Çka nënkupton në të vërtetë solidariteti – veçanërisht në kontekste ku etno-nacionalizmi është thellësisht i rrënjosur? Kjo pyetje ka udhëhequr pjesën më të madhe të punës sime si organizator komuniteti, duke krijuar hapësira ndëretnike për anëtarët e diasporave ballkanike në Mbretërinë e Bashkuar (MB). Si dikush me prejardhje nga Kosova, shpesh jam ballafaquar me fshirjen e identitetit tim – madje edhe në qarqe të ashtuquajtura progresiste.

Meqë jam rritur në epokën digjitale, jam mësuar me togfjalësha si “Kosovo je Srbija” (Kosova është Serbi) dhe “Dogodine u Prizrenu!” (Vitin tjetër në Prizren) – shprehje të normalizuara të etno-nacionalizmit serb që shpërfaqin sa thellë janë të rrënjosura këto ideologji. Por ndoshta më shqetësues është fakti që ato vazhdojnë të qarkullojnë edhe mes atyre që e identifikojnë veten si progresistë, thirrjet e të cilëve për paqe shpesh përsërisin të njëjtën retorikë që pengon pajtimin e njëmendtë.

Asnjë shembull nuk është më i përshtatshëm sesa protestat dhe demonstratat e tanishme që kanë përfshirë shoqërinë serbe. Që nga nëntori i vitit 2024 – pas vdekjes së 16 personave si pasojë e shembjes së çatisë së betonit të sapo rinovuar të Stacionit Hekurudhor të Novi Sadit – protesta, demonstrata dhe bllokada studentore kanë shpërthyer në mbarë Serbinë. Këto demonstrata kanë bërë bashkë qytetarë nga të gjitha shtresat e shoqërisë serbe, secili/a duke shprehur pakënaqësitë e veta ndaj shtetit. E kuptoj që qytetarët serbë që jetojnë nën regjimin autokratik të udhëhequr nga Presidenti Aleksandar Vučić, përqendrohen në problemet e tyre të përditshme. Nuk ua mohoj këto përvoja dhe as nuk dua t’i minoj ato. Përpjekjet e tyre me shtypjen politike, vështirësitë ekonomike, korrupsionin dhe mungesën e përgjithshme të lirive demokratike janë shumë reale dhe meritojnë vëmendje.

Megjithatë, heshtja e vazhdueshme nga grupe, individë dhe organizata të vetëshpallura si progresiste përballë simbolizmit etno-nacionalist është jashtëzakonisht shqetësuese. Mes pankartave në protesta dhe thirrjeve për liri politike, shfaqen edhe pankarta nacionaliste me harta të “Kosovës të mbuluar nga flamuri serb dhe fjalët ‘Nema Predaje’ (Nuk dorëzohemi)”, një togfjalësh që i bën thirrje etno-nacionalistëve serbë të mos heqin dorë nga pretendimet e tyre mbi Kosovën. Në këto protesta, simbole të tilla vazhdojnë të shfaqen dhe megjithatë, kjo është kritikuar pak apo aspak nga zërat progresistë serbë. Video incizimet të protestave të gushtit të këtij viti janë shpërndarë në rrjetet sociale, në të cilat shihen protestues serbë duke brohoritur “Aco Šiptare”. Këtu, “Aco” i referohet Aleksandar Vučićit, ndërsa mbiemri i tij është shtrembëruar në termin përçmues në gjuhën serbe për shqiptarët, “Šiptari”.

Sentimenti antishqiptar në Serbi daton që nga fundi i shekullit XIX, kur përshkrimet negative për shqiptarët u rrënjosën thellë dhe u përhapën gjerësisht në diskursin publik serb. Duke ushqyer këtë ndjenjë, shteti i ri etnik serb çnjerëzoi komunitetet shqiptare që banonin në rajonet që synonte t’i aneksonte (Kosovë, pjesë të Maqedonisë së Veriut dhe territore të asaj që sot është Serbia e Jugut). Prandaj, ndonëse ndihem i zhgënjyer, nuk habitem nga sentimenti antishqiptar në këto demonstrata, pas gati një shekulli tjetërsimi, propagande dhe çnjerëzimi.

