizëm, gjuhë dhe përkatësi

Kur u shpërngul në Prishtinë në moshën tetëmbëdhjetë vjeçare, jeta e Aidës mori përkohësisht një kthesë më të mirë. Gjatë studimeve filloi të takonte persona queer dhe për herë të parë, bashkë me ta mund t’i ndante pyetjet që e kishin ndjekur tash e sa kohë, duke gjetur një gjuhë të përbashkët të shqetësimit. Izolimi që kishte mbajtur që nga fëmijëria dhe adoleshenca, ndjenja e tëhuajsimit dhe shkëputjes, filloi të marrë formë dhe të emërtohej.

Lexoi, dëgjoi, studioi, dhe ngadalë filloi ta kuptojë se dhimbja e saj nuk ishte e metë personale, por përgjgje ndaj të qenit jobinare në një shoqëri që nuk i jepte kuptim ekzistencës përtej kategorive heteronormative.

“Ishte koha kur fillova të mendoja, që ndoshta mospërshtatja nuk është dështimi im”, tha ajo. 

Njerëzit që ajo takoi përdornin fjalë të ndryshme. Disa thonin queer, disa gej, lesbike apo transgjinore; të tjerë nuk thonin asgjë. Por shoqërimi me ta e bënte ta ndiente një lloj lehtësie që nuk e kishte përjetuar prej kohësh.

Takimet ishin të vogla, por me ndikim të madh. Një zyrë e huazuar në Prishtinë, një kafene e ngushtë pas orarit, një rreth njerëzish që flisnin me zë të ulët e të lartë për gjëra që diku tjetër nuk do të diskutoheshin kurrë. Flisnin për turpin, për mbijetesën, për punën e përditshme për t’u parë e për t’u njohur.

“Ishte hera e parë që e kuptova se ekziston një spektër”, tha ajo. “Që të jesh jobinare nuk do të thotë një gjë e vetme. Disa njerëz ishin fluidë, të tjerë nuk përdornin fare përemra. Kjo më bëri të ndihesha më pak e vetmuar”.

Aktivizmi i dha një gjuhë, dhe me të erdhi një ndjenjë e brishtë përkatësie. Ajo ndihmoi në organizimin e punëtorive të vogla, protestave e fushatave online.

Nëpërmjet komunitetit, ajo mësoi se identiteti është një praktikë e vazhdueshme; herë frymëzuese, herë e lodhshme. 

Ajo kuptoi po ashtu se edhe rrugëtimi përtej sfidave të shëndetit mendor, nuk është gjtithmonë linear. E këtë botëkuptim, e manifestonte në trup. Disa ditë ndihej e gjallë, e pranishme, e rrënjosur në trupin e saj. Ditë të tjera, po atë trup e ndiente sërish si të huaj, të largët, pothuajse të padurueshëm.

Por bota përreth saj nuk ndryshoi. Për çdo vegëz të vogël kujdesi që ajo ndihmonte të krijohej, kishte plot tendenca të tjera për ta trajtuar të qenit queer si devijim social. 

Kthimi në vetminë e njohur 

Kur Aida filloi të mësohte më shumë rreth të qenit queer dhe gjininë, mendoi se më në fund ishte gati të fliste. Një pasdite vendos t’i tregojë shoqes së saj të ngushtë se ishte biseksuale, duke lënë për më vonë të pathënën më të ndërlikuar lidhur me identitetin e saj gjinor jobinar. 

Reagimi i shoqes së vet qe i menjëhershëm, pothuaj i prerë.

“Që nga ky moment, unë jam homofobe”, ia ktheu shoqja.

Refuzimi i erdhi si një derë që iu përplas para syve. Shumë shpejt edhe të afërmit nisën ta shihnin me dyshim. Për ta, miqësitë e saj queer dhe veshjet tomboy – që njihet si stil i djemve – ishin shenja të diçkaje që ajo ende nuk e kishte thënë hapur.

U mbyll përsëri në vetvete. Vazhdonte të mësonte çka nënkuptonte të jesh queer, të jesh jobinare, por këtë e bënte fshehurazi, me një frikë që ia rëndonte supet. Mendonte se ndoshta po gabonte për veten, se ndoshta pasiguritë e mbjella nga shoqja dhe të afërmit ishin me të drejtë. Dhe gjithmonë, prapa këtyre dyshimeve, fshihej një frikë edhe më e thellë: Çka do të ndodhte nëse prindërit e zbulonin? Nëse nuk e pranonin. E vetmja spirale ku ajo mbështetej do të këputej.

Megjithatë, ajo vijonte të shkonte te psikologët, por asnjëherë nuk fliste për të qenit queer.

“Po e ndrydhja veten aq shumë”, tha ajo. “Sikur e kisha fikur të gjithë sistemin nervor. Vetëm ekzistoja, vetëm merrja frymë”.

Ditët u shndërruan në një përditshmëri të zbrazët. Shkonte në punë, por orët kalonin nën hijen e ankthit. Në çdo mjedis social më të madh, e kapte paniku, trupi i shtrëngohej, shikimi i mjegullohej dhe mezi priste të largohej. Në shtëpi flinte tri orë, zgjohej, shikonte çdo program që gjente me orë të tëra, pastaj flinte sërish. Ky cikël zgjati rreth dy vjet. Nuk u përpoq më ta vriste veten, por mendimi ishte gjithmonë i pranishëm – një derë e heshtur, gati të hapej në çdo çast.

“Gjithë ajo dhimbje fizike që vjen nga ankthi i gjithë trupi të dhemb dhe nuk kupton çka po ndodh. Je gjithmonë buzë një krize paniku”, tha ajo.