Megjithatë, të shohësh zëra serbë që i përkufizojnë këto protesta si progresiste apo si përpjekje për drejtësi, teksa promovojnë interpretime etno-nacionaliste serbe të Kosovës, është thellësisht problematike. Për shembull, në biografinë e llogarisë në X (ish-Twitter) “Blokada Pravni”, e menaxhuar nga studentët dhe që përfaqëson protestuesit studentë të Fakultetit të Drejtësisë në Universitetin e Beogradit, shkruhet: “Juristët duan drejtësi”. Megjithatë, në të njëjtën kohë, ata përforcojnë doktrinën shtetërore të Serbisë për Kosovën duke mbështetur përpjekjet e saj për ta minuar pavarësinë e Kosovës, duke riprodhuar kështu narrativat zyrtare të shtetit.

Samir Beharić, aktivist për të drejtat e njeriut dhe kandidat për doktoratë nga Bosnjë e Hercegovina, ka kritikuar ashpër përfaqësuesit e grupit të lartpërmendur, veçanërisht për demonstratën e tyre në përvjetorin e fushatës së bombardimeve të NATO mbi Jugosllavinë, ku u rishpërndanë dezinformata rreth asaj ngjarjeje. Aktivistja serbe për të drejtat e njeriut, Nataša Kandić gjithashtu foli kundër grupeve studentore që pretendojnë se luftojnë për drejtësi, por që në të vërtetë vazhdojnë të njëjtat tradita të dhunës, sentimentit antishqiptar dhe keqinformimit që shteti serb ka ndjekur në qasjen e tij ndaj Kosovës për më shumë se një shekull.

Beharić argumenton më tej se “narrativa që shtyjnë aktivistët studentorë serbë nuk dallon nga retorika nacionaliste e kahershme në Serbi – e nxitur nga Vučić”. Kjo më bën ta shtrojë pyetjen se si mund ta sjellë rrëzimin e një qeverie autokratike një lëvizje që toleron narrativa çnjerëzore? Teksa solidariteti ndëretnik mbetet baza e punës sime, si mund të ndërtojmë solidaritet me zërat progresistë në Serbi kur ata mbeten të lidhur ngushtë me interpretimet etno-nacionaliste të Kosovës?

Solidaritete selektive

Bisedova me Anën, një aktiviste progresiste serbe, shkrimtare, hulumtuese dhe mike, për ta kuptuar më mirë situatën në terren. Ana, e cila mbështet pavarësinë e Kosovës dhe kundërshton ashpër “racizmin, shovinizmin, etno-nacionalizmin dhe të gjitha format e shtypjes”, më tregoi për vështirësitë që ka përjetuar brenda qarqeve progresiste në Serbi. Ajo thekson se “për ironi, brenda komunitetit progresist në Serbi, shumë prej atyre që kundërshtojnë dhe kritikojnë ashpër politikat e qeverisë serbe… nuk kanë asnjë problem t’i mbështesin përpjekjet e saj etno-nacionaliste dhe raciste për ta nënshtruar Kosovën dhe popullin shqiptar”.

Ajo përdori shprehjen “progresistë, përveç kur vjen puna te Kosova”, një referencë ndaj konceptit “progresistë, përveç kur vjen puna te Palestina”, që nxjerr në pah se shumë zëra të vetëshpallur si të majtë, liberalë apo progresistë në botën perëndimore dhe në Izrael – të cilët mbrojnë kauza si të drejtat e komunitetit LGBTQ+, drejtësinë civile dhe racore – dështojnë ta pranojnë mohimin historik, shtypjen sistematike, gjenocidin dhe kolonizimin e popullit palestinez nga shteti i Izraelit. Kjo qasje “progresistë, përveç kur vjen puna te Kosova” pasqyron një model më të gjerë në shoqërinë serbe, ku thirrjet për demokraci dhe vetëvendosje trajtohen si të drejta të rezervuara për veten dhe për ata që konsiderohen “të ngjashëm me ta”, ndërkohë që mohohen sistematikisht për komunitetet e tjera në Kosovë. Ky përjashtim nxjerr në pah sa thellë është rrënjosur sentimenti antishqiptar, mirëmbajtur nga një shekull çnjerëzimi dhe tjetërsimi të vazhdueshëm të komuniteteve kosovaro-shqiptare.

Këtë e dëshmon edhe mënyra se si lëvizja kërkon ta paraqesë veten jashtë vendit. Nevoja për t’u paraqitur si “gjithëpërfshirëse” (në kuptimin e përfaqësimit të komuniteteve të ndryshme etnike, gjinore, seksuale, etj.) bëhet qenësore për të fituar ndikim dhe legjitimitet. Kjo shërben si mekanizëm mbrojtës: çdo kritikë mund të mohohet menjëherë nën pretendimin, “Shihni, kemi edhe pakica etnike që marrin pjesë”. Një shembull i qartë i kësaj është përdorimi i fotografive të boshnjakëve nga qytete me shumicë myslimane, si Novi Pazari në jug të Serbisë, teksa marrin pjesë në protesta, si dëshmi për ta mbështetur qëndrimin “progresist” të lëvizjes. Teksa fotografia e mësipërme mund ta kapë një moment mes dy individëve që, pa dyshim, kanë qëllime të mira, ajo nxjerr në pah një problem më të gjerë: shfaqjen e një të ashtuquajturi solidaritet, ose më saktë, një lloj performance neoliberale të unitetit, që e karakterizon në masë të madhe hapësirën post-jugosllave, si në sferën online ashtu edhe fizikisht.

Si dikush me prejardhje nga Kosova, është shqetësuese ta shoh se si solidariteti në shoqërinë serbe shtrihet në mënyrë selektive. Fotografitë e grave boshnjake me shami që qëndrojnë përkrah burrave serbë me kapele tradicionale Šajkača, mund ta paraqesin një pamje gjithëpërfshirëse, por ku janë shqiptarët që jetojnë në Serbi në këto diskutime? Ku janë zërat e ashtuquajtur progresistë apo veprimet e solidaritetit ndaj komuniteteve shqiptare të Preshevës, Bujanocit dhe Medvegjës, që vazhdojnë të përballen me dhunë shtetërore përmes fshirjes sistematike nga regjistrat civilë, cenimit të të drejtave themelore dhe politikave që i shndërrojnë praktikisht në qytetarë pa shtetësi?

Platforma të rrjeteve sociale si “BiH SRB HR CG” në Instagram e mbajnë gjallë këtë vizion të ngushtë të solidaritetit, një solidaritet që kryesisht rezervohet për Serbinë, Bosnjë e Hercegovinën, Kroacinë dhe Malin e Zi (me ndonjë përmendje aty-këtu të Sllovenisë dhe Maqedonisë së Veriut). Megjithatë, ato vazhdojnë të mos e njohin ekzistencën e Kosovës, sikur të mos ishim pjesë e rajonit që pretendojnë ta përfaqësojnë.

Lëvizjet që zbatojnë një formë hierarkike të solidaritetit dhe nuk marrin për bazë mënyrat specifike se si strukturat shtetërore ndikojnë ndryshe tek komunitetet, do të detyrohen herët a vonë të përballen me këtë kundërshti. Në fund, lëvizjet që tolerojnë apo arsyetojnë narrativa të dhunshme në emër të një komuniteti janë të destinuara të dështojnë, sepse nuk bazohen në sfidimin e njëmendtë të dhunës shtetërore, por në përpjekjen për ta zhvendosur atë dhunë larg vetes.

Krahasime të padrejta, qasja “të dyja palët” dhe relativizimi

Ekzistojnë edhe pengesa të tjera që e vështirësojnë ndërtimin e solidaritetit mes komuniteteve tona. Pjesa më e madhe e përvojës sime me të ashtuquajturit zëra progresistë serbë karakterizohet nga qasja ku “të dyja palët” trajtohen si fajtorë dhe krahasime të padrejta. Sa herë që përmend dëbimin që përjetuan paraardhësit e mi nga Toplica (jugu i Serbisë së sotme) në fund të viteve 1800 si refugjatë muhaxhirë, ose dhunën që ata pësuan gjatë periudhës së Aleksandar Rankovićit (1947–1966), pothuajse gjithmonë ballafaqohem menjëherë me pyetjen: “Po serbët e Kosovës?”