Më në fund, vendosi të shkonte sërish te një psikiatre, këtë herë i tregoi gjithçka. Ajo i përshkroi antidepresivë dhe terapi kundër ankthit. Ndryshimet filloi t’i vërente menjëherë.

“Për herë të parë në jetën time kisha qetësi në kokë”, tha ajo. “Asnjë mendim i vrullshëm. Thjesht merrja frymë. Dhe për herë të parë kuptova që mund të ekzistosh pa u ndierë keq”.

Medikamentet kundër ankthit e qetësuan zhurmën mjaftueshëm në mënyrë që terapia me antidepresive të fillojë të ketë efekt po ashtu. Për herë të parë, ajo nisi ngadalë ta imagjinonte se mund të ndihej rehat në lëkurën e saj, pavarësisht se me kë fliste apo kujt i tregonte për veten.

Fëmijëria

Shumë persona jobinarë preferojnë të thirren me përemrat ata/ato. Aida zgjedh “ajo”. Për të, ky nuk është mohim, por pranim i pervojës që u rrit si vajzë dhe kështu u pa nga bota.

“Nuk kisha problem me trupin tim’’, tha ajo. “Por e urreja mënyrën si më shikonin burrat, si më seksualizonin dhe objektifikonin. Dhe pastaj nuk e doja as trupin”.

Ndonjëherë, ajo përvetësonte cilësi të sjelljeve të cilat kryesisht i atribuohen djemve sepse kjo i hapte dyer që përndryshe ishin të mbyllura, si vegla që të ndiente liri dhe të lëvizte pa frikë. 

Tek më vonë, kur gjeti gjuhën për gjininë dhe seksualitetin, kuptoi se çka kishte ndier gjithmonë, se parehatia nuk vinte nga trupi i saj, por nga kuptimet që të tjerët vazhdimisht i mveshnin atij.

Fëmijëria e saj ano­nte nga ato që të tjerët i quanin “sjellje djemsh”. I ati riparonte pajisjet e shtëpisë – maqina, fshesa, tharëse – e ajo i pëlqente t’i shkonte prapa në depo, të ulej mes veglave dhe ta shihte teksa punonte. I pëlqenin makinat dhe ndjesia e çekiçit në dorë. Veshte këmisha të gjera për t’i shmangur shikimet e burrave. Por përgjatë të gjitha këtyre përjetimeve, e vazhdueshme ishte ndjesia e depersonalizimit, se po e shikonte veten paksa jashtë trupit të vet.

“Mund të ketë qenë klasa e dytë”, tha ajo. “Më kujtohet qëndroja para pasqyrës dhe mendoja: ‘Kjo nuk jam unë. Sikur prindërit të kishin vendosur diçka aty, dhe sa herë që hyja në banjë, këtë shihja në vend të vetes’”.

Kishte edhe çaste të ngrohta zbulimi, të cilat sot i sheh si copëza të kahershme të identitetit të saj. Ajo kujton ngrohtësinë e shoqërimit me vajza, përjetimet e para të tërheqjes nga to, që i kishte ndier shumë herët për t’u emërtuar. Në klasë të parë rrinte ulur pranë një vajze që i pëlqente. Një herë, teksa kaluan rrugën dorë për dore, kujton se si ndjenja e sigurisë e befasoi.

“Ishte hera e parë që u ndieva e sigurt pa prindërit”, tha ajo.

Për Aiden, hutimi nuk lidhej vetëm me emra apo përemra, por edhe me lëvizjen, mënyrën se si të ecte, si të ulej, si të zinte hapësirë. Rregullat e gjinisë ishin kudo, të gdhendura mbi trupat dhe gjestet, ndërkaq nuk e dinte kurrë saktësisht ku përkiste, apo cila rregull i përshtatej asaj. Kur sillej butësisht, e shikonin si vajzë; kur sillej ashpër, e qortonin, siç ndodh kur rritja ndërtohet mbi role gjinore të pakontestuara: rozë ose blu, kukulla ose makina, vajzë ose djalë.

“Të jetosh si fëmijë jobinar do të thotë shpesh të mos shihesh, ose të detyrohesh të futesh në role që kurrë nuk ndiheshin si shtëpi”, tha ajo. 

Disa mësojnë të fshihen pas sjelljeve të djemve ose vajzave, varësisht rrethanave që ofrojnë më shumë siguri. Aida mësoi t’i bënte të dyja. Merrte nga djemtë kur i jepnin liri, qëndronte pranë vajzave kur i jepnin siguri. Në hapësirën e ndërmjetme, Aida ndërtoi versionin më të hershëm të vetes. Kur kthehet prapa dhe e mendon, ajo është e bindur se shumë nga përvojat që i përjetoi mund të ishin lehtësuar po të kishte qenë ndryshe mjedisi përreth saj. 

“E di që prindërit e mi janë konservatorë dhe e kuptoj nga vijnë”, tha ajo. “Por janë institucionet – shkollat, mësuesit, psikologët, mjekët, gjithë sistemi – që duhej të kishin qenë më të mirë. Faji për shëndetin tim mendor është më shumë te ata”.

Këtë e thotë jo për t’i akuzuar, por si dëshmi se gjithmonë ka hapësirë për t’u përmirësuar. Një fëmijëri që ndërtohet mbi pranimin nënkupton më pak vetmi, më pak vuajtje të panevojshme dhe një shëndet mendor më të qëndrueshëm.

“Ne që jemi queer, e kemi mësuar nga mbijetesa, dhe nga kërkimi i pandërprerë për siguri”, tha ajo.

Imazhi i ballinës: Dina Hajrullahu / K2.0

Dëshironi të mbështetni gazetarinë tonë? Anëtarësohuni në “HIVE” ose konsideroni një donacion. Mëso si këtu.