Kjo përgjigje përdor vuajtjet e serbëve të Kosovës si armë për ta zhbërë historinë e familjes sime, sikur pranimi i një padrejtësie do ta fshinte tjetrën. Dhe skenari që pason është gjithmonë i parashikueshëm: zakonisht fillon me një referencë arbitrare për përbërjen etnike të Kosovës në periudhën e mesjetës, në përpjekje për t’i mohuar pretendimet e shqiptarëve të Kosovës mbi vendlindjen e të parëve tanë. Shpesh, kjo më pas çon në një sërë pyetjesh të caktuara: “Po në vitin 2004…?”, duke iu referuar trazirave të marsit të vitit 2004 në Kosovë, gjatë të cilave serbë të Kosovës u shpërngulën, ku pati viktima si në mesin e serbëve ashtu edhe shqiptarëve. Pastaj diskutimi shpejt zhvendoset tek “Po kishat tona të shkatërruara?” duke iu referuar dëmeve të shkaktuara ndaj objekteve të Kishës Ortodokse Serbe gjatë asaj kohe. Këtë e kam hasur vazhdimisht, shpesh nga individë që e identifikojnë veten si zëra progresistë serbë.

Çka është edhe më shqetësuese është supozimi i nënkuptuar se unë, në një mënyrë apo tjetër, mbështes dëbimin e komuniteteve të Kosovës apo shkatërrimin e vendeve kulturore, pavarësisht përkatësisë së tyre fetare. Të gjithë kemi nevojë për hapësirë për t’i shprehur dhimbjet dhe padrejtësitë ndaj nesh, dhe unë personalisht kundërshtoj ashpër narrativat përjashtuese brenda vetë komunitetit tim, duke përdorur resurset, platformat dhe zërin tim për t’i kritikuar ato, veçanërisht kur përpjekjet e tilla tentojnë t’i minojnë përvojat dhe historitë e komuniteteve të ndryshme etnike të Kosovës. Si dikush që punon për t’i promovuar vlerat progresiste në komunitetet tona të diasporës në MB, nuk e pranoj versionin e historisë të sponsorizuar nga shteti si të vërtetë absolute. Përkundrazi, përpiqem ta interpretoj historinë në mënyra që e thyejnë, dhe jo e vazhdojnë, ciklin e dhunës që është ushqyer nga këto narrativa.

Në këtë kuptim, qasja “të dyja palët” pengon ndërtimin e solidaritetit të domosdoshëm mes komuniteteve tona. Kjo qasje ndërton krahasime të padrejta mes përvojave të shqiptarëve të Kosovës dhe atyre serbë; shpesh përpiqet ta krijojë përshtypjen se shqiptarët nën strukturat e ish-Jugosllavisë gëzonin të njëjtin pushtet sistematik si shteti serb, ndërsa të dhënat historike dëshmojnë të kundërtën. Qasja e fajësimit të të dyja palëve në marrëdhëniet Kosovë–Serbi përdoret shpesh për ta krijuar krahasime të padrejta mes dy palëve të pabarabarta, duke fshehur kështu pabarazitë reale historike të pushtetit që pengojnë mundësitë për solidaritet dhe llogaridhënie.

Kjo është një ndërhyrje dhe thirrje për individët që e quajnë veten progresistë në hapësirat serbe: kritikimi dhe refuzimi i dhunës së shtetit tuaj nuk duhet të shoqërohet me “por”, “nëse” apo “ndoshta”. Të mbahesh si progresist ndërsa e ruan pozicionin e dhunshëm dhe kolonial të shtetit tënd ndaj Kosovës është, në thelb, një kundërthënie. Solidariteti i njëmendtë kërkon qartësi, llogaridhënie dhe gatishmëri për t’u përballur vendosmërisht me padrejtësitë historike dhe ato që vazhdojnë edhe sot.

Imazhi i ballinës:  Ferdi Limani

Dëshironi të mbështetni gazetarinë tonë? Anëtarësohuni në “HIVE” ose konsideroni një donacion. Mëso si këtu.